قسمت سوم
عارفه خوروش
آبله‌مرغان
آبله‌مرغان، نوعی بیماری حادِ ویروسی است که افراد حساس را از طریق پرده‌ی نازک اطراف کره‌ی چشم یا مجاری تنفسی مبتلا می‌کند. این ویروس، در حلق و بینی و مجاری تنفسی فوقانی تکثیر می‌یابد و سپس در بدن منتشر میشود و غدد لنفاوی، کبد، طحال و ارگانهای دیگر را درگیر می‌سازد. بیماری به‌طور ناگهانی با تبِ کم و نشانه‌های عمومی‌ِ خفیف شروع شده و به یک عفونت جلدی با حدود 250 تا 500 تاول قرمزرنگ ـ که در مراحل مختلف تولید و شفافیت قرار دارند ـ منجر میشود. پس از بهبود بیماری، ویروس به‌شکل نهفته در اعصاب مجاور نخاع، می‌ماند و سالها بعد ممکن است دوباره به‌شکل زونا ظاهر شود.
راه‌های انتقال و علائم بیماری: انتقال بیماری با تماس مستقیم یا از طریق تماس با ترشح‌های مجاری تنفسی افراد مبتلا و ترشح‌های زخمهای جلدی زونا، هم‌چنین از طریق تنفس هوای آلوده به ویروس انجام میشود. انتقال از طریق لوازم و اثاثیهای که به تازگی آلوده به ترشح‌های تاول‌ها یا ترشح‌های مخاطی بیماران شده باشد نیز، انجام می‌‌گیرد.
دوره‌ی نهفتگی بیماری، اغلب چهارده تا شانزده روز با دامنه‌ی یازده تا بیست روز پس از تماس با ویروس است. علائم اولیه‌ی بیماری، شامل تب، ضعف و بیاشتهایی است که یک روز قبل از پدیدارشدن دانه‌ها روی پوست، ایجاد میشود. پس از آن، دانه‌های برجستهی کوچکی روی پوست ظاهر میشود که به سرعت به حالت تاولهای بیضوی و قطره‌اشکی درمی‌‌آیند. پس از آن، ضایعه‌های زخمی‌شده، دلمه می‌بندند و سپس بهبود می‌یابند.
عوارض احتمالی: شایع‌ترین عارضه‌ی بیماری، عفونت ثانویه‌ی ضایعه‌های پوستی است که ممکن است خفیف و شبیه زردِ زخم باشد یا شدید و حتی تهدیدکننده‌ی حیات فرد ظاهر شود. بیش‌تر والدین، از باقی‌ماندن دائمی اثر تاول‌ها نگران هستند؛ در حالی که اثر آن‌ها طی چند هفته از بین خواهد رفت؛ چنان‌چه کودک در اثر خاراندن زیاد تاول‌ها، به عفونت باکتریایی ثانویه روی تاول‌ها مبتلا شود، اثر زخم برای همیشه باقی خواهد ماند. بهترین اقدام‌های پیشگیری‌کننده از این عفونت، عبارت است از: تسکین‌دادن خارش با استفاده از داروهایی که پزشک تجویز کرده است؛ کوتاه‌کردن ناخن‌های کودک؛ تمیز نگه‌داشتن پوست و ناخن‌های کودک.
روش‌های پیش‌گیری: کودکانِ دچار آبله‌مرغان، تا زمانی که تمامی تاول‌ها دلمه نبسته است، نباید به مدرسه برگردند؛ هم‌چنین در این مدت، از رفتن کودک به دیگر مکان‌های عمومی یا تماس او با افراد حساس، باید جلوگیری شود؛ هم‌چنین لوازم و وسایلی که آلوده به ترشح‌های بینی و گلوی بیمار شده است، باید ضدعفونی شود.
امروز تزریق نوعی واکسن آبله‌مرغان، برای تمامی کودکان توصیه میشود که نوبت اول آن در دوازده تا پانزده‌ماهگی و نوبت دوم در چهار تا شش‌سالگی تلقیح میشود. واکسن را می‌توان برای کودکانی که مبتلا نشده‌اند، تا دوازده‌سالگی نیز تزریق کرد و دومین نوبت آن را می‌توان به فاصله‌ی سه‌ماه بعد، تزریق کرد. تزریق دو نوبت واکسیناسیون به فاصله‌ی چهار تا هشت هفته برای افراد بالغ حساسِ دوازده‌سال و بالاتر که سابقه‌ی واکسیناسیون دوران کودکی را ندارند، توصیه شده است.
درمان: کودکان، اغلب پس از طی دوره‌ی بیماری، به‌طور خودبه‌خودی بهبود می‌یابند؛ بنابراین، درمان بیش‌تر با هدف تخفیف علائم انجام میشود. بهداشت فردی مناسب، شامل: حمام آب سرد و شست‌وشوی روزانه، مراقبت دقیق از پوست، به‌ویژه با کوتاه‌کردن ناخن‌ها و تمیز نگه‌داشتن آن‌ها، از عفونت باکتریایی ثانویه جلوگیری می‌کند. حمام با آب ولرمِ رو به سرد و استفاده از کمپرسهای مرطوب نیز می‌تواند باعث کاهش خارش شود.
هم‌چنین حمام با آب نیم‌گرم با بلغور جو، ممکن است باعث تسکین خارش و سوزش شود؛ بدین ترتیب که، یک فنجان جوی دوسر در یک کیسه ریخته شود و در وان قرار گیرد. کیسه را فشار دهید تا شیرهی تسکین‌دهنده‌ی جو خارج شود. برای تسکین موقت درد نیز توصیه شده است که دم‌کرده‌ای از برگ گیاه نعناع تهیه و سرد شود؛ سپس به یک بطری اسپری منتقل گردیده و روی ضایعه، اسپری شود. با وجود تب، از استامینوفن استفاده کنید؛ زیرا همان‌گونه که در قسمت‌های قبل توضیح داده شد، خطر سندرم را در آنفلوآنزا و آبله‌مرغان، با مصرف آسپرین بسیار بالا خواهد بود.
فعالیت و رژیم غذایی: استراحت در رخت‌خواب ضروری نیست. بیمار می‌تواند فعالیت آرام در محیط خنک داشته باشد. تا زمانی که تمام تاول‌ها نبسته باشند و تاول جدیدی تشکیل نشود، کودک باید از دیگر افراد، جدا باشد و از رفتن به مدرسه نیز خودداری کند. باید از مصرف غذاهایی که فعالیت سیستم ایمنی را مهار و التهاب را تحریک می‌کند، مانند چربی‌های اشباع، غذاهای اصلاح‌شده، شکر و آب‌میوه خودداری کرد. مصرف ویتامین‌ها و املاح زیر در رژیم غذایی نیز، سبب تحریک بهبود ضایعهها می‌شوند.
ویتامین B مهم‌ترین منابع آن میوه‌ها، سبزی‌ها و دانه‌های گیاهان هستند. ویتامینE در روغن سالاد، کره و به‌میزان کم‌تری در میوه‌ها، سبزی‌ها و دانه‌ها یافت میشود. گوشت، مرغ، ماهی و میگو هم منابع غنی روی هستند و به‌میزان متوسطی در تخم‌مرغ، غذاهای حاوی لبنیات و غلات و به مقدار کم‌تر در میوه‌ها و سبزی‌ها هم هست. بتاکاروتن در سبزی‌هایی با برگ سبز تیره یا زرد ـ نارنجی و میوه‌ها هست. ویتامین A در روغن ماهی، سبزی‌های زرد و سبز برگ و تخم‌مرغ و شیر هست.
هم‌چنین مصرف مواد غذایی زیر به کاهش شدت و طول‌مدت علائم کمک می‌کند: کلسیم در شیر و فرآورده‌های لبنی، سبزی‌های با برگ سبز و تیره، مانند کلم‌پیچ ، چغندر، شلغم، خردل، بروکلی و بادام، سویا، مغزها و غلات هست؛ هم‌چنین منیزیم که در بسیاری از غذاها به مقدار فراوان یافت میشود و منابع خوب آن عبارت‌اند از: دانه‌ها، مغزها، حبوبات و دانه‌های غلات آسیاب‌شده. سبزی‌های با برگ سبز و تیره هم منبع خوبی از منیزیم است.
آبله‌مرغان مادرزادی: آبله‌مرغان می‌تواند از مادر باردار به جنین سرایت کرده و باعث تولد نوزاد با وزن کم، حمله‌های تشنجی، عقب‌افتادگی ذهنی، آب مروارید و پاره‌ای دیگر از نارسایی‌ها شود. زنان بارداری که سابقه‌ی ابتلا به آبله‌مرغان را ندارند، باید ایمنوگلوبولین دریافت کنند. ایمنوگلوبولین نوعی سرم است که از پلاسمای خوندهندگان عادی تهیه شده و میزان مواد مؤثر علیه ویروسهای آبله‌مرغان(پادتن) در آن زیاد است. تضمینی نیست که تزریق ایمنوگلوبولین به زنان باردار، از ایجاد جنین ناقص جلوگیری کند؛ اما می‌تواند از شدت نشانه‌های بیماری در مادر باردار بکاهد.
سرخجه
بیماری ویروسی تب‌دار و حادی است که بیش‌تر در کودکان و نوجوانان اتفاق می‌افتد؛ هرچند در افراد بالغ نیز مشاهده میشود و حداکثر شیوع آن در بهار است.
راه‌های انتقال و علائم بیماری: این ویروس از طریق ترشح‌های تنفسی منتقل میشود و احتمالاً در مجاری تنفسی، به‌شکل اولیه تکثیر می‌یابد و سپس وارد دستگاه گردش خون میشود. علائم بیماری، پس از گذشت یک دوره‌ی نهفتگی که بین 23 ـ 14 روز طول می‌کشد، ظاهر میشود. علائم مشخصه‌ی بیماری، شامل: تورم غدد لنفاوی پشت گوش و پشت گردن، همراه با قرمزی پوست، به‌شکل پراکنده است که ابتدا در صورت ظاهر شده و سپس به تمامی بدن منتشر میشود و به مدت سه روز هم طول می‌کشد. دیگر تظاهرها، شامل: فارنژیت خفیف (گلودرد)، بیاشتهایی، سردرد، ضعف، کسالت و تب خفیف است که ممکن است به‌شکل مقدماتی و قبل از ظهور علائم اصلی بروز کند. التهاب و درد مفاصل، به‌ویژه در زنان بالغ، ممکن است بروز کند که اغلب بدون‌عارضه بهبود می‌یابد. بثورات جلدی، کاملاً مسطح و دایره‌ای، قرمزرنگ، کوچک و به‌شکل جدا از هم هستند. این قرمزی در سطح پوست، گاهی با آب‌ریزش مختصر بینی و قرمزی چشم‌ها همراه است. تب ممکن است نباشد یا این‌که فقط در چند روز اول بیماری رخ دهد.
تشخیص بیماری سرخجه، براساس علائم ظاهری دشوار و غیرقابل‌اعتماد است؛ زیرا چندین عفونت ویروسی دیگر از قبیل سرخک و مخملک هست که علائمی شبیه سرخجه دارند؛ بنابراین تشخیص قطعی سرخجه، تنها بر عهدهی پزشک و با انجام آزمایش‌های تخصصی امکان‌پذیر است. مهم این است که به‌دلیل مسری‌بودن بیماری و خطرهایی که برای جنینِ زنان باردار دارد، والدین با علائم بیماری آشنا بوده، به‌محض مشاهده‌ی علائم اوّلیه، با مراجعه به پزشک و تشخیص قطعی و اثبات سرخجه، با خودداری از فرستادن کودک به مدرسه، در طول مدت واگیرداربودن بیماری، از سرایت بیماری به دیگر دانش‌آموزان و متعاقب آن به خانواده‌های آنان، جلوگیری کنند.
روش‌های پیش‌گیری: مهم‌ترین روش پیش‌گیری از ابتلا به بیماری سرخجه، تزریق واکسن است. در حال‌حاضر، نوعی واکسن برای کودکان هست که به‌شکل تنها یا همراه واکسن سرخک و اوریون، در دو نوبت و در سنین دوازده تا پانزده‌ماهگی و چهار تا شش‌سالگی تزریق میشود. این واکسن، ایمن و بی‌خطر بوده و در کودکان اثرهای جانبیِ کمی دارد. در بزرگ‌سالان نیز، در نیمی از زنان واکسینه‌شده ممکن است درد مفاصل و التهاب سرخرگ‌ها، به‌شکل گذرا اتفاق افتد. واکسن سرخجه، به هر فردی که تصور میشود حساس باشد ـ به شرطی که باردار نباشد ـ تزریق میشود. استفاده از واکسن سرخجه، در مدت حاملگی ممنوع است و توصیه شده حداقل تا سه‌ماه بعد از واکسیناسیون علیه سرخجه، حاملگی انجام نشود. مادران ایمن‌شده، آنتی‌بادی‌های ضدسرخجه (مواد ایمنی) را به نوزاد خود منتقل می‌کنند که موجب حفاظت نوزاد، به مدت چهار تا شش ماه پس از تولد میشود.
سرخجه‌ی مادرزادی: عفونت مادر در سه ـ چهار ماه اول بارداری، تقریباً همیشه با عفونت جنین، همراه است. هرچه عفونت جنینی زودتر رخ دهد، میزان آسیب وارده به جنین نیز بیش‌تر خواهد بود. این عفونت، ممکن است به مرگ جنین یا سقط خودبه‌خودی منجر شود. بیماری‌های قلبی مادرزادی، آب مروارید و کَری از نقایص عمده‌ی این بیماری است؛ هم‌چنین تأخیر در رشد و کاهش وزنِ هنگام تولد، بزرگی کبد و طحال، التهاب استخوان و پاره‌ای علائم دیگر بروز می‌کند. سیستم عصبی نوزادان، به‌طور وسیعی درگیر میشود که شایع‌ترین علامت آن، عقب‌ماندگی ذهنی خفیف تا شدید است؛ لذا برای مادران باردار و حساس که آزمایش خون آنان ثابت کرده است که علیه این بیماری ایمنی ندارند و با سرخجه تماس یافته‌اند، تزریق ایمنوگلوبولین توصیه میشود؛ هرچند موجب حفاظت کامل جنین علیه سرخجه نمی‌شود.
منبع: خوروش، عارفه (1392)؛ بیماری‌های واگیردار شایع در مدارس (با مقدمه و نظارت دکتر امیرمحمد آرمانیان)، تهران، سیناطب.
)