مریم کاراندیش
شخصیت، بحثی عمده از دانش روان‌شناسی است که هدف نهایی هر انسان و روی‌دادی انحصاری است. روان‌شناسی شخصیت، اهمیت خاصی برای فرد و تفاوت‌های او قائل است؛ اگرچه شباهت‌های رفتاری و شخصیت‌های مشابه در افراد را باور دارد، بیش‌تر به تفاوت‌های افراد توجه دارد: چرا عده‌ای موفق و بعضی ناموفق‌اند؟ چرا برداشت‌های افراد از امور متفاوت است؟ چرا عده‌ای به بیماری روانی دچار می‌شوند در حالی که دیگران در همان شرایط، سالم می‌مانند؟ چرا و چگونه بعضی از افراد تغییر می‌کنند یا در برابر تغییر مقاوم‌اند؟
در طول ایام، تیپ‌های شخصیتیِ متفاوتی شکل گرفته‌اند؛ برای مثال، تیپ‌های شخصیتی یونان باستان، براساس چهار مزاج دموی، سوداوی، صفراوی و بلغمی گروه‌بندی شده بودند؛ یا تیپ‌شناسی چینی که افراد را براساس پنج عنصر تقسیم‌بندی کرده‌اند. کتاب‌های طالع‌بینی نیز، در واقع بیان‌کننده‌ی ویژگی‌ها و صفت‌های شخصیتی انسان‌ها هستند. در این راستا، نظریه‌پردازان بزرگی، مانند: «یونگ» تیپ‌های شخصیتی درون‌گرا و برون‌گرا و «کارن هورنای» مهرطلب، برتری‌طلب و انزواطلب را معرفی کرده‌اند.
تئوری انیاگرام یا تیپ‌های شخصیتی نُه‌گانه، توجه بسیاری از پژوهش‌گران علوم روان و روان‌شناسان برجسته را به خود جلب کرده است. انیاگرام، یک شکل هندسی است که نُه شخصیت اصلیِ انسان و روابط پیچیده‌ی آن را نشان می‌دهد. این روش، نهتنها در خودیابی و خودشناسی مفید و اثرگذار است، بلکه چگونگی رسیدن به مقام والای انسانی را نیز بهگونهای مفصل و جامع بیان می‌کند. سرچشمه‌ی اصلی انیاگرام در انسانشناسی عارفانه و عالمانه‌ی فرهنگهای اسطورهایِ ملیتهایِ مختلف، نهفته است. کلمهی انیاگرام (نُه= Ennea) و (شکل= gram) از یونان باستان آمده که تجزیه و تحلیلی از عقل عرفانیِ ادیان مختلف در هزاران سال گذشته است.
در ابتدا این تئوری را «جورجیوف»، دانشمند و عارف بزرگِ روسی، طرح کرد و سپس «نارن جو» آن را وارد حیطه‌ی روان‌شناسی کرد. تئوری انیاگرام یا تیپ‌های شخصیتی نُه‌گانه، ترکیبی از عرفان شرقی و روان‌شناسی مدرن است. هدف جورجیوف از تحقیق در این زمینه، شناخت ابعاد شخصیت انسان و ارائه‌ی راه‌کار برای رشد و خودآگاهی بیش‌تر انسان بوده است؛ زیرا وی بر این باور بود که انسان با شناخت درست از خود، قادر به کمک به خویش و دیگران خواهد بود.
تئوری انیاگرام، ذات انسانی را شناسانده و پیشزمینهای برای دست‌یابی به عرفان دینی است؛ اما شناخت دینی و مذهبی نمیدهد. این تئوری راهنمای اثرگذار و باارزشی برای خودشناسی و تشخیص تیپ شخصیتی است و در واقع، چهارچوب شخصیتی ما را به ما میشناساند. در انیاگرام هر تیپ شخصیتی دو تیپ فرعی دارد که کمی با هم متفاوت هستند. هر فرد، یک تیپ شخصیتی دارد که در طول عمر تغییر نمیکند؛ اما درون همان تیپ شخصیتی، می‌تواند مراحل مختلف رشد انسانی در نوسان باشد (مراحل سالم، متوسط و ناسالم). این اطلاعات، قرار نیست به قدرت ما اضافه کند یا باعث برچسب‌زدن به دیگران شود؛ بلکه علم شخصیت‌شناسی، به‌دلیل افزایش تفاهم میان انسان‌ها اهمیت دارد. انسان‌ها در پیِ شناخت یک‌دیگرند تا روابط را با هم تنظیم کنند و با ایجاد تفاهم بیش‌تر، روابط سالم‌تری داشته باشند. تئوری انیاگرام، انسان‌ها را به نُه تیپ شخصیتی قسمت می‌کند که هر تیپ، نقاط‌قوت و ضعف خاص خود را دارد.
1. تیپ کمال‌گرا: این افراد دنبال کامل‌بودن در همهچیز هستند و از ناکامل‌بودنِ خود سرخورده‌اند. ایده‌آل‌گرا هستند و هرقدر هم پیش‌رفت کنند، راضی نمی‌شوند. از نظر اخلاق بسیار قوی هستند و از خود و دیگران انتقاد می‌کنند. فکر می‌کنند که فقط یک راهِ صحیح هست. از اشتباه‌کردن می‌ترسند. از واژه‌های «باید» و «حتماً» خیلی استفاده می‌کنند. همواره نگران آن هستند که آیا به اندازه‌ی کافی خوب هستند؟ شیوه‌ی تفکر آن‌ها «همه یا هیچ» است. افرادی بسیار جدی و خشک هستند. نظافت و تمیزی نقش بسیار مهمی در زندگی اغلب آن‌ها دارد. افرادی وقت‌شناس و خوش‌قول‌اند. این افراد به احتمال خیلی‌زیاد، دارای والد یا والدین ایرادگیری بوده‌اند که به‌راحتی راضی نمی‌شده‌اند. این اشخاص، ایرادگیر، کنترل‌کننده و اغلب دارای اضطراب هستند و زمینه‌ی شخصیت وسواسی در آنان زیاد است؛ زیرا این ویژگی‌ها را حد‌اقل از یکی از والدین، یاد گرفته‌اند.
سالم: اخلاق‌گراست، وقت‌شناس، منظم، مسئولیت‌پذیر، ایده‌آل‌گرا، خردمند، عادل و منصف است، کارآیی بالا و انضباط درونی دارد.
ناسالم: انعطاف‌پذیر نیست، سیاه و سفید است، افکار جدید را نمی‌آموزد، همه را قضاوت می‌کند، وسواسی است، دنیای اطراف را کنترل می‌کند و گاهی به حریم دیگران تجاوز می‌کند.
2. تیپ مهرطلب یا کمک‌کننده: این افراد وقت خود را صرف نیازهای دیگران می‌کنند. در جست‌وجوی این هستند که دوست داشته شوند و این‌کار را با ضروری نشان‌دادن خود برای دیگران، انجام می‌دهند. دائم به فکر دیگران‌اند، حمایت‌گرانی ناب هستند و خود را به آب و آتش می‌زنند تا به دیگران کمک کنند. نیاز به محبت و توجه دارند. قادر به گفتن «نَه» نیستند؛ چون از طردشدن واهمه دارند. افرادی وابسته و متکی به دیگران‌اند. حرمت ذات پایینی دارند و همواره دنبال تأیید و تحسین دیگران و تنوع‌طلب هستند. جذب افراد قدرت‌مند می‌شوند و مایل‌اند یار نزدیکِ یک فرد صاحبِ قدرت باشند.
سالم: مهربان است، به دیگران اهمیت می‌دهد، مسائل را از بالا می‌بیند، سخاوت‌مند و کنجکاو است و شوق زیاد دارد.
ناسالم: متوقع و طلب‌کار، حرف دلش را نمی‌زند، برای خودش و احساس‌هایش ارزش قائل نیست، بیش از حد در اختیار همه است، هر کاری برایش انجام بدهی باز فکر می‌کند کوتاهی کرده‌ای، غالباً حسود است و شخصیت نمایشی دارد.
3. تیپ پیش‌رفت‌گرا یا موفقیت‌جو: آن‌چه برای‌شان بیش از هرچیز اهمیت دارد، موفقیت‌شان است و برای پیش‌رفت، سخت کار می‌کنند و دست به هر اقدامی که لازم باشد، می‌زنند و جویای نام و مقام هستند. افرادی پُرکار و رقابت‌جو هستند و خود را با کارهایی که انجام می‌دهند، می‌شناسند. همواره به فکر برنده‌شدن در موقعیت‌های رقابتی هستند. در رنگ‌عوض‌کردن، مهارت دارند. در حالت افراطی، به تیپ اول بدل‌می‌شوند. بیش‌ترین لذت را در کارکردن دارند. دنبال پول، پرستیژ و رفاه هستند و سعی می‌کنند وارد مقوله‌های احساسی و عاطفی نشوند. این خطر در آن‌ها هست که توجه به کار و موفقیت و رقابت با دیگران، بیش از توجه به خود و خانواده، اهمیت پیدا کند.
سالم: خوش‌بین است، اعتمادبه‌نفس بالا دارد، مفید، کاردان و فعال است و اهل خیال‌بافی نیست.
ناسالم: خودشیفته، فریب‌کار، متظاهر و پوشالی است، رفتار و کلام مصنوعی دارد، بدجنس، کینه‌توز و فوق‌العاده رقابتی است.
4. تیپ رمانتیکِ محزون یا هنرمند: این افراد، خواهان اموری هستند که در دسترس نیست. ایده‌آل‌ها هرگز در این‌جا و حالا نیست و به‌عبارتی آن‌چه در دسترس است، برایش بی‌ارزش است و آن‌چه را به‌دست‌آوردنش سخت است می‌خواهند. بسیار احساسی و زودرنج هستند. خود را با احساس دیگران درگیر می‌کنند و چون از تخیل بسیار نیرومندی برخوردارند، خودشان هم دچار همان احساس‌ها می‌شوند. اغلب غمگین و افسرده هستند و خلق متغیر دارند. اشتغال ذهنی آن‌ها با گم‌شده‌هاست و عاشقِ غایب و امور ازدست‌رفته‌اند. از کارهای یک‌نواخت خسته می‌شوند و اگر امکان آن باشد، ولخرج هستند. خواستار توجه هستند و عدم‌توجه، آن‌ها را غمگین می‌کند. ارتباط‌ها و جمع‌های یک‌نواخت، برای‌شان کسل‌کننده است. امور تاریک و ممنوع، همیشه برای آن‌ها جذابیت دارد. حس زیبایی‌شناختیِ قوی‌ای دارند. تضادهای وجودی‌شان زیاد است. در بین نُه تیپ انیاگرام، حساس‌ترین تیپ شخصیتی را دارند و زندگی در کنار این افراد، مثل راه‌رفتن روی یخ است.
سالم: انسان‌دوست، گرم، نیکوکار، خلاق، حامی، هنرمند و پاک‌سرشت است.
ناسالم: دائم احساس گناه می‌کند که شاید باعث رنجش دیگران شده، سرسخت است، در دنیای خودش فرومی‌رود، برای امرار معاش دچار مشکل می‌شود، از دنیا طلب‌کار است و احتمال اعتیادش زیاد است.
5. تیپ فکور: این افراد از نظر هیجانی ـ عاطفی از دیگران فاصله می‌گیرند. خواستار تنهایی هستند و با دیگران درگیر نمی‌شوند. بسیار در خودفرورفته یا درون‌گرا هستند. از بودن در جمع لذت نمی‌برند و اجتماع‌گریزند. قادر به ابراز احساس خود نیستند و اغلب تمایل کمی برای ازدواج دارند. افرادی کنجکاو و نیازمندِ دانستن هستند. می‌خواهند همهچیز را ببینند و از آن سردرآورند. احساس خود را به‌راحتی بروز نمی‌دهند. از تظاهرکردن و تحمیل به شدت تنفر دارند. در کلاس، اغلب در ردیف آخر می‌نشینند تا همه را ببینند؛ ولی دیگران او را نبینند. دوست دارند دیده نشوند و نامرئی باشند. همواره احساس را بعد از عقل تجربه می‌کنند. اهل کتاب‌خواندن و جمع‌آوری اطلاعات هستند.
سالم: ذهن تحلیل‌گر دارد، دائم اطلاعات ذخیره می‌کند، حکیم، خردمند و واقع‌گراست، ادراک محیطیِ خوبی دارد، به کسی کاری ندارد و خیال‌پرداز نیست.
ناسالم: فکر می‌کند خارق‌العاده است و غیر از این نیست، فقط او می‌داند، خسیس و منفی‌باف است و از هر چیزی ایراد می‌گیرد.
6. تیپ وفاخو، وفاجو و شکاک: این افراد به مراجعِ قدرت، بی‌اعتقادند و به آن‌ها و همهچیز سوءظن دارند. ترسو و شکاک هستند و به جای عمل‌کردن، بیش‌تر فکر می‌کنند. مرتب می‌خواهند بدانند که در ذهن دیگران، راجع به آن‌ها چه می‌گذرد. افرادی وظیفه‌شناس هستند. از نشان‌دادن خشم خود به شکل مستقیم می‌ترسند. افرادی محتاط، نگرانِ خیانت و بی‌وفاییِ دیگران هستند. اغلب اضطراب دارند و دوست دارند وظیفه‌ی آن‌ها در جایی که هستند، مشخص و تعریف‌شده باشد. یک نوع خاص از این تیپ، ضدترس هستند و سراغ فعالیت‌های مخاطره‌آمیز می‌روند.
سالم: وفادار، خون‌گرم، انسان‌دوست، دوست‌داشتنی، مهربان، خوش‌بیان و واقع‌بین است، احساس مسئولیت بالا دارد و یاری‌کننده است.
ناسالم: کنترل‌کننده، دائم به فکر مچ‌گیری و مشکوک است، حالت تدافعی دارد، دیرجوش است، خلق متغیر دارد و دیگران را قضاوت می‌کند.
7. تیپ خوش‌بین و خوش‌گذران: این افراد، جوانانی ابدی و پرماجرا با نگرش شکم‌پرستانه به زندگی هستند. اهل تعهد و التزام نیستند و خواهان اختیارهای زیادی هستند. دنبال لذت‌جویی‌اند و برون‌گراترین تیپ در انیاگرام هستند. تابع فلسفه‌‌ی اپی‌کورند که زندگی یعنی: لذت‌بردن و دوری از درد. افرادی اجتماعی، رفیق‌باز و اغلب همه‌فن‌حریف‌اند و در چند چیز تبحر دارند. بسیار خوش‌بین‌اند و همواره به دیگران امید می‌دهند که نگران نباش همهچیز درست می‌شود! اهل بلوف‌زدن، خالی‌بندی یا غلوکردن هم هستند. از نظر هیجانی، همواره شاد هستند و به دیگران کمک می‌کنند که بخش‌های زیبای زندگی را ببینند. دارای روحیه‌ی طنز هستند. از گفت‌وگوی عمیقِ اجتماعی، فرهنگی و علمی اجتناب می‌کنند. تنوع‌طلب هستند و شعارشان این است: هر چه بیش‌تر، بهتر.
سالم: عاشق تفریح و خوش‌گذرانی و برای تفریح همیشه آماده است، تصویرپردازی ذهنیِ قوی‌ای دارد، شیرینی در گفتار، رفتار و حرکت دارد، کنجکاو است و به همهچیز علاقه نشان می‌دهد، اعتمادبه‌نفس بالا دارد، بخشنده و چست‌وچابک است.
ناسالم: خودشیفته و عصیان‌گر است، انضباط ندارد، بی‌تمرکز و بی‌قرار است، دوست دارد همهچیز را به تملک خودش دربیاورد، احتمال اعتیادش هست.
8. تیپ چالش‌گر یا قدرت‌طلب: این افراد، با قدرت و اهل مبارزه هستند و به‌راحتی خشم خود را نشان می‌دهند. دنبال قدرت و تسلط بر دیگران هستند. دوست دارند مدیر و رهبر باشند و دستور بدهند. بسیار کنترل‌کننده و آمرانه با دیگران رفتار می‌کنند. تمایل به دیکتاتوربودن دارند. به‌زعم آن‌ها قدرت‌مندان، صاحب همهچیز و لایق احترام‌اند و ضعیفان ناتوان هستند. خواهان اعمال قدرت خود هستند. هیچ‌وقت عذرخواهی نمی‌کنند و عقاید دیگران را همواره زیر سؤال می‌برند. اگر دیگران، به‌ویژه زیردستان از آنان اطاعت نکنند، سخت برآشفته و عصبی می‌شوند. در عین حال، حمایت‌کننده هم هستند و از زیردستان خود حمایت می‌کنند؛ البته به این شرط که آن افراد، مطیع امرشان باشند. افرادی انتقام‌جو بوده، تحمل دردشان زیاد و نیروی زندگی آن‌ها عظیم است. از آشکارکردن نقاط‌‌ضعف دیگران، لذت می‌برند و در این کار مهارت دارند.
سالم: متکی به خود است، صراحت لهجه دارد، پُرانرژی و حمایت‌کننده است، اعتمادبه‌نفس زیاد دارد و مدبر است.
ناسالم: دیگران را کنترل می‌کند، مو را از ماست می‌کشد، عصیان‌گر و طغیان‌گر است، اوامرش باید سریع انجام شود، تحت‌تأثیر چیزی قرار نمی‌گیرد، سلطه‌جوی کامل است، سوءظن دارد، زمانی که به قدرت می‌رسد، سیستم امنیتیِ قوی ایجاد می‌کند.
9. تیپ صلح‌طلب و میانجی: به همه‌ی نظرها توجه می‌کنند. نیازهای دیگران را بهتر از نیازهای خود می‌شناسند و دنبال آرامش، صلح و آشتی با دیگران هستند. مصلحان، مشاوران و میانجی‌های بسیار خوبی هستند و اغلب می‌خواهند بین دیگران میانجی شوند تا بین آن‌ها آشتی برقرار کنند. افرادی انطباق‌پذیر و تابع هستند. از درگیری و خشونت پرهیز می‌کنند و حتی شاید از آن می‌ترسند. به‌نسبت تنبل هستند. انگیزه‌های قوی ندارند، در تصمیم‌گیری‌ها مشکل دارند و آخرین تصمیم را درست نمی‌گیرند. هیچ‌چیز را دور نمی‌ریزند. همکارانی خوب و شنوندگانی پُرطاقت هستند و به امور حاشیه‌ای بیش از امور مهم می‌پردازند.
سالم: آرام و باآرامش است، خوش‌بین، صبور، سخاوت‌مند و گشاده‌روست، گوشِ شنوا دارد، حال افراد را درک می‌کند و احساس هم‌دلی دارد.
ناسالم: بی‌تفاوت، آب‌زیرِکاه و وسواسی است، مشخص نیست که چه‌‌چیز او را خوش‌حال یا ناراحت می‌کند، فراموشی دارد و مات و مبهوت است.
ویژگی‌های فوق، خلاصه‌ای از تعریف تیپ‌های شخصیتی بود و شرح آن بسیار طولانی است. فرض بر این است که هر فرد، همان‌گونه که دارای یک گروه خونی است، یکی از این تیپ‌های شخصیتی را دارد؛ در ضمن، میزان سلامت شخصیت در هر تیپ، از یک تا نُه در نوسان است. افراد در هر تیپ می‌توانند از سلامت کامل تا عدم‌سلامت در نوسان باشند.
نماد انیاگرام یک نماد دایره‌ای‌شکل است که درون آن یک مثلث و دو ذوزنقه با یک ضلع باز قرار گرفته است. نماد دایره، بیان‌کننده‌ی وحدت و یگانگی و به این معنی است که هیچ‌یک از تیپ‌های شخصیتی بر دیگری، رجحان و برتری ندارند. مثلثی که درون دایره واقع‌شده، بیان‌کننده‌ی این است که نیروهای طبیعی سه گروه‌اند: ضعیف، قوی و خنثی. ذوزنقه، رابطه‌ی بین تیپ‌های مختلف را بیان می‌کند. هر یک از این تیپ‌ها، به‌شکل یک طیف بیان می‌شوند که از قوی، میانه و ضعیف یا به بیان دیگر، سالم، متوسط و ناسالم تشکیل شده‌اند. هرکسی باید تلاش کند تا در تیپ شخصیتی خود، از ناسالم به متوسط و از متوسط به سالم حرکت کند. هر تیپ شخصیتی، مستقل است و اگر ویژگی‌هایی از تیپ‌های دیگر در آن مشاهده می‌شود، موقتی است و جزء ویژگی‌های دائمیِ آن تیپ نیست. هر تیپ شخصیتی می‌تواند از تیپ‌های چپ و راست خود، اثرپذیری داشته باشد و این تیپ‌های کناری، به‌منزله‌ی بال‌های تیپ‌های شخصیتی هستند.
برای شکل‌گیری هر تیپ، علت‌های خاصی پیش‌بینی شده است که بیش‌تر به تجربه‌های خاصِ دوران کودکی و نحوه‌ی ارتباط والدین با کودک برمی‌گردد. راه رشد و سلامت هم، برای هر تیپ، خاص همان تیپ است. افراد برای شناخت تیپ شخصیتی، باید با ابزار دقیق ـ که همان تست شخصیت انیاگرام است ـ آزمون شوند و سپس راه‌های رشد و سلامت شخصیتِ خود را با کمک روان‌شناس آشنا و مسلط به این تئوری، بازیابند. نُه تیپ شخصیتی به سه گروه تقسیم می‌شوند که هر گروه، یک عنصر مشترک دارد و شامل: مغز، دل و اراده می‌شود که در هر یک از آن‌ها، تیپ‌ها به شکل: افراطی، تفریطی و بی‌تفاوت است.
مغز (مرکز تفکر)
تیپ 5 (فکور): افراطی
تیپ 7 (خوش‌گذران):تفریطی
تیپ 6 (وفاجو): بی‌تفاوت
دل (مرکز احساس)
تیپ 2 (مهرطلب): افراطی
تیپ 4 (رمانتیک): تفریطی
تیپ 3 (موفقیت‌جو): بی‌تفاوت
اراده (مرکز تحرک)
تیپ 8 (رهبر و مدیر): افراطی
تیپ 1 (کمال‌گرا): تفریطی
تیپ 9 (صلح‌جو): بی‌تفاوت
منابع:
1. دقیقیان، پروین (1392)؛ انیاگرام، انتشارت آشیانه‌ی کتاب.
2. دانیلز، دیوید و پرایس، ویرجینیا (1390)؛ شخصیت‌شناسی، ترجمه: نیما سیدمحمدی، انتشارات ارسباران.
3. ریوردن اسپیث، کاتلین (1378)؛ جورجیف چه می‌گوید، ترجمه: مجید آصفی، انتشارات فراروان.
)