پرونده ویژه

از معنویت الهی تا رواج عرفان‌های انحرافی در جلسه‌های دینی زنانه

فرصت‌ها و تهدیدهای دورهمی مذهبی بانوان

دکتر مریم حاج عبدالباقی

استاد حوزه و دانشگاه

طبیعی است وقتی یک ویژگی در جامعه پررنگ می‌شود، خطر آسیب‌پذیری آن هم افزایش می‌یابد. در جامعه ایرانی هم به‌دلیل اهمیت مذهب برای مردم و حضور پررنگ دین در زندگی، امکان وقوع آسیب در این زمینه زیاد است. یکی از آسیب‌های مسایل مذهبی؛ نگاه سیاه و سفید است؛ یعنی سوژه مورد قضاوت، کاملا خوب یا صددرصد بد ارزیابی می‌شود. اما در روایات داریم که نقد و بررسی یک موضوع باید با انصاف و دقت صورت گیرد؛ نگاهی که تمام جوانب را ارزیابی و میزان صحت و سقم موضوع را تعیین می‌کند. متاسفانه این آسیب میان مردم فراگیر شده، به‌همین دلیل صحبت از مسایل معنوی دشوار است، به‌ویژه اگر محتوای کلام، نقد باشد. دکتر مریم حاج عبدالباقی، استاد حوزه و دانشگاه در بررسی اجمالی، نکته‌های مثبت و آسیب‌های مجلس‌های مذهبی بانوان را واکاوی می‌کند.

***

تغییر محیط مجلس‌های دینی زنانه، از مسجد به خانه

یکی از آسیب‌های مهم که در زندگی دینی زنان و تلاش آنها برای کسب معنویت و ارایه مسایل دینی به‌وجود آمده، پدیده خانم‌جلسه‌ای‌ها و جلسه‌های زنانه است! سابقه این جلسه‌ها به صدر اسلام برمی‌گردد. زنان اهل‌بیت علیهم‌السلام در خانه، محفل‌های زنانه‌ای برپا می‌کردند و به آموزش مسایل دینی و گسترش مفاهیم اسلامی می‌پرداختند. از دل همین جلسه‌ها، شیرزنان و مادران نمونه‌ای تربیت شدند که مردان بزرگی را در تاریخ اسلام پرورش دادند.

در تاریخ معاصر، جلسه‌های زنانه سال‌های زیادی است که در خانه‌ها، مسجدها و حسینیه‌ها برپا می‌شوند. اما در سال‌های اخیر، آسیب‌های زیادی دامنگیر این مراسم شده است. در گذشته محوریت مراسم مذهبی زنانه، مسجد‌ها و افراد منتسب به مسجد بودند. زنان یک محله برای برگزاری مراسم، در مسجد دور هم جمع می‌شدند. معمولا برنامه‌های مذهبی به‌صورت هفتگی یا حتی چند روز در هفته برگزار می‌شد و به ختم سوره انعام، قرائت قرآن، تفسیر قرآن، حدیث، دعای توسل و زیارت عاشورا اختصاص داشت. البته گاهی همان گروه و با همان هویت منتسب به مسجد، در خانه همسایگان هم برنامه داشتند.

اما به مرور، این مراسم بدون نظارت مسجد، به خانه منتقل شد و افرادی بدون پشتوانه علمی و اعتباری نقش واعظ را بازی کردند. بنابراین مجلس بانوان، به کالبدی بدون روح تبدیل شد. کم‌کم چهره‌های جدیدی که حرف‌های قشنگ می‌زدند، وارد این عرصه شدند و چه بسیار خانم‌های بانی این مراسم که فقط برای ظاهر زیبا و بدون توجه به عمق و محتوا، برای جذب مخاطبان بیشتر، به این افراد اشتیاق نشان دادند.

البته خانم‌جلسه‌ای‌های اصیل و قدیمی همچنان به کار خود ادامه دادند که به‌طور کلی می‌توان آنها را به 2دسته تقسیم کرد: دسته اول کسانی‌که به روش سنتی و اندوخته ثابت خود اکتفا کردند و کم‌کم مخاطب جوان را از دست دادند. حرف‌ها و ادبیات این خانم‌ها همچنان حال و هوای سنتی داشت، ولی مخاطب امروزی، حرف‌های نو و بیانی متفاوت می‌خواست. بنابراین فقط مخاطبان سنتی و مسن به این جلسه‌ها اکتفا کردند و مخاطب تازه‌پسند که اکثریت بودند، به سمت دیگری رفتند.

دسته دوم کسانی بودند که به‌تدریج با خواسته‌های جامعه پیش رفتند و با افزایش دانش، زبان روز مخاطب را یافتند و جایگاه خود را محکم‌تر از قبل کردند. بخشی از مخاطبانی که حرف‌های جدیدی می‌خواستند، به این سمت گرایش پیدا کردند.

رواج عرفان‌های انحرافی و انرژی کیهانی

بسیاری از مخاطبانی که دانش و بصیرتی در تشخیص سره از ناسره ندارند، گرفتار «حرف‌های قشنگ» کسانی شدند که دنبال درآمد بودند، یا ترویج افکار انحرافی. البته وقتی گفته می‌شود افکار انحرافی، تصور نکنید تفکرات شاخ و دم‌داری است که روی پیشانی‌اش نوشته شده باشد: «منحرف»! نه، کسانی‌که دنبال ارایه تفکر ساختگی و من‌درآوردی هستند، از بدیهیات دین شروع می‌کنند و به‌تدریج و نامحسوس به بی‌راهه تغییر جهت می‌دهند. وگرنه چه کسی حاضر می‌شود در بیابان‌های اطراف قم به زیارت خانه خدا و سعی صفا و مروه برود؟

اگر به ما بگویند: امام سیزدهم ظهور کرده، مثل یک شوخی از کنار آن می‌گذریم. ولی هستند کسانی‌که به مدعی این حرف پوچ، ایمان آوردند و فدایی او شدند! هستند افرادی که ساعت‌های طولانی در روز برای یک خدای نوظهور سجده می‌کردند! یا کسانی‌که دنبال حلقه و انرژی کیهانی بودند تا دردها و مشکلات خود را درمان کنند!

موارد عجیب و ساده‌لوحانه بسیار است، اما در میان این افراد فریب‌خورده، کسانی هستند که مدارج سطح بالای تحصیلات را هم گذراندند. دلیلش همان است که این تحریف‌ها و اسراییلیات کم‌کم و بسیار ظریف در خلال سایر باورهای ریشه‌دار افراد به آنها تزریق شده است.

سودجویی از یک نیاز فطری

گرایش به معنویت و عبادت، یک نیاز فطری است که در همه انسان‌ها وجود دارد، به‌خصوص زنان به‌دلیل روحیات لطیف به سمت معنویت گرایش پیدا می‌کنند. این میل، به اندازه‌ای قوی است که اگر به راه غلط بیفتد، عقل را کنار می‌گذارد.

نیاز فطری از یک طرف و سادگی و کم‌سوادی مردم از سوی دیگر، باعث شده فرصت‌طلبان زیادی به فکر سودجویی باشند. در آمریکا فردی مدعی می‌شود نمِ زیر یک پل، شمایل حضرت مریم علیه‌السلام است و از مردم برای زیارت آن پول می‌گیرد! یا فردی ظاهرش را تغییر می‌دهد و خود را به‌عنوان امام زمان معرفی می‌کند! از دستگیری مدعیان عرفان‌های دروغین، مدعی امام زمان بودن، مدعیان عرفان حلقه و کیهانی و اسم‌های این‌چنینی یا افرادی که به ادعای امام زمان نوظهور به سمت مسجد جمکران نماز می‌خوانند و... فاصله زیادی نداریم. به هرحال این افراد سودجو با سوءاستفاده از نیاز فطری انسان و بهره‌گیری از بستر سنتی مذهبی، شرایط سوءاستفاده را فراهم کرده‌اند و تلاش می‌کنند مردم و به‌خصوص زنانی را فریب دهند که احساسات لطیفی دارند، اما اهل تحقیق و مطالعه نیستند.

مصداقی از دینداری ناسالم؛ فرصت‌طلبانی در قالب خانم‌جلسه‌ای

البته نباید غافل شویم که تمام عقاید ناصحیح این اندازه انحرافی نیستند و چهره دیگری از دین‌داری ناسالم که به‌خصوص میان زنان ترویج می‌شود، مساله‌هایی است که چیزی اضافه بر مبانی دین اسلام نمی‌گویند، اما مبانی اسلام را هم به‌طور کامل مطرح نمی‌کنند، یعنی علم ناقص ارایه می‌کنند. افرادی که به‌عنوان خانم‌جلسه‌ای وارد جمع‌های زنانه می‌شوند، گزینشی با دین برخورد می‌کنند، یعنی احکام و روایات خوش‌ظاهر و آسان را انتخاب و به مخاطب ارایه می‌کنند. چون این افراد وجوه آسان و ظاهری دین را مطرح می‌کنند، طبیعی است که با استقبال مواجه می‌شوند، زیرا هم طبع معنویت‌طلبی خانم‌ها را پاسخ می‌دهند و هم گرایش راحت‌طلبی انسان را. این اشخاص مصداق این عبارت قرآنی هستند که: «یؤمنون ببعض» به بخشی از دین ایمان آورده‌اند و به بخشی کفر می‌ورزند.

مثلا در این جلسه‌ها اثری از جهاد فرهنگی، انفاق اجتماعی، تفکر سیاسی و به‌طور کلی فعالیت و تلاش برای جامعه اسلامی به‌هیچ‌وجه مطرح نمی‌شود. این جلسه‌ها و مخاطبان آنها را باید تابعین اسلام عافیت‌طلبانه نامید! آسیبی که اوایل انقلاب در انجمن حجتیه مشاهده شد و هنوز هم دیده می‌شود.

ضرورت نظارت نهادهای دینی و سازمانی

نظارت نهادهای دولتی و دینی می‌تواند از بروز این آسیب‌ها و رواج عرفان‌های کاذب و فریب‌کاری‌های دینی پیشگیری کند. از طرف دیگر آموزش همگانی و اطلاع‌رسانی، نقش مهمی در روشنگری و آگاه‌سازی مردم برای نیفتادن در این دام ایفا می‌کند. مهم‌ترین اقدام برای سامان‌دهی جمع‌های دینی زنانه، دمیدن مجدد روح مفقوده به کالبد آن است.

اگر این برنامه‌ها با نهادهای معتبر دینی مانند دفتر تبلیغات اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، مسجدها، حوزه‌های علمیه و... پیوند بخورند، نه‌تنها از آسیب آنها کاسته می‌شود، بلکه پایگاه مستحکمی را برای فرهنگ‌سازی و ایجاد تغییرهای سازنده در جامعه به ارمغان می‌آورد. این جلسه‌ها می‌تواند تاثیر بسیاری بر فرهنگ و دین‌داری جامعه بگذارد و خانم‌جلسه‌ای‌های باتجربه و باسواد، فرصت‌های بی‌بدیلی برای ترویج دین میان بانوان محسوب می‌شوند.