سرکار خانم عکاس‌باشی!

نگاهی اجمالی به روند ورود دوربین به ایران تا آموزش عکاسی به دختران و عکاسان زن

سرکار خانم عکاس‌ باشی!

مـحمد‌حسین چنعانی

فارغ‌التحصیل‌ رشته کارشناسی‌ گرافیک‌ و کارشناسی ارشد پژوهش هنر

عمر عکاسی در ایران حدود160 سال است‌ و برای اولین‌بار در تاریخ عکاسی‌ خاورمیانه، دوربین‌ عکاسی به‌دست بریتانیا و روسیه وارد ایران شد. عکاسی با مسلمان‌شدن «موسیو ریشار» فرانسوی، وارد ایران شد. ناصرالدین شاه در 13سـالگی عکاسی را از او آموخت. اولین زن ایرانی که مقابل دوربین‌ عکاسی قرار گرفت،‌ یکی‌ از دخـتران نـاصرالدین‌ شاه به نام «تاج‌السلطنه» بود که اجازه داد از او عکس‌برداری شود و عکس‌های زیادی از او در کاخ گلستان موجود است. این عکس را «موسیو ژول ریشار» گرفته که بعدها مسلمان شد و گفت من را با نام رضا صدا کنید. موسیو ریشار، به شیوه داگرئوتیپی از دختر محمد شاه قاجار یا همان خواهر ناصرالدین میرزا، ولیعهد عکس گرفت. این تصور در سال 1260هجری قمری ثبت شده است.

متاسفانه این داگرئوتیپ از بین رفته و تصویری از آن موجود نیست، به‌همین دلیل نمی‌توانیم درباره کیفیت قاب‌بندی تصویر نقش‌بسته بر صفحه نقره‌اندود بحث کنیم، اما با توجه به تعصب شاهان قاجار به‌خصوص محمد شاه، گمان می‌رود این تصویر به‌عمد ازبین رفته است. چون در زمانی‌که عکس گرفته شده، خواهر ولیعهد در سال‌های پیش از تکلیف بوده و ثبت تصویر برای موسیو ژول فرانسوی و نگه‌داری آن تصویر، حرمتی نداشته است.

پس از رواج و عمومی شدن عکاسی در این دوره، حرمت عکاسی از بانوان به 2شیوه برطرف شد؛ شیوه اول، عکاسی از بانوان توسط عکاسان مردِ محرم بود. در این روش، عکاسان آماتور یا حرفه‌ای فقط از بستگان زن محرم خود مانند مادر، خواهر، دختر یا خاله و عمه عکس می‌گرفتند. مشهورترین این عکس‌ها، تصویرهایی است که ناصرالدین شاه قاجار از اندرونی درباره ثبت کرده است.

و اما شیوه دوم عکاسی از زنان که اشکال شرعی هم نداشت، عکاس زن بود. اولین زن درباری‌ که‌ این فن و هنر را آموخت‌ عزت‌الملوک؛ ملقب به اشرف‌السلطنه‌ بود. او عکاسی را از شاهزاده محمدمیرزا آموخت و عکاسی را شروع کرد. از دیگر زنان عکاس مشهور در دوران قاجار‌ می‌توان‌ به‌ مادام عباسی اشاره کرد.

بانوان عکاس در شهرستان‌ها

در استان فارس، میرزا حـسن‌خـان‌ عکاس‌باشی مشغول به عکاسی در آتلیه‌ای بود. آن زمان زنان نمی‌توانستند در مقابل‌ دوربین مردان قرار گیرند. به همین دلیل دختران این‌ عکاس‌، به نام‌های «امینه‌ زمان» و «عزیز‌ جان»‌ از‌ 11سالگی شروع به‌ عکس‌برداری از زنان کردند. این 2دختر حتی پس از مرگ پدر هم به کار در عـکاس‌خانه عـکاس‌باشی‌ ادامه دادند.

در تبریز «مانیا بژامیان»؛‌ همسر‌ یکی‌ از‌ عکاسان معروف دوران قاجار، کنار شوهرش به عکاسی‌ از‌ زنان تبریزی مشغول شد.

در کرمان، «طاهره مملکتی» همسر «ماشاءالله گنجوی‌خان» به‌عنوان اولین‌ عکاس زن عکس فوری شناخته شد که‌ در سال1310‌ در کـرمان همراه همسرش‌ عکاس‌خانه بهار را دایر کرد.

در ساری‌ هم «شـریفه کـریمی» مـتولد 1330 از 30‌سالگی به‌طور حرفه‌ای مشغول کار عکاسی شد.

عکاسی بعد از جنگ جهانی دوم

بعد از جنگ‌ جهانی‌ و گسترش مطبوعات‌ و رفت‌وآمد خارجیان و تبادل فرهنگ‌ها، عکاسی شکل جدید به خود‌ گـرفت‌ و مـردم‌ بیشتر بـا عکس مواجه شدند. آن زمان‌ مردم برای شناسایی هویت ظـاهری خـود به‌ عکس نیاز داشتند. بنابراین عکاسی‌ بین‌ توده‌ مردم گسترش پیدا کرد. در دهه30، عکاسی آتلیه‌ای به‌‌شکل چشم‌گیری راه‌اندازی و مردم‌ درگیر‌ شناسایی خود شدند. از تـمام زنـان‌ آتلیه‌داری که کنار همسران خود به‌ عکاسی پرداختند، به‌جز چند‌ نفری، اطلاعاتی‌ در‌ دسـترس‌ نیست. ازجمله زنان آتلیه‌دار می‌توان خانم‌ها اردبیلی، روفیا، رشیدی، سکینه شیروانی و شیده‌ را نام برد.

دهه40؛ دوره رشد هنر تجسمی

عکاسی در‌ دهه40 موج رشد هنرهای تجسمی در ایران اسـت. دانشکده هـنرهای زیـبای تهران‌ دایر می‌شود. زنان کنار آموزش تکنیک‌ و فن، به فراگیری مسایل هـنری مشغول‌ می‌شوند؛ به‌‌طوری ‌که دانشکده علوم‌ ارتباطات علامه‌ طباطبایی فعلی، برای‌ عکاسی‌ خبری به‌عنوان رشته مشخص دانشجو می‌پذیرد. بین این دانشجویان، تـعدادی دانشجوی زن هم مـشغول‌ تحصیل‌ بودند. در همان زمان «سودابه قاسملو» به‌‌عنوان‌ اولین‌ زن‌ عکاس خبرنگار وارد حرفه عکاسی مـی‌شود. او کـه شـاگرد «هادی‌ شفاعیه» بود، از سال1341 به‌عنوان اولین‌ زن‌ عکاس‌ و خبرنگار وارد عرصه مطبوعات‌ شده و به عکاسی مـستند خـبری مشغول‌ شد. اولین زنانی که‌ در‌ تالار ایران؛ یکی از مدرن‌ترین و زیباترین نگارخانه‌های ایران، عکس‌های خود را به نمایش گذاشتند، سـودابه قـاسملو، مینا بـامشاد و نادره‌ انوار‌ بودند و از آثار 2زن دیگر نیز تعداد محدودی در نشریه‌های آن دوره‌ به‌ چاپ رسید.

عکاسی در دهه50

در این دهـه از «گـلی‌ خلعتبری»‌ و «مریم زندی» می‌توان نام برد. مریم‌ زندی‌ اولین زن عکاس‌ سینما‌ در‌ تاریخ عکاسی ایـران اسـت. او علاوه‌ بر‌ بازی در برخی فیلم‌ها، به‌عنوان‌ عکاس فیلم نیز حضور فعال داشت و از دهه50 با‌ مجله‌ «تماشا» همکاری می‌کرد. نتیجه این فعالیت‌ها، مجموعه‌ چهره‌های‌ ایرانی است‌ که‌ به‌ چاپ‌ رسیده است. از دیگر عکاسان زن دهه‌50، «سـیما بزرگمهر»، «سوسن مـنظوری» و «دادخواد» بوده‌اند که مقاله‌هایی از آنان در مطبوعات بـه‌ چاپ رسیده است.

انقلاب اسلامی و تاثیر‌ آن‌ در عکاسی زنان

هم‌زمان با اوج‌گیری نهضت‌ عظیم‌ انـقلاب اسـلامی‌ ناخودآگاه شرایط‌ متفاوتی‌ برای عکاسی‌ در ایران به‌وجود آمد و عکاسی مستند خبری،‌ جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد.

موج عظیم‌ انقلاب‌ علاوه‌ بر عـکاسان‌ حرفه‌ای، بیشتر کسانی را کـه دوربـینی‌ در‌ خـانه‌ داشتند،‌ به‌ ثبت‌ تصاویر‌ از انقلاب واداشت. در این دهه «هنگامه جلالی» همسر «کاوه گلستان» و «رعنا جوادی» هـمسر «بهمن جـلالی»، با عکاسی آشنا شدند و عکس‌هایی از آنها در‌ نشریه‌های آن زمان منتشر شد.

از عـکاسان زن این دوره می‌توان به‌ «مهشید فـرهمند» اشـاره کرد. او که‌ فارغ‌التحصیل رشته معماری از اروپاست و عکاسی را در آمریکا فراگرفته، در کتاب «پنج‌ نگاه به خاک»، کنار‌ 4 عکاس معروف‌ ایرانی، به‌عـنوان عـکاس مـستند ایرانی قرار گرفته است. در این دهه از «فـیروزه مـهاجری» هم می‌توان‌ نام برد. هرچند او بیشتر به‌عـنوان‌ مترجم آثار عکاسی شناخته شـده است. مهاجری کـارشناس رشته تاریخ است‌ و تحصیلات خود را در‌ ایـتالیا‌ در رشـته عـکاسی‌ تبلیغاتی گـذراند، امـا تاکنون عـکسی از او چاپ نشده است.

روند عکاسی انقلاب

انقلاب بسیاری از مسایل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و هنری را متحول کرد و در زمینه‌های سینما، تئاتر و هنرهای‌ تجسمی‌ به‌طور شـگفت‌آوری اثر بنیادین گذاشت. عکاسی مردمی‌تر شد، نمایشگاه‌های خیابانی بـسیاری بـرپا شد، ثـبت تـصاویر و رخـدادهای انقلاب به خانه‌ها راه پیدا کرد و مردم با عکاسی خبری از نزدیک‌ و به‌طور ملموس‌ آشنا شدند. عکاسی‌ از حالت آتلیه‌ای، خانوادگی و مجلسی‌ خارج شد.

بررسی نقش انجمن‌ها و موسسه‌های‌ آموزش عالی

انجمن سینمای جوان بعد از‌ انقلاب، عکاسی‌ را‌ به تمام منطقه‌های ایران گسترش‌ داد‌ و شرایطی‌ فـراهم کرد تا عـلاقه‌مندان‌ شهرستانی هم بتوانند با عکاسی آشنا شوند و به این ترتیب عکاسان بزرگی را وارد جامعه‌ عکاسی ایران کرد. از دیگر موسسه‌هایی که در زمینه آموزش‌ عکاسی و برگزاری مسابقات عکس فعالیت‌ دارند، حوزه هـنری اسـت کـه بعدها «خانه‌ عکاسان‌ ایران»‌ از‌ دل آن شکل گرفت و البته‌ نقش به‌سزایی در روند عکاسی‌ ایران‌ داشت.

پس از تشکیل «انجمن عکاسان فردا» در سال75 کنار سایر فعالیت‌های خانه عکاسان‌ ایران، بستری‌ مـناسب‌ برای رشد عکاسان جوان در ایـران بـه وجود آمد.

دانشکده سوره نیز از سال73 کنار‌ سایر شاخه‌ها‌ی هنری، در‌ زمینه عکاسی هم فعالیت داشته و کلاس‌های آزاد و هنرستان‌های عکاسی‌ در اواخر دهه70‌ شکل‌ گرفت. در تمام این رشته‌های عکاسی، دختران حضور پررنگی دارند و امروز عکاسان حرفه‌ای و جدی میان زنان ایرانی داریم.