مریم جهانگشته
امر دنیا و آخرت در کنار هم
مدیریت اقتصادی و پس‌انداز با تفکر اسلامی مبنی بر آبادانی دنیا و عقبا و توجه هم‌زمان، به هر دو موضوع تفاوت و تعارض نداشته؛ بلکه یکی از ارکان پابرجایی کانون خانواده است؛ زیرا باعث می‌شود با توجه به رخ‌دادهای ناگهانی که در زندگی بشر، به‌ویژه در دنیای مدرن رخ‌می‌دهد، در روز مبادا، سرپرست خانواده قادر به حل معضل شود، یا اگر برادر ایمانی او دچار مشکل شود، از همین پس‌انداز خویش، خدمتی به هم‌نوعش ارائه‌دهد.
مسلمانی که در جامعه‌ی متمدن اسلامی زندگی می‌کند، با تفکر معنوی حاکم بر جامعه و فهم حقیقی از آموزه‌های اسلامی، می‌کوشد با تعادل و تعامل زندگی کند؛ یعنی دنیا و آخرت را توأمان در نظر داشته و به بهانه‌ی کسب یکی از آن دو، دیگری را خراب و آلوده نکند.
پس‌انداز یا مال‌اندوزی
یکی از بحث‌های اقتصاد اسلامی، «پس‌انداز» است. آموزه‌های اسلامی که افراط و تفریط را تقبیح‌می‌کند و حد اعتدال را تعلیم‌می‌دهد، قائل به این است که تجمیع ثروت، امری نارواست و جامعه‌ی اسلامی را دچار فترت‌می‌کند. آیه‌ی 34 سوره‌ی توبه به این امر اشاره دارد: «آنان را که طلا و نقره را گنج‌کرده، ذخیره‌می‌کنند و در راه خدا به مصرف نمی‌رسانند، به عذابی دردناک بشارت ده.» همین آموزه‌ها، تعلیم انفاق، ایثار و کمک به هم‌نوع است و به تعاون در امور ارج‌می‌نهد که تمامی این امور، برای تعالی جامعه‌ی اسلامی و تحقق مدینه‌ی فاضله و جامعه‌ی آرمانی لازم و ضروری است.
تجمیع ثروت را نباید با ذخیره‌کردن مال یکی کرد؛ زیرا این دو موضوع، فقط شباهتی لفظی با هم دارند. آیه‌ی قرآن اشاره به جمع‌آوری ثروت کسانی دارد که دنیاداری را بر آخرت برگزیده، و پول و ثروت را بند خویش قرارداده و روی از خدا گردانده‌اند. اگر شخصی با تمامی فشارهای مالی با رنج فراوان و سختی‌های بسیار که بر خود هموارمی‌کند و با گذشتن از برخی خواسته‌های حتی ضروری خویش و اعضای خانواده، قسمتی از درآمدش را پس‌اندازمی‌کند، به امید این‌که روزی بتواند با تجمیع این ثروت اندک، فکری را تحقق بخشد و امری را برای خود و خانواده مهیاسازد؛ مثلاً سرپناهی تهیه کند، نمی‌توان نام این کار را تجمیع ثروت نهاد.
من از تهیدستی بر تو هراسناکم!
آموزه‌های دین مبین اسلام فقر را به‌شدت نکوهیده و مسلمان را از آن برحذر داشته است. حضرت علیa در این‌باره، خطاب به فرزند خویش فرموده‌اند: «ای فرزند من! از تهیدستی بر تو هراسناکم. از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر، دین انسان را ناقص و عقل را سرگردان می‌کند و عامل دشمنی است.» در فرمایش‌های حضرت است که سرمایه برای کار و کسب روزی را، یک مسلمان باید در اختیار داشته باشد و با اصل آن به کار مشغول‌شده و از درآمد آن بهره برد. پس‌انداز با این روی‌کرد، نه‌تنها امری مذموم نیست، بلکه صحیح است که انسان در سختی، دست نیاز سوی هم‌نوع خویش درازنمی‌کند.
پس‌انداز کارآمد در جامعه
در سیستم بانک‌داری، «پس‌انداز» قرض‌الحسنه‌ای است که از شکل سرمایه‌ی راکد به سرمایه‌ی در گردش بدل‌شده و در توسعه و آبادنی جامعه، تولیدهای داخلی و فعالیت‌های فردی و جمعی بسیار سودمند است. پس‌انداز یک شخص، می‌تواند در جامعه کارآمد بوده و تبعات خیر بر جای گذارد و در امور عام‌المنفعه مشارکت‌کند؛ بنابراین، پس‌انداز امری سودمند و کاری شایسته است که یکی از ضرورت‌های جامعه‌ی کنونی است؛ البته هدف و غایت این امر نیز موضوعی است که باید در نظر داشت تا پس‌انداز با مال‌اندوزی هم‌معنی نشود و این کار صحیح با امری قبیح، هم‌گون و دچار آفت شرعی و معنوی نشود.
آیا پس‌انداز برای روز مبادا، مغایر با مفهوم توکل رزّاقیت خداوند است؟ آیا به پس‌انداز، زکات تعلق می‌گیرد؟ با توجه به کاهش مرتب ارزش نقدینگی، آیا اشکال دارد پول پس‌انداز را در بانک، سپرده کنیم تا مقدار سودی که روی آن می‌آید، جبران کاهش ارزش آن را در طول زمان بکند یا این‌که با آن سکه بخریم؟ چند درصد از اموال مجاز است یا توصیه می‌شود پس‌انداز شود؟
شاید شما خانم خانه‌دار، از خودتان بپرسید: آیا پس‌انداز از نظر شرعی مشکلی ندارد و مخالف ویژگی توکل نیست؟ پس‌انداز تا زمانی که به مقدار بیست‌مثقال طلا نرسد، زکات ندارد. برای این‌که ارزش پس‌انداز پایین نیاید، می‌توانید به جای پول، طلا پس‌انداز کنید یا آن را در جایی مانند بورس و... سرمایه‌گذاری کنید؛ اما پس‌انداز در بانک و دریافت بهره‌ی آن از نظر برخی علما رباست. مسلمان باید در زمینه‌ی کسب درآمد حلال، تلاش کند تا از نظر اقتصادی از بقیه عقب‌نیفتد. زمانی فرد، خلاف توکل عمل‌می‌کند که از راه غیرشرعی بخواهد کسب درآمد کند؛ یعنی به راه‌های شرعی کسب درآمد، اعتماد نداشته باشد. زمانی پس‌انداز، غیرشرعی است که انسان بخل ورزد و مالش را در امور نیک و موارد نیاز مصرف نکند.
مدیریت اقتصادی داشته باشید
این روزها، شرایط اقتصادی جهان به‌گونه‌ای است که همه تحت فشار و نگرانی اقتصادی هستند. اگر می‌خواهید صرفه‌جویی کنید و دغدغه‌های مالی کم‌تری داشته باشید، بهتر است به نکته‌های زیر توجه‌کنید:
* به جای این‌که همه‌ی حساب و کتاب‌ها را در ذهن‌تان انجام دهید و مرتب از خودتان بپرسید چه‌قدر خرج‌کرده‌ام و حالا چه‌قدر پول دارم، لیستی تهیه و همه‌ی هزینه‌ها را یادداشت‌کنید؛ بدین ترتیب، هم بر مخارج ماهانه کنترل بیش‌تری خواهید داشت و هم انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی و خودداری از مخارج غیرضروری پیدا خواهید کرد.
* خانم خانه! وقتی احساساتی هستید، مثلاً دل‌تان گرفته یا از چیزی خوش‌حال هستید، به خرید نروید؛ چون احتمال این‌که ول‌خرجی کنید، زیاد است. خیلی وقت‌ها برای این‌که از احساس‌های منفی فرار و ذهن‌مان را از چیزهای ناراحت‌کننده منحرف‌کنیم، چیزهایی میخریم که برای لحظه‌ای شادمان شویم؛ مثلاً ممکن است فقط برای خرید یک پیراهن به فروشگاه رفته باشیم؛ ولی با یک شلوار، یک کت و چندجفت جوراب و چیزهای دیگر به خانه برگردیم؛ اگرچه خرید چنین چیزهایی برای لحظه‌هایی ما را شاد می‌کنند، این شادی به زودی از بین می‌رود و آن‌وقت ما می‌مانیم و چند وسیله‌ی غیرضروری و یک حساب خالی!
* به جای این‌که بعد از یک روز کاری، برای رهایی از خستگی و دغدغه‌های کاری به یک رستوران یا فست‌فود بروید، به فعالیت‌های دیگری بپردازید که هم خوش‌حال‌تان می‌کند و هم پرخرج نیست. با اعضای خانواده یا دوستان، به فعالیت‌های سرگرم‌کننده یا فعالیت‌های فردی، مثل باغبانی یا نقاشی بپردازید. اغلب وقتی بی‌حوصله، احساساتی یا تنها هستیم بیش‌تر خرج‌می‌کنیم؛ بنابراین سعی‌کنید با روش‌هایی که به آن علاقه دارید، وقت‌تان را پرکنید.
* بعضی‌ها فکرمی‌کنند چون درآمدشان زیاد نیست، نمی‌توانند پس‌اندازکنند؛ ولی این مثل آن است که بگوییم چون همه‌ی روز بیکار نیستیم، نباید یک ساعت را به ورزش اختصاص‌دهیم. بهترین راه برای تقویت حساب بانکی این است که کم‌کم پس‌اندازکنیم و این کار را همیشه ادامه‌بدهیم. هربار مبلغ کوچکی را پس‌اندازکنید و ببینید بدون این‌که خودتان متوجه شوید پس‌اندازتان بیش‌تر می‌شود. هرچه شاهد بیش‌ترشدن موجودی حساب‌تان باشید، انگیزه‌ی بیش‌تری برای پس‌انداز پیدا خواهید کرد.
* بهتر است گاهی هزینه‌ای را به فعالیت‌های تفریحی اختصاص‌دهید. اگر تفریح کافی نداشته باشید، ممکن است ناگهان از شرایط، خسته و دچار افراط شوید و کل پس‌اندازتان را یک‌شبه خرج کنید. دوست دارید تلویزیون جدیدی برای اتاق نشیمن بخرید؟ دوست دارید به یک مسافرت بروید؟ پس از همین الآن شروع و پول‌تان را پس‌اندازکنید.
* وبلاگ‌هایی با موضوع پول، درآمد و سرمایه‌گذاری به‌تازگی طرف‌داران زیادی پیداکرده و می‌توانند الهام‌بخش بسیاری از افراد باشند. اگر شجاعت کافی داشته باشید، می‌توانید وبلاگ خودتان را داشته باشید و توصیه‌های خود را به اشتراک بگذارید. با این کار، نه‌تنها با کسانی که در زمینه‌های اقتصادی با شما هم‌فکر هستند ارتباط برقرارمی‌کنید، بلکه نوعی انگیزه و احساس غرور در شما ایجاد خواهدکرد.
منابع:
1. دشتی، محمد (1386)؛ امام علی(ع) و اقتصاد، انتشارات مشهور.
2. محمودی‌گلپایگانی، سیدمحمود (1379)؛ فقه و اقتصاد اسلامی، گلستان کوثر.
)