الهام رضایی
کارشناس علوم ارتباطات
اشاره
ماه خرداد که از راه می‌رسد، یادآور دغدغه‌ها و نگرانی‌هاست؛ نگرانی‌هایی که محدود به دانش‌آموزن و فرزاندان نمی‌شود و فضای خانه و خانواده را نیز دربرمی‌گیرد. گویی همه‌ی اعضای خانواده، امتحان دارند. متأسفانه بیش‌ترین میزان عدم‌توافق‌ها، ناراحتی‌ها، تیرگی روابط، تعارض‌ها و فاصله‌گرفتن والدین و فرزندان، در همین زمان امتحانهاست! از نظر والدین، فرزندان حرف‌ها و راهنمایی‌های ما را نمی‌شنوند. فرزندان هم معتقدند والدین تصور می‌کنند حرف‌های آنان را بار اول نشنیده‌اند؛ لذا مدام تکرار می‌کنند: درس بخوان! نمره‌ی خوب بگیر! چرا به فکر خودت نیستی؟ ما خیر و صلاح تو را می‌خواهیم! و...
دانش‌آموزان چه می‌گویند؟
«حانیه سعیدی» نوجوان دانش‌آموز، با اشاره به اضطراب و نگرانی بیش از حد خود با نزدیک‌شدن به امتحان‌های پایان سال، می‌گوید: «با شنیدن نام امتحان، استرس تمام وجودم را فرامی‌گیرد و حتی اگر از درس‌های ساده هم امتحان گرفته شود، باز هم دل‌شوره دارم که موجب کاهش تمرکزم می‌شود. هنوز هم والدین و معلمان نتوانسته‌اند هنگام برگزاری امتحان‌ها، آرامش‌خاطر بدهند.
مقایسه‌ی دانش‌آموزان، ترساندن از شکست تحصیلی و توقع بی‌جا و بیش از توان آن‌ها، دغدغه و استرس زیادی ایجاد می‌کند. به همین‌علت، شبِ امتحان، برای ما یکی از شب‌های دلهره‌آور و تنش‌زا می‌شود و همیشه در این مواقع، خانواده‌ام مرا سرزنش می‌کنند.»
«ناهید شمس» دانش‌آموز دیگری است که با اشاره به محل برگزاری امتحان می‌گوید: «چنین مکانی باید تهویه، دمای مناسب و نور کافی داشته باشد و صندلی‌ها نیز استاندارد باشند. متأسفانه رفت‌و‌آمدهای زیاد مراقبان جلسه و گاهی پچ‌پچ‌های آن‌ها نیز مانع تمرکز دانش‌آموزان می‌شود!»
«زهرا قدوسی» یکی دیگر از دانش‌آموزان است: «انباشته‌شدن مطالب درسی از عوامل اضطراب است؛ بنابراین، دانش‌آموزان باید در ابتدای سال تحصیلی، برنامه‌ریزی درسی داشته باشند. روزهای امتحان، زمان مرور درس‌هاست و نمی‌توان حجم زیادی از کتاب را آماده کرد. محیط ناآرام و تنش‌زا هم از عوامل عدم‌موفقیت در امتحانهاست؛ پس دوستان در طول تحصیل، به‌ویژه روزهای امتحان، محیطی آرام و ساکت برای خود مهیا کنید؛ زیرا آرامش روحی و روانی، اثر زیادی در موفقیت دارد. امتحان، به‌معنی دست‌کشیدن از تفریح و سرگرمی نیست.»
آیا والدین، خودشان را درگیر مسائل درسی فرزندان می‌کنند؟
خانم «زینب مرتضوی» در جایگاه یک مادر، با بیان این‌که قطعاً اصلی‌ترین وظیفه‌ی والدین، ایجاد فضایی صمیمی، دل‌گرم‌کننده، فرح‌بخش و شورآفرین است، می‌گوید: «چنین فضایی درون محیط خانواده، دغدغه‌ها و نگرانی‌ها را به حداقل می‌رساند، امکان بروز استعدادها را میسر می‌سازد، توانایی‌های هوشی و عاطفی فرزندان را گسترش می‌دهد و فرزندان را مسئول و متکی به‌خود بارمی‌آورد. مشکل‌ها همیشه هستند. در واقع، مسئله‌ی اصلی چگونگی مواجهه با این مشکل‌هاست؛ پس سعی کنیم در ایام امتحان‌ها، تلاش شود که همه‌ی مشکل‌ها را به فرزندان برسانیم. بیان اختلاف‌ها و بازگویی دوباره‌ی آن‌ها به همراه القاب تحقیر‌آمیز، جسم و روح فرزندان‌مان را فرسوده می‌سازد و مجالی برای یادگیری دروس به آن‌ها نخواهد داد. در واقع والدین و فرزندان، مسئولیت‌هایی دارند و این وظیفه‌ی فرزندان است که به‌موقع درس بخوانند و خود را برای امتحان آماده کنند؛ پس بهتر است هر کس به وظایفش عمل کند.» از نظر این مادر، میهمانی‌ها، وقت زیادی از خانواده‌ها می‌گیرد که لازم است در زمان امتحان‌ها، میزان آن‌ها کم شود.
خانم «سارا محرابی» یکی دیگر از مادران است و معتقد است تفریح‌های برنامه‌ریزی‌شده را باید جای‌گزین دیگر فعالیت‌ها کرد؛ چراکه درس‌خواندن طولانی و خسته‌کننده، فرزندان را خسته می‌کند. وی می‌گوید: «تفریح‌های ساده، مانند گردش در فضای آزاد، کوه، پارک و... فواید زیادی دارد. غالب این تفریح‌ها نیز، هزینه‌های کم‌تری در مقایسه با میهمانی‌ها دارد.
تشویق و تأیید فرزندان، آن‌ها را قادر می‌کند که بیش‌تر مطالعه و تمرین کنند. باید بپذیریم گاهی فرزندمان از درسی تنفر دارد، به رفتار معلمش اعتراض دارد یا از یادگیری درسی عاجز است. در بیش‌تر این مواقع، او به دنبال گوش شنواست که حرف‌های او را نیز بشنود.»
خانم «نفیسه عظیمی‌فر»، مادرِ دو فرزند است و توصیه می‌کند خانواده‌ها باید محیط روانیِ مناسبی برای بچه‌ها فراهم کنند که به دور از تنش و اضطراب باشد تا دانش‌آموز بتواند به مرور درس‌ها پرداخته و عقب‌ماندگی‌های خود را جبران کند. این‌که والدین به فرزند خود فشار وارد کنند که باید حتماً نمره‌ی بالایی در امتحان بگیرد تا در یک مدرسه‌ی خاص ثبت‌نام شود، کار صحیحی نیست و چه‌بسا این توقع‌ها، پی‌آمدهای منفی داشته باشد و در درازمدت، موجب افسردگی شود. صرف نظر از خانواده، اولیای مدرسه نیز وظیفه دارند شرایط مناسب را برای برگزاری امتحان‌ها به‌گونه‌ای فراهم کنند که دانش‌آموز احساس نکند که باید از میدان شکست یا پیروزی عبور کند.
نقش معلمان در برگزاری امتحان چیست؟
خانم «راضیه مشتاق» یکی از دبیران است. وی تصریح می‌کند: «هر ساله من و همکاران دیگرم با توزیع ورقه‌های مشابه امتحان بین دانش‌آموزان و مرور درس‌ها، سعی می‌کنیم آن‌ها را با محیط و نحوه‌ی برگزاری آزمون آشناتر کنیم که در کاهش اضطراب، بسیار اثرگذار است. تکرار جمله‌هایی مانند: چندبار دوره کرده‌ای؟ چه‌قدر آموختی؟ چه نمره‌ای می‌گیری؟ وقت کافی برای مطالعه نداری و باید به‌طور مداوم بخوانی! فقط اضطراب می‌آورد، بی‌آن‌که نتیجه‌ی مثبتی داشته باشد.»
خانم «فاطمه اسدیان» آموزگار دیگری است و اعتقاد دارد که با چند راه‌کار، می‌توان استرس شبِ امتحان را کاهش داد. از نظر وی «بهترین کار برای دانش‌آموزان در روزهای امتحان، درس‌خواندن در روز و خواب به‌موقعِ شبانه است؛ چراکه بیداری شبانه برای درس‌خواندن و خوابِ تا ظهر، روش مناسبی برای درس‌خواندن نیست. دانش‌آموزان، نیاز به آرامش و فضای امنی دارند تا بتوانند به مرور درس و یادداشت‌برداری بپردازند. در این میان، خانواده‌هایی که از توانایی مالی بهتری برخوردارند، راه‌کارهای دیگری را در پیش می‌گیرند، از جمله کتاب‌های کمک آموزشی و معلمان ویژه، تا بتوانند از این مرحله‌ی تحصیلی به سلامت عبور کنند.»
توصیه‌های کارشناسان تغذیه به دانش‌آموزان را می‌دانید؟
متخصصان تغذیه معتقدند که استفاده از همه‌ی گروه‌های غذایی (غلات، حبوبات، سبزی‌ها، لبنیات و گوشت‌ها) به میزان متعادل و مناسب، موجب سلامت جسم و ذهن می‌شود و فعالیت‌های جسمی و ذهنی او را در حد مطلوب قرار می‌دهد. برای صبحانه، استفاده از یک لیوان شیر، یک یا دو عدد خرما، کره و عسل، چای، پنیر و گردو توصیه می‌شود. صبحانه‌های گرم مثل عدسی نیز خوب هستند. مصرف پروتئین همراه صبحانه قبل از امتحان موجب افزایش هوشیاری و تمرکز بهتر می‌شود؛ بنابراین خوردن تخم‌مرغ، پنیر و شیر به توان مغز کمک می‌کند و مصرف آن‌ها در صبح روز امتحان، به همراه ترکیب‌های حاوی فیبر، مفید است. گلوکز به میزان زیاد، به کاهش قدرت یادآوری و حافظه منجر می‌شود؛ پس بهتر است در دوره‌ی امتحان از مصرف شکر، بیسکویت و دیگر ترکیب‌هایی که شکر زیاد دارند، اجتناب شود.
در دو وعده‌ی غذایی ناهار و شام هم سعی شود از غذاهای مقوی و کم‌حجم استفاده شود و همراه غذا، سبزی و ماست نیز میل شود. غذاهای حاوی نشاسته مثل برنج، سیب‌زمینی و نان برای شبِ امتحان مناسب است؛ چون موجب می‌شود دانش‌آموز بهتر بخوابد. میان‌وعده‌های صبح و عصر نیز می‌تواند شامل میوه‌ها و مغزها باشد و به‌هیچ‌وجه از تنقل‌های بی‌فایده مثل چیپس، پفک و... استفاده نشود. این توصیه‌ها هم می‌تواند به حفظ آرامش دانش‌آموزان کمک کند.
- افرادی که به میزان کافی، آب می‌نوشند، تمرکز بیش‌تری در گرفتن اطلاعات و انجام فعالیت‌های فکری دارند؛ لذا توصیه می‌شود به میزان کافی آب بنوشید.
- می‌توانید چای سبز یا چای سیاهِ کم‌رنگ بنوشید؛ اما نوشیدن قهوه توصیه نمی‌شود؛ زیرا کافئین آن موجب احساس عصبانیت و سردرد می‌شود.
- در دوران امتحان‌ها، مصرف وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌های کم‌حجم و کم‌چرب برای بهبود فکر، اهمیت زیادی دارد.
- برخی از انواع ماهی، مثل آزاد و تُن در بهبود حافظه و فعالیت‌های فکری اثرگذارند.
- شیرموز به آرامش کمک می‌کند. شکلات نیز دارای اثر آرام‌بخشی است که می‌توان از آن به‌جای قند استفاده کرد.
- انجام فعالیت‌های بدنی، استرس را کم می‌کند و با تنظیم جریان خون و خون‌رسانی به مغز، به فرد آرامش می‌دهد.
- رژیم غذایی پُرچرب، روی تمرکز افراد، اثری منفی دارد و حافظه را ضعیف می‌کند.
- نوشابه‌های گازدار، مخلّ آرامش و تحریک‌کننده‌اند.
کارشناسان تغذیه در آموزش و پرورش نیز توصیه‌هایی برای دانش‌آموزان دارد تا بتوانند در هنگام برگزاری امتحان، به‌کار ببندند.
- به محض گرفتن ورقه‌ی امتحان، به خود قوت قلب دهید و به خود بگویید که از عهده‌ی امتحان به‌خوبی برمی‌آیید.
- با یاد و نام خدا پاسخ به سؤال‌ها را آغاز کنید.
- هر اطلاعاتی درباره‌ی سؤال دارید، بنویسید؛ چون یک پاسخ ناقص، بسیار بهتر از ننوشتن پاسخ است؛ اما بیهوده حاشیه نروید.
- حتماً وقت را در نظر بگیرید و در ابتدا، نگاهی کلی به سؤال‌ها بیندازید.
- اگر پاسخ سؤالی را نمی‌دانید، هرگز روی سؤال ترمز نکنید که موجب هدررفتن وقت می‌شود.
- به سرعت و دقت؛ ولی بدون‌عجله کار کنید و بدانید آرامش، اولین شرط موفقیت است.
- با خط خوانا بنویسید، شکل‌ها را با دقت رسم کنید که تصحیح‌کننده ورقه‌ی شما، از خواندن آن لذت ببرد.
- هرگز به اطرافیان نگاه نکنید که چه‌قدر تندتند می‌نویسند.
- یک ماده‌ی قندی مانند خرما یا شکلات در دهان بگذارید.
- نفس عمیق بکشید، چند ثانیه نگه‌دارید و بعد به‌طور کامل آرام بیرون دهید و تا سه‌بار تکرار کنید.
- هیچ عجله‌ای برای دادن ورقه نداشته باشید و تا آن‌جا که می‌توانید فکر کنید.
- اگر در جلسه‌ی امتحان دچار آشفتگی و اضطراب شدید، از تکنیک‌های وقفه‌ی آزمون استفاده کنید. برای چند دقیقه، امتحان را رها کنید و به تحرک جسمانی و کشش عضلانی مشغول شوید؛ برای مثال، پا را کف زمین گذاشته و ستون فقرات خود را کاملاً عمودی و صاف نگه‌دارید.
)