سرویس اجتماعی

بررسی کنش‌گری زنان در عرصه تبلیغ دین و معنویت از گذشته‌های دور تا امروز

 در دوران ممنوعیت برپایی مجالس عزاداری؛

زنان شور و شعور حسینی را زنده نگه داشتند

فاطمه رضوی‌راد - کارشناسی ارشد مطالعات زنان و دانشجوی دکتری جامعه شناسی

از ابتدای تاریخ بشریت تاکنون، زنان پا به پای مردان در تمام عرصه‌ها حضور داشته‌اند. مکتب اسلام در پرتو قرآن، سنت نبوی و عترت، شرایط را به‌گونه‌ای فراهم آورد که زن بتواند با حفظ شئون اسلامی و انسانی و با توجه به استعدادهایی که در وجود او به ودیعه گذاشته شده، در صحنه‌هایی که نیاز به حضور اوست، نقش ایفا کند. تبلیغ دین، از میدان‌هایی است که زنان نقش‌های مهمی برعهده داشتند. بررسی نقش زنان در عرصه تبلیغ به این سوال‌ها پاسخ‌ می‌دهد؛ نقش، کیفیت و شیوه حضور زنان در عرصه تبلیغ چه‌طور بوده؟ آیا ویژگی‌ها و نقش‌های خاص زنانه، آنان را در عرصه تبلیغ دین توانمندتر کرده؟ امروز عرصه‌های تبلیغ به‌جای آن‌که محدود به وعظ، منبر، سخنرانی، تالیف کتاب و هیات‌های عزاداری باشد، مبتنی بر شیوه‌های پدیدارشناسانه و در عرصه‌هایی مانند فضای مجازی است. زنان زمان بیشتری در فضای مجازی حضور دارند، پس مناسب‌ترین گروه برای فعالیت تبلیغی در عرصه‌های دینی هستند.

زنان در شرایط جدید یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های اجتماعی و کنش‌گران فعالی هستند که برای تبلیغ دین، فقط به شیوه‌های رسمی و سازمان‌یافته متکی نیستند و با توجه به ویژگی‌ها و توانمندی‌هایی مانند عاطفه‌ورزی، صبر و ارتباط‌گیری سریع‌تر با دیگران و ایفای نقش‌های مادری، همسری و مدیریت خانواده، توانایی دارند تبلیغ دین را به عرصه‌های عمومی، گروه دوستان و محیط‌های کاری تسری دهند.

زنان و عرصه تبلیغ برای دین خدا

تبلیغ دین در دو عرصه رسمی و غیررسمی، مستقیم و غیرمستقیم قابل عرضه است. منظور از تبلیغ رسمی، تبلیغ به‌صورت تخصصی و تحت حمایت سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی محدودی است که متولی امر تبلیغ هستند. این شیوه از تبلیغ توسط مبلغان، سخنرانان، روحانیان و وعاظی که برای این کار آموزش‌دیده‌اند و مدرسان رسمی و غیررسمی در نظام آموزشی انجام می‌شود و تبلیغ غیررسمی توسط سازمان یا نهاد خاصی نیست و توسط افراد جامعه و به‌صورت جهادی و داوطلبانه انجام می‌شود.

منظور از تبلیغ به شیوه‌های مستقیم شیوه‌ای است که خروجی آن در قالب وعظ، سخنرانی، منبر، تالیف کتاب، مقاله و یادداشت به‌خصوص در رد شبهه‌های دینی در قالب‌های فقهی، استدلالی، کلامی و ادبی و گفت‌وگوهای فردی و چهره‌به‌چهره قابل‌مشاهده است. در تبلیغ غیرمستقیم، مبلّغ به‌صورت مستقیم و سازمان‌یافته عمل نمی‌کند و خروجی ملموس و آنی وجود ندارد. اما سوالی که مطرح می‌شود این است نقش، کیفیت و شیوه حضور زنان در عرصه تبلیغ زنان از صدر اسلام تاکنون چه بوده؟ آیا ویژگی‌ها و نقش‌های خاص زنانه، آنان را در عرصه تبلیغ دین توانمندتر می‌کند؟

نقش مثبت زنان در تبلیغ دین

قادری (1395) در مقاله‌ای با عنوان «زنان مبلّغه در عصر معصومین» به بررسی نقش چهار تن از بانوان فعال در عرصه تبلیغ دین به نام‌های «حره بن حلیمه سعدیه»، «جبابه والبیه»، «ام‌الخیر» و «سوده بنت عماره» پرداخته و برخورد مثبت امامان عصر و تشویق و تایید این بانوان توسط معصومین شرح داده شده است. یوسفیان (1394) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی حضور زنان در دوران حکوت امام علی علیه السلام» به بررسی نقش مثبت امیرالمومنین در ایجاد فضای مساعد برای حضور زنان در عرصه‌های سیاسی، علمی و فرهنگی پرداخته و به این نتیجه رسیده که در عصر امام علی علیه السلام، حضور زنان در عرصه‌های مختلف فرهنگی سیاسی، علمی و اجتماعی رشد چشمگیری داشته که نتیجه آن، حضور زنان مبلّغه‌ای مانند «میمونه»، «اسماء بنت عمیس»، «ام الفضل» دختر حارث، «ام سنان»، «زرقاء» و «دارمیه حجونیه» در این عصر است.

بابانیا (1385) در مقاله‌ای با عنوان «جایگاه زنان در حکومت پیامبر» به نقش زنان در رساندن پیام اسلام در مراحل قبل و بعد از تشکیل اسلام پرداخته و از زنانی که کنار جعفر طیار پیام اسلام را به حبشه و پادشاه آن رساندند، صحبت کرده و به نقش زنانی مانند دختر «ولید‌بن مغیره» همسر «صفوان بن امیه» و «ام‌حکیم» همسر «عکرمه‌بن ابی‌جهل» می‌پردازد که در سال‌های قبل از تاسیس حکومت اسلامی و در خانواه‌های غیرمسلمان پیام اسلام را بین خانواده و دوستان منتشر می‌کردند.

درنهایت محققان به این نتیجه رسیدند که رشد زنان در صدر اسلام تابع دو مساله وجود حکومت اسلامی و حضور امام معصوم است. زنان در سال‌های حضور امام معصوم در جامعه و تشکیل حکومت اسلامی در تمام عرصه‌ها به‌خصوص تبلیغ دین حاضر بودند، ولی در سایر دوره‌ها اثری ازآنها نیست.

کیفیت و شیوه حضور زنان در عرصه تبلیغ

درباره تبلیغ دین دستوری مبنی بر زن یا مرد بودن وجود ندارد، آیه‌ 39 سوره احزاب، آیه 122 سوره توبه و آیه 104 سوره آل‌عمران به‌صراحت رسالت تبلیغ دین را به‌عهده تمام مسلمانان می‌گذارد، بدون آن‌که قید جنسیتی مطرح کند. حضرت خدیجه سلام‌الله علیها اولین زنی بود که در راه تبلیغ دین اسلام اموال خود را هدیه کرد و با ویژگی‌های رفتار عملکردی خود دشواری‌های تبلیغ را بر پیامبر آسان کرد. حضرت زهرا سلام الله علیها از دیگر نمونه‌های روشن بانوان موفق در حوزه تبلیغ دین هستند.

حضرت فاطمه سلام الله علیها، در روزگار حیات پدر و پس از ایشان، مرجع دینی و علمی مردم بود؛ قرآنی و سیره پیامبر را برای مردم شرح می‌داد. بخشی از علوم و دانش آن حضرت که در مجموعه‌ای در اختیار امامان معصوم قرار گرفته، به مصحف فاطمه علیه السلام شهرت یافت که از منابع دانش و فتوای امامان است. ایشان به شبهه‌ها و پرسش‌های دینی بانوان پاسخ می‌داد. خطبه‌های حضرت سلام الله علیها در جمع مهاجران و انصار در مسجد پیامبر در ماجرای فدک، دایره‌المعارف علوم دین و حقایق است که در آن باورها، ارزش‌ها، راه و رسم اجتماعی و سیاسی اسلام ترسیم شده است.

حضرت فاطمه زهرا سلام الله در دوران بیماری، جایگاه امامت را برای زنان تبیین کردند و پیامدهای ناگواری را که در پی کنار زدن امیرمومنان از جانشینی پیامبر و رهبری امت، دامن‌گیر جامعه اسلامی خواهد شد، شرح دادند. حضرت زینب سلام الله علیها بعد از مادر، بزرگ‌ترین مبلّغ اسلام، عامل بقای اسلام ناب محمدی و راوی خطبه فدکیه، معلم زنان مدینه و از راویان حدیث بودند. پس از واقعه عاشورا، مردان آل‌الله به‌جز امام سجاد علیه السلام به شهادت رسیدند، آل‌مروان بر این باور بود که چراغ اسلام را خاموش کرده و می‌تواند تفاسیر اموی از اسلام را جایگزین تفسیر نبوی کند؛ اما برخلاف پیش‌بینی، بانویی مصیبت‌دیده رهبری کاروان را به‌عهده گرفت. سخنان ایشان در کوفه، توطئه ابن‌زیاد را خنثی کرد، تلاش بنی‌امیه برای محو اسلام و خاندان پیامبر و بی‌تفاوتی مردم را آشکار کرد و موجب تشکیل قیام‌های متعدد به خون‌خواهی سیدالشهدا شد.

حضرت فاطمه دختر امام علی علیه السلام از دیگر مبلغان است. ایشان روایات زیادی را از امیرالمومنین و پیامبر نقل کردند و مرجع پاسخ‌گویی به سؤالات علمی بودند.

پس از این سه بانوی بزرگوار، به نجمه خاتون عمه امام زمان و نقش حیاتی ایشان در تبلیغ و نشر مفاهیم مهدویت می‌توان اشاره کرد. این بانوی بزرگوار با استفاده از ادله قرآنی و روایی به سوال‌هایی پاسخ می‌دادند که درباره امامت و علت غیبت مطرح می‌شد. آثار و اخبار منصوب به ایشان جوابیه‌ها، احتجاجات و اعتقادیه‌های شیعی است که محور اصلی آن‌ها مهدویت است. نقش جناب نجمه خاتون در تبلیغ مهدویت مانند نقش حضرت زینب سلام الله علیها در تبلیغ و احیای سنت رسول‌الله بعد از حادثه عاشوراست.

«سوده» دختر عمار‌بن‌الاسک همدانی در عرصه سیاست و عزل حاکم ظالم و فاسد اموی، دختر حرث‌بن عبدالمطلب در مبارزه با حکومت اموی، «ام الخیر» در جریان جنگ صفین، «ام خالد» در عرصه روایت حدیث از پیامبر، «امیمه» دختر «قیس‌بن ابی الصلت غفاری» در جریان جنگ خیبر و زنان نابغه‌ای در عرصه شعر و ادب مانند عمه رسول خدا (دختر عبدالمطلب)، «ام حکیمه» و «خنساء» از نوادگان «امرالقیس» که از قدرت کلام و استعدادهای ذاتی خود در تبلیغ اسلام بهره گرفتند، نمونه‌های موفق دیگری از حضور زنان صدر اسلام در عرصه تبلیغ دین است.

نسبت زنان امروز وامر تبلیغ دین و معنویت

انقلاب اسلامی، حضور زنان در عرصه تبلیغ دین را به‌کلی دگرگون کرد. انقلاب اسلامی با شعار زنده کردن ارزش‌های ناب محمدی، نه‌تنها باعث ایجاد تحول روحی و فکری در زنان شد، بلکه فضای مناسبی برای حضور بیشتر زنان در جامعه فراهم کرد. امام خمینی با جمله معروف «در نظام اسلامی زن همان حقوقی را دارد که مرد از آن برخوردار است؛ مانند «حق مالکیت، تحصیل، حق کار، حق رأی و...» (صحیفه امام، ج 5، ص 216) حضور زنان را در تمام عرصه‌ها به‌خصوص عرصه تبلیغ دین اسلام که هدف غایی انقلاب اسلامی است، مشروعیت بخشید و آن را عامل مصون ماندن ملت از آسیب‌ها و پیشبرد مقاصد اسلام دانست. (صحیفه امام، ج 13، ص 128).

در جریان پیروزی انقلاب، زنان در تظاهرات پیشگام‌تر از مردان بودند. (صحیفه امام، ج 7، ص 339) در تکثیر پخش اعلامیه و نوارهای امام، باهدف رساندن پیام امام و شناسایی حقایق دین فعال بودند (بیارجمندی، 1381، 271)، و حتی در مبارزات مسلحانه مشارکت داشتند.

زنان در هشت سال دفاع مقدس علاوه‌بر فعالیت‌های امدادی، پشتیبانی و شرکت در بسیج نظامی، در عرصه‌های تبلیغی نیز حضور فعالی داشتند، حضور در عرصه‌های تجلیل و تکریم مقام شهیدان و سرکشی به خانواده شهدا و اسیران، مقابله با شایعه‌ها و عوامل تخریب روحیه، مقابله با منافقان و ضدانقلاب‌ها، شرکت در تشییع پیکر شهیدان و محافل بزرگداشت یاد و خاطره آنان، ترویج فرهنگ صبر در مقابل شهادت، مجروحیت و اسارت عزیزان و تحمل دوری آنان برای خانواده رزمندگان، تقبل سهم مرد در تربیت فرزندان، ترویج ازدواج آسان و آگاهانه باهدف پشتیبانی از انقلاب و زمینه‌سازی برای حضور بیشتر مردان در جبهه‌ها و تقویت روحیه آنان، پوشش اخبار جنگ در قالب انجام فعالیت‌های خبرنگاری و رسانه‌ای، نمونه‌ای از این فعالیت‌هاست.

آیا زنان در عرصه تبلیغ دین توانمندترند؟

زنان به‌دلیل جذابیت و لطافت روحی در عرصه تبلیغ و فروش کالا و خدمات موفق‌ترند. در دوره پهلوی، از زیبایی و توانایی‌های زنان در عرصه تبلیغات، فروش و نمایش و در مراسم‌هایی مثل جشن‌های 2500ساله و مسابقه دختر شایسته استفاده می‌شد. در این دوره از زیبایی و جذابیت‌ زن ایرانی، به‌عنوان نماد شکوه ایران بهره گرفته می‌شد.

پس انقلاب اسلامی و تغییر جایگاه زن ایرانی و نگاه مترقی امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای به جایگاه زن، مفهوم زن از یک اُبژه جنسیتی به یک انسان کنش‌گر فعال تغییر کرد. در نگاه ایشان، زنان سرمایه اجتماعی هستند، یعنی جامعه برای رسیدن به اهداف والا، از زنان که مهم‌ترین اهرم‌ حرکت هستند، کمک می‌گیرد. انقلاب اسلامی با فراهم کردن فضای مناسب، زنان را برای حرکت جامعه به‌سوی کمال توانمند کرده است.

زنان از صدر اسلام تاکنون در عرصه‌های تبلیغ مستقیم، رودررو و به‌صورت غیرمستقیم و در غالب تالیف کتاب و تربیت شاگرد فعال بودند، اما هنر انقلاب اسلامی در عرصه تبلیغ دین ایجاد فضای لازم برای توانمندسازی زنان در عرصه‌های دینی و تبدیل آنان به کنش‌گرانی فعال در عرصه تبلیغ است. حالا باید عرصه تبلیغ دین را از حالت انحصاری و سازمان‌یافته خارج کرد و آن را به‌تمامی آحاد جامعه زنان تسری داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کنش‌گری زنان در عرصه تبلیغ دین، از نظر میدان تبلیغ و شکل تبلیغ دچار دگرگونی شد.

دگرگونی در عرصه و میدان تبلیغ

عمومی‌سازی فضای تبلیغ دین توسط زنان، در ایران موضوع بدیعی نیست. برگزاری مجالس و هیات‌های عزاداری زنانه به‌خصوص در دوران خفقان و استبداد رضاخانی و قبل از آن در ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد. مجالس عزاداری زنانه از گذشته تا امروز یکی از مهم‌ترین عرصه‌های تبلیغ دین برای زنان و توسط زنان بوده است. شیعیان در طول تاریخ، رسانه و ابزار رسانه‌های قوی نداشتند، محدودیت‌های شدید و تعطیل شدن مجالس عزاداری رسمی، باعث شد جامعه از منظر زنانه و در ابعاد عاطفی و احساسی، شور و شعور حسینی را همراه با اشک و مرثیه‌سرایی از بطن خانواده‌ها و جامعه به نسل‌های دیگر منتقل کند.

زنان، رسانه‌ای را تعریف کردند تا با آن فرهنگ عاشورا را منتقل کنند، رسانه‌ای که حاکمان زمانه نمی‌توانستند آن را بگیرند یا محدود کنند. روضه‌های خانگی، تنها ابزار باقی‌مانده در دست جامعه تشیع است. در عصر حاضر با توجه به دگرگونی‌های صورت گرفته، عرصه تبلیغ وسیع‌تر شده و امروز فضای مجازی را هم داریم. این عرصه همواره، میدان تهدید و فرصت تلقی می‌شود (آیت‌الله خامنه‌ای 3/1/1396).

براساس پژوهش‌های دانشمندان ایرانی و غربی، میانگین کاربران زن و دختر‌ در‌ شبکه‌های مجازی بیش‌ از کاربران مرد است. زنان در دو نقش استفاده‌کننده و مبلّغ دینی، ظرفیت‌های بالایی برای تبلیغ دین و رفع شبهات دینی در فضای مجازی دارند. این وظیفه بر دوش تمام بانوان است، به‌خصوص زنان خانه‌دار که به‌دلیل اوقات فراغت، زمان بیشتری را در فضای مجازی سپری می‌کنند.

دگرگونی در شکل و قالب‌های تبلیغی

علاوه بر انواع شکل‌های مستقیم تبلیغ که به‌وسیله منبر، وعظ، چهره به چهره و کتاب انجام می‌شود، تحولات اخیر و نیاز به عمومی‌سازی فرآیند تبلیغ باعث رشد قالب‌های جدیدی شد که فضای گفتمانی آن به عرصه‌های خصوصی‌تر وارد شده، این موضوع باعنوان تبلیغ در فضای پدیدارشناسانه مطرح‌شده است. در شیوه تبلیغ دین با قالب پدیدارشناسانه، زنان، کنش‌گران فعالی هستند که به‌واسطه توانمندی‌های خاص، نه‌تنها در قالب‌های رسمی و سازمان‌یافته که در تمام لحظه‌ها و عرصه‌های زندگی اجتماعی و خصوصی به تبلیغ مفاهیم دینی می‌پردازند.

در رویکرد پدیدارشناسانه به تبلیغ، مونولوگ فضای تک‌صدایی جای خود را به گفت‌وگو می‌دهد؛ چون فقط مبلّغ نیست که پیام می‌فرستد، بلکه مبلّغ قبل از ارسال پیام، شنونده خوبی برای مخاطب است تا به‌طور عمیق و عینی نیازهای مخاطب را درک کند.

با این هدف، مبلّغ بافاصله گرفتن از شیوه بیان پیام به‌صورت مستقیم و تک‌صدایی، به شیوه‌های غیرکلامی، چندصدایی و تعاملی روی می‌آورد؛ اما در رویکرد غیرپدیدارشناختی، مخاطب، منفعل و پیام، صریح و مستقیم است و فرستنده پیام قصد ندارد با مخاطب ارتباط عمیق و صمیمانه داشته باشد و به ویژگی‌های تجربه و علایق وی کمتر توجه می‌شود. مرزبندی و فاصله پیام و مخاطب، نسبت به روش غیرپدیدارشناسی، محکم‌تر و بیشتر است و تک‌صدایی وجود دارد. تبلیغ خطابی و منبر، از مصادیق متقن تبلیغ به شیوه غیر پدیدارشناسانه است. تأمل در مفهوم تبلیغ و ویژگی‌های زنان، آشکارکننده توانایی‌های خاص مبلّغان زن برای بهره‌مندی از شیوه‌های پدیدارشناختی در تبلیغ است.

ویژگی‌ها، توانمندی‌ها و نقش خاص زنان

برخی ویژگی‌های وجودی زنان ممکن است عامل زمینه‌سازی مهمی در شکل‌گیری فرآیند تبلیغ موفق‌ باشد. زنان به‌دلیل لطافت و رقت روحی، صبر و توانایی بیشتری در برقراری ارتباط با دیگران دارند، پس در استفاده از این روش موفق‌ترند. خداوند حکیم در وجود زن نسبت به مرد، صبر بیشتری قرار داده است. این دو ویژگی، اهرم‌های نیرومند برای مبلّغان زن است.

زنان در قالب نقش‌های تربیتی، مادری و مدیریت منزل وظیفه اصلی سکان‌داری خانواده و تربیت فرزندان را به‌عهده‌ دارند. زنان در قالب مربی و مظهر تحقق آمال بشری (صحیفه امام خمینی، ج 7، ص 339) هستند. نقش تربیت زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است. (صحیفه امام، ج‏14، ص 197) پس اولین و مهم‌ترین عرصه تبلیغ دین خانواده و نزدیکان هستند. (آیت‌الله جوادی آملی، 1385، 219-218) زنان این توانایی را دارند که با توجه به استعدادی که در حوزه تربیت فرزند و مدیریت خانواده ‌دارند، تربیت جامعه را به‌عهده بگیرند و انسان‌ساز باشند. (جایگاه زن در اندیشه امام خمینی ص ۱۱۹)