کبری دهقانی‌سرور
کارشناس روان‌شناسی
پیش‌ترها عامل مهم دگرگونی نقش زن در خانواده، دو نقش مادری و کارمندی بود که گاهی در برابر یک‌دیگر قرار می‌گرفت؛ اما این روزها با تغییر نوع سرگرمی افراد، حتی اگر زنان شغلی در بیرون از منزل نداشته باشند، عدم انتخاب رویه‌ی میانه، می‌تواند بین آن‌ها، همسر و فرزندان‌شان شکاف عمیقی پدید آورد.
زنانی که در بیرون از منزل کار می‌کنند و در ضمن همسر یا مادر هم هستند، با تعارض و تضادی میان کار بیرون و کار در منزل روبه‌رو می‌شوند. بسیاری از زنانی که کار می‌کنند، احساس گناه دارند که در طول ساعت‌های روز، بیرون از منزل‌شان به سر می‌برند (ویت کین، 1388، 113). در نقطه‌ی مقابل، زنانی نیز هستند که با وجود حضور تمام‌وقت در منزل، به علت گذران زمان زیاد برای تماشای سریال یا پرسه‌زدن در فضاهای مجازی، از وظایف خود بازمی‌مانند.
خانه‌داری، فعالیتی است که در تنهایی انجام می‌شود و آن‌چه زنان را به کارهای خانه وامی‌دارد، عشق و هم‌سان‌پنداری است. زنان مایل‌اند تا جایی که ممکن است از کار در خانه احساس رضایت کنند و کار زنان دیگر را، مبنا و معیار قرار می‌دهند و کیفیت کار خود را با آنان می‌سنجند (کلروالاس، 1391، 179). این وضعیت نیز، دگرگونی‌های گسترده‌ای داشته است؛ بانویی که ماهی یک، یا دوبار یا حداکثر هفته‌ای یک‌بار خانه و زندگیِ خانم دیگری را مقایسه می‌کرد، این روزها با عضویت در چند گروه مجازی در فضاهای واتس‌آپ، وایبر و... مدام در حال مقایسه‌ی چیدمان، دکور، مبل و دیگر اثاث منزلش با دیگر دوستانی است که به بهانه‌ی عکس‌های سلفی و لحظه‌ای، داشته‌های‌شان را در معرض نمایش عموم قرار داده و به تجمل‌گرایی دامن می‌زنند.
تفریح و گذران مناسب وقت‌های فراغت، در پرورش قوای فکری، جسمی و اخلاقی افراد اثرگذار است. با توجه به ارزش والای زن در جامعه و محوریت در خانواده، از نظر روحی و جسمی باید دارای سلامت و شادابی باشد. وقت‌های فراغت، یکی از روش‌هایی است که به زنان کمک می‌کند تا ضمن شرکت در فعالیت‌های فراغتی، علاوه بر وظایف شغلی، وظایف مادری را بهتر انجام داده و فرزندان بهتری را تربیت کنند و نسل سالم‌تری به جامعه تحویل دهند (رضوی، 92).
فراغت خانه‌داری
زنان خانه‌دار، بیش‌ترین وقت را برای تنظیم برنامه‌ی مناسب برای وقت‌های فراغت خود دارند؛ هر چند زنان خانه‌دار هم مشکل‌های زیادی برای فراغت و جداکردن کار روزانه‌ی خانه از وقت‌های فراغت خود دارند. نحوه‌ی گذران این وقت‌ها برای زنان، به میزان زیادی به سطح تحصیل و پایگاه اجتماعی آنان بستگی دارد. گذران وقت‌های فراغت برای زنانی که در سطح پایین اقتصادی و اجتماعی قرار دارند، بیش‌تر به شکل جمعی و به تعبیری خانوادگی می‌گذرد. فراتر از آن هم می‌توان گفت‌وگو و هم چنین رفت‌وآمد با اقوام و همسایگان باشد. البته اکنون، وجود وسایل دیداری و شنیداری از دیگر سرگرمی‌هایی است که در میان این گروه، بیش‌ترین مخاطب را به خود اختصاص داده است. هم‌چنین هر چه تحصیل و پایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان افزایش می‌یابد، نحوه‌ی گذران وقت‌های فراغت آنان بیش‌تر جنبه‌ی فردی پیدا می‌کند؛ زیرا به دلیل برخورداری از امکان مالی و فرهنگی، این امکان برای آن‌ها بیش‌تر فراهم می‌شود که بتوانند برای گذران وقت‌های فراغت خود برنامه‌ریزی کنند و هر آن‌چه که بیش‌تر مطلوب‌شان است، برای خود مهیا کنند. برگزاری و شرکت در مهمانی‌ها و دوره‌های دوستانه، ثبت‌نام در کلاس‌های ورزشی، رفتن به سینما و تئاتر از جمله سرگرمی‌هایی است که این گروه برای خود برنامه‌ریزی می‌کنند.
شبکه‌ی جهانی
شبکه‌های جهانی ارتباطی و اینترنت که در ارتباط تنگاتنگ با انتقال مفاهیم فرهنگی قرار دارند، موضوع تازه‌ای است که بسیاری از خانواده‌ها را درگیر کرده است و نه‌تنها بخش عظیمی از وقت‌های فراغت، بلکه بخشی از ساعت‌های کار و تلاش را نیز تصاحب کرده است.
استفاده‌ی بیش از حد از اینترنت بر روابط زناشویی، فرزند ـ والدین، دوستان نزدیک و مانند آن آثار عمیقی می‌گذارد. در زمینه‌ی روابط زناشویی، اینترنت در وظایف و کارهای روزمره دخالت می‌کند و در همسر فردِ وابسته، احساس‌های منفی ایجاد می‌کند. وابستگی در بقیه‌ی کارهای روزمره، مانند: خرید، بهداشت بدنی، مراقبت از کودکان و مانند آن نیز مداخله می‌کند. افراد ممکن است آن‌چنان درگیر اینترنت باشند که از صرف وقت با افراد زندگی واقعی خود باز بمانند. فرد وابسته ممکن است خودش را از نظر اجتماعی کناره‌گیر کند و در کارهایی که در گذشته به آن علاقه داشته است، مثل بیرون‌رفتن، شرکت در مهمانی، ورزش، مسافرت و مانند آن نیز شرکت نکند؛ اگرچه هر فردی می‌تواند وابسته به اینترنت شود، افرادی که زمان نامحدودی در اختیار دارند، مانند زنان خانه‌دار، مستعد این وابستگی هستند.
دلایل تمایل به حضور در فضای مجازی
فضای مجازی با قابلیت برقراری روابط بی‌چارچوب و آزاد بین افراد، فضایی را خلق می‌کند که افراد با تغییر یا پنهان‌کردن هویت اجتماعی و واقعی خود - که دربرگیرنده‌ی هویت قومی، خانوادگی و شخصی آن‌هاست - درگیر روابطی می‌شوند که در فضای واقعی مجال چندانی برای آن روابط نیست و فضای فکری آنان را علاوه بر همسر، متوجه افراد جنس مخالف دیگری نیز می‌کند؛ لذا با نشان‌دادن هویت دیگری از خود، افرادی را به خود جذب کرده و رابطه‌ی فرازناشویی را تجربه می‌کنند. افراد متأهلی که حتی اگر در فضای واقعی وارد رابطه یا غیر از رابطه با همسر نشوند، در فضای مجازی امکان فانتزی‌پردازی را دارند (احمدی، 93). تلاش برای افزایش وقت‌های فراغت که به تنهایی و در فضای مجازی سپری شود، یا دورکردن تلفن همراه از همسر می‌تواند به آسانی ریشه و سرچشمه‌ی بی‌اعتمادی و شک به وفاداری همسر شود و مایه‌ی تردید و گمان‌های مشکل‌ساز آینده گردد.
حضور افراد متأهل در چت‌روم‌ها، نشانه‌ی عدم رضایت از زندگی است که به زعم خودشان به علت نارضایتی از روابط زناشویی خود تمایل به دوستی با جنس مخالف و درددل کردن با او دارند تا کمبودهای عاطفی خود را جبران کنند. نبود رابطه‌ای گرم و صمیمی با همسر، افرادی که حوصله‌ی تنهایی ندارند، وجود مشکل‌های ارتباطی زوجین، ویژگی‌های اخلاقی افراد، مانند تنوع‌طلبی، افسردگی، اضطراب یا داشتن شخصیت ضداجتماعی از دیگر دلایل حضور طولانی‌مدت در فضاهای مجازی است.
گپ، باعث تلف‌شدن وقت جوانان و فاصله گرفتن آن‌ها از واقعیت می‌شود و مخاطبان این گروه‌ها، گاهی در طول یک روز، بارها و بارها با اخبار تکراری، کلیشه‌ای و فاقد ارزش علمی یا بار اخلاقی مواجه‌اند و وقت‌های فراغت خود را به وقت‌های بطالت بدل می‌کنند؛ چراکه حضور زیاد در این محیط‌ها، جای رفتارهایی مثل اطلاع‌جویی، یا بازی‌های سالم‌تر مثل بازی‌های بدنی را گرفته است.
تلفن همراه و فضای گروه‌های آن، نقش مسکن دردهای دنیای واقعی را ایفا می‌کند. هرچند ممکن است افراد آن را درمان تلقی کنند، پس از مدتی، منشأیی برای تولید استرس در زندگی افراد می‌شود و لذت‌بردن از فضای واقعیِ اطراف را دشوارتر می‌سازد.
عدم امکان تماس جسمی در این محیط، باعث می‌شود برخی افراد فکر کنند که چنین روابطی بی‌اشکال است؛ اما مجازی‌بودن این روابط، نشانه‌ی بدون اشکال بودن آن نیست و به هر حال، روابط مجازی، زندگی دوم و مخفی فرد است. فارغ از اشکال‌های مذهبی که به این‌گونه روابط وارد است، بسیاری از تنش‌های روحی و روانی را در افراد پدید آورده و در نهایت، به سلب آرامش‌شان منجر می‌شود و وقت‌های فراغتی را که برای تجدید قوا و شروع دوباره‌ی فعالیت‌هاست، به لحظه‌های پُرمشغله و گرفتاری بدل کند.
آثار فراغت‌های مجازی
محققان دانشگاه آکسفورد دریافته‌اند که سپری‌کردن زمان طولانی در شبکه‌های اجتماعی، ممکن است اثرهای منفی روی حتی قوی‌ترین روابط انسانی داشته باشد. اعتیاد، موجب کم‌رنگ‌شدن روابط و تعامل‌های بین اعضای خانواده می‌شود. روابطی که از طریق مجازی به فردی غیر از شریک زندگی اولیه گسترش می‌یابد، ممکن است بر حوزه‌هایی از زندگی مشترک زوج‌ها اثر بگذارد.
از مهم‌ترین آسیب‌های فضای مجازی، تغییر نگرش افراد به رابطه‌ی فرازناشویی، ازبین‌رفتن چارچوب زناشویی، کم‌رنگ‌شدن تعهد و وفاداری بین زوجین، باور به رهاکردن بنیان خانواده طبق خواست و اراده‌ی فردی و در نهایت سستی مفهوم خانواده در جامعه است(احمدی، 93).
حضور در شبکه‌ی اجتماعی، می‌تواند به شکل‌گیری ارتباط با برخی دوستان اینترنتی منجر شود که خواسته یا ناخواسته در لیست یک‌دیگر قرار می‌گیرند و ممکن است در این بین، افرادی حضور داشته باشند که از نظر فرهنگی با شما هیچ هماهنگی نداشته باشند و همین عدم‌هماهنگی، باعث بروز اختلاف‌ها در زندگی زناشویی شود. کاربران شبکه‌های اجتماعی، کم‌تر به دیدار دوستان و بستگان خود می‌روند و هنگامی که در کنار اعضای خانواده‌ی خود هستند، کارهای شخصی خود را در شبکه‌های اجتماعی پی‌گیری می‌کنند. هرچه زمان سپری‌شده در این فضاها بیش‌تر باشد، فرد منزوی‌تر و از خانواده دورتر می‌شود.
سخن آخر
بستن سریع پنجره‌های گفت‌وگو، پاک‌کردن صفحه‌های چت و پاک‌کردن صندوق‌های پیام، در زمان‌هایی که در کنار شریک زندگی خود هستید، زنگ خطری جدی برای افراد است. زنان متأهل به دلیل وظایف همسری و مادری، وقت و زمان کم‌تری دارند و باید فعالیت‌هایی را انتخاب کنند که لطمه‌ای به زندگی خانوادگی و فرزندان‌شان وارد نکند و در میان گزینه‌هایی که برای انتخاب دارند، با دقت بیش‌تری به زمان اختصاص داده‌شده به حضور در فضای مجازی و دلایل انتخاب‌شان بیندیشند و با کمک خانواده، فعالیت‌های واقعی‌تر و نتیجه‌بخش‌تری برای وقت‌های فراغتی که اغلب برای‌شان اندک است، طراحی کنند.
منابع:
1. ویت کین، جورجیا (1388)؛ فشار روانی بر زن، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی، تهران: انتشارات نقش و نگار.
2. کلروالاس، پاملا آبوت (1391)؛ جامعه‌شناسی زنان، ترجمه‌ی منیژه نجم‌عراقی، تهران: نشر نی.
3. احمدی، ناهید (1393)؛ اثر فضای مجازی بر وفاداری افراد متأهل، بابلسر، سومین همایش ملی آسیب‌های اجتماعی زنان و خانواده.
4. رضوی، سیدمحمدحسین و پسرکلو، اعظم (1392)؛ چگونگی گذران وقت‌های فراغت بانوان شاغل شهر آمل با تأکید بر فعالیت‌های ورزشی، نشریه‌ی مدیریت و فیزیولوژی ورزشی شمال.
)