مریم کاراندیش
اشاره
سازمان مردمنهاد (NGO) سازمانی است که به‌طور مستقیم، بخشی از ساختار دولت نیست؛ اما واسطه‌ی بین فرد‌فرد مردم و قوای حاکم است. بعضی از سازمان‌های مردم‌نهادِ نیمه‌مستقل، وظایف و کارهای دولتی را نیز انجام می‌دهند. از آن‌جا که اصطلاح «سازمان مردمنهاد» بسیار کلی است، بسیاری از این سازمان‌ها ترجیح می‌دهند از اصطلاح نهاد‌های خیریه استفاده کنند. از نخستین سازمان‌ها، صلیب سرخ جهانی است که در سال ۱۸۶۳میلادی تأسیس شد. عبارت «سازمان‌های غیردولتی» با تأسیس سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ پدید آمد.
تکامل سازمان‌های غیردولتی در سه‌مرحله، شناسایی شده است. در مرحله‌ی اول، نوع خاصی از سازمان‌های مردمنهاد شکل گرفتند که بر امدادرسانی و رفاه متمرکز بودند و به‌طور مستقیم به افراد ذی‌نفع، خدمات امدادی ارائه می‌کردند. توزیع غذا، تأمین پناه‌گاه و ارائه‌ی خدمات بهداشتی، نمونه‌هایی از خدمات این قبیل سازمان‌های مردمنهاد بود. در مرحله‌ی دوم از تکامل، سازمان‌های مردمنهاد از لحاظ وسعت و اندازه، کوچک‌تر شده و به مجموعه‌های مستقل و خودکفای محلی بدل شدند. در مرحله‌ی سوم، سعی داشتند در سطح ملی و بین‌المللی تغییرهایی پدید آورند و به‌تدریج این سازمان، از سازمان مردمنهاد امدادرسان، به سازمان مردمنهاد توسعـه و آبادانی، تغییر ماهیت داد.
سابقه‌ی تشکل‌های مردمنهاد در ایران
با توجه به اهمیت و جایگاه سرمایه‌های اجتماعی، در فرآیند توسعه‌ی کشور و ضرورت بهره‌برداری از این سرمایه‌ها در برنامه‌های توسعه، «اداره‌ی کل امور سازمان‌های مردمنهاد» در معاونت اجتماعی و فرهنگی وزارت کشور در سال 1386 تأسیس شد. فعالیت آن بر محورهای سامان‌دهی، حمایت و توانمندسازی و نظارت بر فعالیت سازمان‌های مردمنهاد متمرکز شد. هدف از تأسیس این اداره‌ی کل، سامان‌دهی مشارکت‌های مردمی و برنامه‌ریزی برای تقویت حضور مردم در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی بوده است. به‌طورکلی، این اداره‌ی کل بر آن است تا مشارکت‌های مردمی را در قالب سازمان‌های مردمنهاد و در موضوع‌هایی مانند: امور اجتماعی، امور خیریه، امور بشردوستانه، عمران و آبادانی، بهداشت و درمان، امور زنان، آسیب‌دیدگان اجتماعی، محیط زیست و... سامان‌دهی کرده و امکان شکوفایی ظرفیت‌های بالقوه‌ی موجود در این سازمان‌ها را در عرصه‌های مختلف فراهم کند.
در این چارچوب، اهداف و مأموریت‌های اداره‌ی کل امور سازمان‌های مردمنهاد، در قالب چهارگروهِ دبیرخانه‌ی هیئت نظارت و صدور پروانه‌ی فعالیت سازمان‌های مردمنهاد، گروه نظارت و بازرسی از سازمان‌های مردمنهاد، گروه مدیریت وب‌سایت، اطلاع‌رسانی و آمار و گروه برنامه‌ریزی، آموزش و توانمندسازی سازمان‌های مردمنهاد، مأموریت اجرای بخشی از وظایف این اداره‌ی کل را بر عهده دارند.
نقش سازمان‌های مردمنهاد، در توسعه‌ی ظرفیت‌های اجتماعی
سازمان‌های مردمنهاد، گروه‌های کوچک متشکل از افراد علاقه‌مند، به رفع یک معضل در جامعه هستند که برای تحقق هدف خود، داوطلبانه در یک ساختار قانونی و منسجم، به‌شکل غیردولتی، غیرسیاسی، غیرانتفاعی و غیر‌تجاری به فعالیت‌های خیریه می‌پردازند. سازمان‌های مردمنهاد، در جوامعی که از هم‌سویی اهداف و نگاه بخشی از افراد جامعه و هم‌چنین مشارکت مردم با یک‌دیگر، برای تحقق یک هدف مشترک، تشکیل می‌شوند، می‌توانند نقش مهمی در توسعه ایفا کنند.
مشارکت، موجب افزایش و ارتقای سطح آگاهیِ اجتماعی می‌شود. از سوی دیگر، این مشارکت، اجتماعی‌شدن و فرهنگ‌پذیری افراد را در پی دارد و تمرینی برای کارِ گروهی و زندگیِ جمعیِ توأم با آزادی و دموکراسی است. سازمان‌های مردمنهاد را می‌توان، جای‌گزینی مناسب برای دولت‌ها، در زمینه‌ی ارائه‌ی خدمات و اولویت‌هایی مانند: تنظیم خانواده، حمایت از کودکان، توسعه‌ی مشارکت‌ها، محیط‌زیست و گردش‌گری دانست.
سخنان رئیس‌جمهور، در همایش ملی سازمان‌های مردمنهاد
دکتر حسن روحانی، در نخستین همایش ملی سازمان‌های مردمنهاد، این سازمان‌ها را گروه‌های داوطلب و غیرسیاسی توصیف کرد و گفت: «برای توسعه‌ی کشور، نیازمند یک جامعه‌ی قدرت‌مند هستیم و جامعه‌ی قدرت‌مند نیز، نیازمند مشارکت بیش‌تر مردم است؛ بنابراین، باید زمینه‌های حضور و مشارکت فعالِ مردم را فراهم کرد. سازمان‌های مردمنهاد، نباید دولت‌ساخته باشند، باید روی پای خود ایستاده و از استقلال برخوردار باشند. برای حل مشکل‌های موجود، نیازمند سازمان‌های غیردولتی و مردمنهاد هستیم. در عرصه‌ی محیط زیست، تأمین آب، سلامت مردم و مبارزه با آسیب‌های اجتماعی، نیاز داریم که تشکل‌های غیردولتی در کنار دولت، وارد عمل شوند تا مشکل‌ها را حل و فصل کنیم. دولت هر کاری را که بتواند به مردم واگذار کند، به نفع جامعه می‌داند. معتقدیم اگر حتی در بخش میراث فرهنگی، مردم وارد عرصه شوند، دل‌سوزانه‌تر می‌توانند از این میراث صیانت کنند. در فرهنگ دینی، زمانی موفق بودیم که فرهنگ دینی به دست مردم بود؛ چراکه مردم بهتر می‌توانند از آموزه‌های دینی صیانت کنند و بی‌تردید، حوزه‌های علمیه‌ی مستقل، بهتر از دولت می‌توانند در این زمینه‌ها اثرگذار باشند.»
اختصاص کرسی برای حضور نمایندگان سازمان‌های مردمنهاد در حوزه‌های مشورتی، ایجاد سازوکارهای حمایتی برای توان‌مندشدن زنان، به‌ویژه در زمینه‌ی اقتصاد، تشکیل اتاق فکر تخصصی در حوزه‌ی زنان، راه‌اندازی مرکز رصد وضعیت اجتماعی جامعه، عضویت سمن‌های شهرستانی در شوراهای تخصصی استان‌ها و تخصیص منابع و تسهیل‌های مالی برای خیریه‌های غیردولتی، از جمله پیشنهادهایی بود که در این همایش، از سوی نمایندگان سازمان‌های مردمنهاد، طرح شد.
عمل‌کرد مرکز امور زنان و خانواده در رابطه با سازمان‌های مردمنهاد
دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، با بررسی عمل‌کرد مرکز امور زنان و خانواده، در رابطه با سازمان‌های مردمنهاد اعلام کرد؛ اگرچه این اقدام در راستای راه‌اندازی بانک اطلاعاتی سازمان‌های مردمنهاد قابل‌توجه است، معیار طبقه‌بندیِ لحاظ شده برای سازمان‌های مردمنهاد، چندان مشخص نیست.
برگزاری نشست‌های آموزشی منطقه‌ای و استانی برای سمن‌ها، یکی دیگر از اقدام‌های قابل‌تقدیر مرکز است؛ اما محدودبودن تنها به دو موضوع در این نشست‌ها، باعث فقدان استفاده از ظرفیت کامل از این زمان‌ها و ظرفیت‌ها شده است. ایجاد فضای مجازی برای تقویت ارتباط و تعامل سمن‌ها با یک‌دیگر، از دیگر اقدام‌های شایسته است. با این همه، تغییرهای متعدد در آدرس شبکه‌ی اجتماعی سمن‌ها، سبب سردرگمی آن شده است.
با وجود این، برخی از پیشنهادها نیز در راستای ارتقای عمل‌کرد مرکز امور زنان و خانواده در رابطه با سازمان‌های مردمنهاد حوزه‌ی زنان و خانواده ضروری به نظر می‌رسند: طراحی گویه‌های شفاف‌تر برای سامان‌دهی موضوع فعالیت سمن‌های حوزه‌ی زنان و خانواده، استفاده از ظرفیت سمن‌ها در طرح‌های پژوهشی و راه‌بردی و شناخت مسائل و چالش‌های پیش روی زنان و تهیه‌ی «سند توسعه‌ی توانمندسازی سازمان‌های مردمنهاد در حوزه‌ی زنان و خانواده» در راستای برنامه‌ی پنجم.
با توجه به وظایف محول‌شده به مرکز امور زنان و خانواده، در برنامه‌ی چهارم و پنجم توسعه و اعتبارهای اختصاص‌یافته به این مرکز، براساس «برنامه‌ی حمایت از تشکل‌ها و مشارکت اجتماعی جوانان و زنان» این مرکز اقدام به سامان‌دهی و توانمندسازی سازمان‌های مردمنهاد زنان و خانواده کرده است؛ از جمله‌ی این اقدام‌ها، می‌توان موارد زیر را نام برد:
راه‌اندازی بانک اطلاعات سمن‌ها در حوزه‌ی زنان و خانواده: هرچند که در گزارش مرکز امور زنان و خانواده، اشاره‌ای به این‌که هر کدام از این سمن‌ها از چه تعداد افراد تشکیل شده، یا این‌که در حال فعالیت‌اند، نشده است.
حمایت مالی از طرح‌های ارسالی سمن‌ها در حوزه‌ی زنان و خانواده: طرح‌های ذکرشده در گزارش مرکز امور زنان و خانواده، چنان کلی است که مشخص نیست در چه سالی، توسط چه سازمانی، برای چه افرادی و... هزینه شده است.
برگزاری نشست آموزشی از سوی مرکز امور زنان و خانواده برای سمن‌ها: مرکز طی سال‌های 1391 ـ 1389 تنها دو موضوع «تشریح بن‌مایه‌های جنبش بیداری و آموزش شبکه‌ی اجتماعی سازمان‌های مردمنهاد» را برای برگزاری نشست‌ها پی‌گیری کرده است. این در حالی است که سمن‌های زنان و خانواده با مسائل متعددی درباره‌ی زنان و خانواده، آشنا و درگیرند که جای آن‌ها در نشست‌های فوق خالی است.
ایجاد شبکه‌ی اجتماعی سمن‌های حوزه‌ی زنان و خانواده: آن‌چه در این میان، قابل‌توجه است، افتتاح سه سامانه‌ی شبکه‌ی مجازی به فاصله‌ی دو سال، برای سامان‌دهی سمن‌های فعال حوزه‌ی زنان و خانواده است. این روند، به‌معنای آزمون و خطای مکرر مرکز امور زنان و خانواده در تأسیس سامانه‌ی ارتباطی سمن‌های حوزه‌ی زنان و خانواده است.
بیانیه‌ی سازمان‌های مردمنهاد حوزه‌ی زنان در آغاز کار دولت یازدهم
در این بیانیه، با مروری گذرا به ایجاد تشکیلات زنان و خانواده در کشور، بر این موضوع‌ها تأکید شده است: تقویت جایگاه انسانی و حرمت زنان در خانواده، توسعه‌ی تعامل‌های بین‌المللی در حوزه‌ی زنان و خانواده، توسعه‌ی تعامل‌ها با کشورهای اسلامی با محوریت ارائه‌ی ایده‌ی زن تراز انقلاب اسلامی، به‌کارگیری بانوان توان‌مند و متعهد در مناصب کلان مدیریتی، هماهنگی و همکاری با قوای مختلف قضائیه و مقننه و دیگر نهادها برای پیش‌برد امور زنان و خانواده، ایجاد زمینه برای روشن‌شدن حدود اشتغال صحیح و متناسب با شأن انسانی زنان، بررسی چالش‌های حقوقی حوزه‌ی خانواده و زنان، توجه ویژه به مشکل‌های معیشتی و اشتغال زنان سرپرست خانوار و بدسرپرست و حمایت از زنان کارآفرین، بیمه‌ی زنان خانه‌دار، توجه جدی به آسیب‌های اجتماعی، برنامه‌ریزی برای تسهیل ازدواج جوانان، توجه به مقوله‌ی عفاف و حجاب، توجه جدی به سیاست‌های جمعیتی، پی‌گیری لایحه‌ی امنیت زنان در محیط‌های اجتماعی و خانوادگی.
شبکه ارتباطی سازمان‌های غیردولتی زنان
تمامی سمن‌های زنان در یک سمن بزرگ‌تر با عنوان «شبکه‌ی ارتباطی سازمان‌های غیردولتی زنان» با هم در ارتباط هستند. برخی از این انجمن‌ها عبارت‌اند از: انجمن ترویج تغذیه با شیر مادر، انجمن تنظیم خانواده، انجمن حمایت از زنان و کودکان پناهنده، مرکز حمایت از زنان و کودکان بدسرپرست، انجمن حمایت از زنان سرپرست خانوار، انجمن زنان پژوهش‌گر تاریخ، انجمن مطالعات خانواده، بنیاد کارآفرینی زنان و جوانان، جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست، مؤسسه‌ی ارتقای سلامت زنان، مؤسسه‌ی مادران امروز، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات زنان و...
)