فرستنده:خدای متعال

؛ گیرنده: میزبان

بسته‌ی پستی: مهمان

آداب و احکام مهمانی

حجت حاجی‌کاظم

اشاره

سفارشات دین درباره‌ی آداب مهمانی و میزبانی بسیار مهم هستند. در این شماره فقط به آداب مهمانی خواهیم پرداخت و اگر خدا بخواهد، در شماره‌ی بعد نشریه، به احکام آن می‌پردازیم. فهرست مطالب بخش دوم (شماره‌ی بعد) را در پایان همین مطلب ببینید.

میزبان هم حبیب خداست

مهمان، هدیه‌ی خداست؛ این، آموزه‌ی روایت است. بخشی از ماجرای مهمانی‌رفتن و مهمانی‌دادن، این است که مهمان اجازه می‌دهد که میزبان از او پذیرایی کند و میزبان نیز با لطف خود در حق مهمان، او را گرامی می‌دارد و مهم‌تر از همه این‌که میزبان و مهمان با مهمانی، بزرگ می‌شوند. آن‌ها، هردو مهربان‌تر می‌شوند و فرصتی برای رفع مشکلات یک‌دیگر پیدا می‌کنند؛ اما گاهی با کارهای نادرست خود، این مدرسه‌ی محبت را خراب می‌کنیم و مهمانی را با دادوستد، اشتباه می‌گیریم. وقتی می‌گوییم: «آن‌دفعه به خان‌عمو مرغ‌بریان دادیم؛ اما آن‌ها برای ما اشکنه آوردند.» یا شکایت می‌کنیم که: «دوبار شام منزل ما آمدند و هر دوبار، ما را عصرانه دعوت کردند.» و... با این سخنان، کم‌کم زیبایی‌های ماجرا کم خواهد شد. مهمان و میزبان اگر حواسشان باشد، هردو حبیب خدا هستند.

آدابی که بهتر است مهمان رعایت کند

از آیات و روایات، فهمیده می‌شود برخی آدابی که بهتر است مهمان رعایت کند، چنین است:

1. بدون اطلاع قبلی به مهمانی نرویم: بعضی‌ها توقع دارند هر لحظه که دلشان خواست، منزل کسی مهمان شوند و صاحب خانه، با آغوش باز از آنان استقبال کند. قرآن کریم سفارش می‌کند که حتی اگر میزبان به‌دلیل عدم آمادگی گفت برگردید و زمان دیگری خدمتتان باشیم، (بدون ناراحتی) برگردید.
2. کسی را که میزبان به‌طور خاص دعوت نکرده، همراه نبریم (حتی فرزندمان را): دیده شده که کسی تنهایی دعوت بوده و چهار ـ پنج نفر را هم خودش دعوت کرده است. اگر این کار موجب رنجش میزبان شود، کراهت دارد و اگر در موردی موجب آزار قابل توجه صاحب‌ خانه شود، از باب حرام‌بودن اذیت مؤمن، حرام است.
3. بدون دلیل موجه، دعوت میزبان را رد نکنیم: گاهی کلاس می‌گذاریم و گاه به‌دلیل زحمتی که برایمان دارد، سعی می‌کنیم دعوت را رد کنیم. گفته شده که حتی اگر می‌خواستید روزه‌ی مستحبی بگیرید یا راهتان دور است، باز هم بهتر است دعوت را رد نکنید. رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «عاجزترین مردم کسی است که برادر دینی‌اش او را دعوت به مهمانی کند و بدون دلیل، دعوت او را قبول نکند.»
4. فرقی بین مهمانی خانه‌ی فقرا و اغنیا نگذاریم: اگر ثروتمند شهر دعوتمان کند، قند در دلمان آب می‌شود و اگر زیردست اداره یا تهی‌دست محله دعوتمان کند، به هر بهانه‌ای رد می‌کنیم. این روحیه، گاهی نشانه‌ی غرور یا بیماری روحی دیگری در ماست. نشستن با فقیران، علاوه بر دل‌گرمی آنان، موجب می‌شود از دلبستگی ما به دنیا کم شود و بتوانیم اندکی از وظایفمان درباره‌ی آنان را ادا کنیم.
5. دعوت شخص منت‌گذار را نپذیریم: اگر اطمینان داریم که میزبان بسیار اهل منت‌گذاشتن است، به‌ویژه در جایی که این مهمانی موجب ایجاد انتظاراتی نابجا و گاه غیرشرعی و غیرقانونی می‌شود، آن را نباید بپذیریم.
6. از میزبان تقاضا کنیم که برای مهمانی، خود را به زحمت نیندازد: چنین رفتاری از امیرمؤمنان بارها نقل شده است.
7. هنگام ورود به خانه، اجازه بگیریم: حتی اگر از قبل، زمانی برای آغاز مهمانی پیش‌بینی شده است، باز هم بدون اجازه وارد منزل میزبان نشویم.
8. اگر به‌دلیل عذری خواهش کردند که مهمانی را لغو کنیم، مخالفت ننماییم: این‌ها تأکیدات قرآن کریم است که به ظرافت بیان شده.
9. به اهل خانه سلام کنیم: مهمانی که موقع واردشدن به خانه، انگار هیچ‌کس را ندیده و تا موقع انداختن سفره گوشه‌ای می‌نشیند، زیبا عمل نکرده است. سوره‌ی مبارکه‌ی نور به ما می‌آموزد که وقتی در خانه‌ای وارد می‌شویم، بر اهل آن سلام کنیم.
10. در جای تعیین‌شده از سوی میزبان بنشینیم: بعضی‌ها وقتی وارد مجلسی می‌شوند، مثل مردان جنگی دنبال موقعیت استقرار می‌گردند و به گوشه‌های دنج حمله‌ور می‌شوند. در روایتی، میزبان را به وضع منزل خود آگاه‌تر دانسته‌اند و این را دلیلی می‌شمارند بر این‌که سعی کنیم به نظر میزبان درباره‌ی محل نشستن خود توجه کنیم.
11. زمان مهمانی را طولانی نکنیم: دیده‌اید آدم‌هایی را که وقتی می‌نشینند، جرثقیل هم نمی‌تواند بلندشان کند؟ سفارش شده که مهمانی را طولانی نکنید تا مبادا موجب آزار میزبان شود.
12. اصل رازداری و عدم تجسس را رعایت کنیم: دردسر هستند کسانی که وقتی وارد خانه‌ای می‌شوند، آن‌قدر صاحب خانه را سؤال‌پیچ می‌کنند که او حس می‌کند بازجو به منزل دعوت کرده است. البته این، درباره‌ی میزبان هم صادق است. بدتر آن است که در اولین فرصت، اخبار منزل و ریز مشخصات دکور خانه‌ی میزبان یا گفته‌های مهمان را به منابع خبری فامیل مخابره می‌کنند؛ این‌ها برخلاف اصل عدم‌تجسس و رازداری است.
13. مهمان را گرامی بداریم و هر کاری می‌توانیم، برایش انجام دهیم: از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده که فرمودند: «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید مهمانش را گرامی بدارد.» تکریم مفهومی کلی است، شامل لبخندزدن تا پذیرایی شایسته. پیشوازرفتن برای مهمان، جفت‌کردن کفش‌های او، راهنمایی و تعیین بهترین جای منزل برای نشستن او، تهیه‌ی غذاهای مناسب و... می‌تواند نمونه‌هایی از گرامی‌داشتن مهمان باشد. آن‌قدر اهمیت این موضوع زیاد است که سفارش شده، جزئیات نیازهای مهمان را نیز فراموش نکنیم. در روایتی، به تهیه‌ی خلال دندان برای مهمان نیز از باب نمونه اشاره شده است.
14. از مهمان درباره‌ی اصل پذیرایی‌ها سؤال نکنیم: گاهی با سؤال «آیا غذا خورده‌اید؟» یا «اگر میل دارید غذا تهیه کنم.» مهمان را به رودربایستی انداخته و این اعتراف را می‌گیرند که «بله، غذا خورده‌ام؛ زحمت نکشید.» بنا بر قرآن کریم، زمانی که حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ مهمانی داشت، از او درباره‌ی تهیه‌ی غذا سؤالی نکرده و کبابی برایش فراهم نمود.
15. به‌طور متعادل برای مهمان زحمت بکشیم: برای مهمانی که سرزده آمده، هر چیزی برای خود داشتیم برایش می‌آوریم؛ اما برای مهمانی که از قبل دعوت کرده‌ایم، باید سنگ تمام بگذاریم و البته حدّی در این‌جا وجود دارد؛ این‌که خود و خانواده را در زحمت خارج از توان نیندازیم.
16. قبل از مهمان، غذاخوردن را شروع کنیم و بعد از همه تمام کنیم: شاید تا زمانی که میزبان شروع نکرده باشد، آغاز برای مهمان دشوار باشد! از طرف دیگر، شاید برخی مهمانان سرعت کمی در خوردن داشته باشند! بهتر است میزبان آن‌قدر سرعت خود را کم کند که تا پایان غذاخوردن مهمانان، با غذای خود مشغول باشد.
17. از به‌کارگرفتن مهمان پرهیز کنیم: در سیره‌ی اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ آمده که اگر لازم بود، خودشان کارها را انجام می‌دادند و اجازه نمی‌دادند مهمان به کار گرفته شود؛ حتی حساب مهمانی را از حساب امام و مأمومی جدا می‌کردند.
18. مهمان را هنگام رفتن بدرقه کنیم: پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: «یکی از حقوق مهمان، این است که او را از اتاق تا درب خانه، بدرقه کنی.»
19. وسایل و چمدان‌های مهمان را هنگام ورود بیاوریم؛ اما موقع خروج نبریم: در روایت زیبایی از امام محمدباقر ـ علیه‌السلام ـ آمده است: «... وقتی مهمانی بر شما وارد شد، او را کمک کنید و وقتی می‌خواست از پیش شما برود، کمکش نکنید؛ چراکه مایه‌ی حقارت و بی‌ارزش‌شدن مهمان است.» شاید به این دلیل است که بردن وسایل مهمان هنگام رفتنش، ممکن است این سوءتفاهم را پیش آورد که میزبان از دست او خسته شده و مشتاق رفتنش است!

آدابی که بهتر است میزبان رعایت کند

1. مهمان را گرامی بداریم و هر کاری می‌توانیم، برایش انجام دهیم: از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده که فرمودند: «هرکس به خدا و روز واپسین ایمان دارد، باید مهمانش را گرامی بدارد.» تکریم مفهومی کلی است، شامل لبخندزدن تا پذیرایی شایسته. پیشوازرفتن برای مهمان، جفت‌کردن کفش‌های او، راهنمایی و تعیین بهترین جای منزل برای نشستن او، تهیه‌ی غذاهای مناسب و... می‌تواند نمونه‌هایی از گرامی‌داشتن مهمان باشد. آن‌قدر اهمیت این موضوع زیاد است که سفارش شده، جزئیات نیازهای مهمان را نیز فراموش نکنیم. در روایتی، به تهیه‌ی خلال دندان برای مهمان نیز از باب نمونه اشاره شده است.
2. از مهمان درباره‌ی اصل پذیرایی‌ها سؤال نکنیم: گاهی با سؤال «آیا غذا خورده‌اید؟» یا «اگر میل دارید غذا تهیه کنم.» مهمان را به رودربایستی انداخته و این اعتراف را می‌گیرند که «بله، غذا خورده‌ام؛ زحمت نکشید.» بنا بر قرآن کریم، زمانی که حضرت ابراهیم ـ علیه‌السلام ـ مهمانی داشت، از او درباره‌ی تهیه‌ی غذا سؤالی نکرده و کبابی برایش فراهم نمود.
3. به‌طور متعادل برای مهمان زحمت بکشیم: برای مهمانی که سرزده آمده، هر چیزی برای خود داشتیم برایش می‌آوریم؛ اما برای مهمانی که از قبل دعوت کرده‌ایم، باید سنگ تمام بگذاریم و البته حدّی در این‌جا وجود دارد؛ این‌که خود و خانواده را در زحمت خارج از توان نیندازیم.
4. قبل از مهمان، غذاخوردن را شروع کنیم و بعد از همه تمام کنیم: شاید تا زمانی که میزبان شروع نکرده باشد، آغاز برای مهمان دشوار باشد! از طرف دیگر، شاید برخی مهمانان سرعت کمی در خوردن داشته باشند! بهتر است میزبان آن‌قدر سرعت خود را کم کند که تا پایان غذاخوردن مهمانان، با غذای خود مشغول باشد.
5. از به‌کارگرفتن مهمان پرهیز کنیم: در سیره‌ی اهل بیت ـ علیهم‌السلام ـ آمده که اگر لازم بود، خودشان کارها را انجام می‌دادند و اجازه نمی‌دادند مهمان به کار گرفته شود؛ حتی حساب مهمانی را از حساب امام و مأمومی جدا می‌کردند.
6. مهمان را هنگام رفتن بدرقه کنیم: پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: «یکی از حقوق مهمان، این است که او را از اتاق تا درب خانه، بدرقه کنی.وسایل و چمدان‌های مهمان را هنگام ورود بیاوریم؛ اما موقع خروج نبریم: در روایت زیبایی از امام محمدباقر ـ علیه‌السلام ـ آمده است: «... وقتی مهمانی بر شما وارد شد، او را کمک کنید و وقتی می‌خواست از پیش شما برود، کمکش نکنید؛ چراکه مایه‌ی حقارت و بی‌ارزش‌شدن مهمان است.» شاید به این دلیل است که بردن وسایل مهمان هنگام رفتنش، ممکن است این سوءتفاهم را پیش آورد که میزبان از دست او خسته شده و مشتاق رفتنش است!

بخش دوم این مطلب

منتظر احکام مرتبط با مهمانی در شماره‌ی بعد باشید. فهرست برخی احکام که درباره‌ی آن‌ها خواهیم نوشت، به این شرح است:

1. دید و بازدید، در حالت کلی مستحب است؛ اما چه مهمانی‌هایی واجب و چه مهمانی‌هایی حرام است؟
2. در چه مواردی باید به مهمان درباره‌ی نجاستِ چیزی اطلاع داد؟
3. اگر اطمینان داشتیم درآمد میزبان حلال نیست، چه کنیم؟
4. شوخی‌کردن و دست‌دادن با نامحرم، در مهمانی چه حکمی دارد؟
5. میزان و نوع پوشش در مهمانی چگونه باید باشد؟
6. آیا واجب است که مهمان متدین خود را برای نگذشتن وقت نماز بیدار کنیم؟
7. و سؤالات دیگر...