اجتماعی

نگاهی بر تصویرپردازی اندیشمندان غربی از حضرت زهرا سلام‌الله علیها

نمادسازی جمهوری اسلامی ایران از بانوی بزرگ اسلام برای بانوان

فائزه سادات حسینی  

تبیین شخصیت حضرت زهرا سلام‌الله علیها در تاریخ صدر اسلام، یکی از مهم‌ترین وجوه پژوهش‌های اروپایی و آمریکایی‌ است. اولین ویراست دانش‌نامه اسلام توسط انتشارات دانشگاهی بریل لایدن (هلند) در سال1913 میلادی با اولین تحقیق رسمی به قلم کشیش «هنری لامنس» انجام گرفت. او کمی قبل در کتابی به نام «فاطمه و دختران محمد صل‌الله علیه و آله و سلم» طرح خود را ارایه کرد. در این دانش‌نامه فقط به بررسی ساده درباره زندگی و خصوصیات اخلاقی حضرت، بنا بر روایات شاذ و نادر از سیره‌نگاری‌های شیعه و سنی پرداخت. مدت زیادی نگذشت که پژوهش لامنس تبدیل به یک منبع فاطمه‌شناسی در غرب شد و بسیاری از محققان اسلامی در اروپا و آمریکا از رویه او پیروی کردند. از این‌رو برای فهم قالب گفتمان‌های فاطمی، لازم است با منابع و ویژگی درونی آنها آشنا شویم.

یکی از مهم‌ترین منابع غربیان در موضوع «فاطمه‌پژوهی» دانش‌نامه‌ها هستند که از شاخص‌ترین آنها می‌توان به «دایره‌‌المعارف اسلام» چاپ لایدن اشاره کرد. این طرح در سه نوبت مورد ویرایش نویسندگانی مانند کشیش «هنری لامنس»، «لئورا وچا ولیری» و «وِرِنا کِلِم» در سال‌های 1913، 1965 و 2007 میلادی با مدخل‌های فاطیما قرار گرفت.

لامنس بلژیکی بیشتر با اتکا بر کتاب خود، یعنی«فاطمه و دختران محمد صل‌الله علیه و آله و سلم» به تشریح تاریخی شخصیت حضرت فاطمه سلام‌الله علیها پرداخت که محتوایش بر روایات شاذ و حمله به این بانوی بزرگ بود. ولی «لویی ماسینیون» در مدخل «محسن بن علی» این دانش‌نامه، تقدس مقام حضرت را در قیاس با حضرت مریم سلام الله علیها توصیف کرد.

او باتوجه بر علاقه خود به تصوف، تا حدودی توانست به شبهه‌های لامنس در این زمینه پاسخ دهد، چنان‌چه شاگردش «هانری کُربَن»، آن را بنابر گرایش‌های فلسفی و عرفان اسلامی دنبال کرد.

در ویرایش دوم «دانش‌نامه اسلام» وچا ولیری، استاد دانشگاه مطالعات شرقی ناپل وظیفه تدوین مقاله فاطیما را به‌عهده گرفت و بحث را با بررسی آثار لامنس و ماسینیون در این زمینه آغاز کرد. سپس در دو بخش اصلی تاریخی و اسطوره‌ای با جای‌گذاری روایت‌های کتاب‌های اهل‌سنت، متقدم شیعی و اسماعیلی به تبیین شخصیت حضرت می‌پردازد که درواقع بیشتر سعی در معرفی پنداره جدید فراتاریخی حضرت زهرا سلام‌الله علیها بود.

در ویرایش سوم نیز «وِرِنا کِلِم»، استاد دانشگاه لایپزیگ به تکمیل اطلاعات قبل پرداخت، با این تفاوت که توجه بیشتری به منابع تاریخی امامیه نشان داد و در کم‌ترین سطح، به کتاب‌های اسماعیلی ارجاع می‌دهد. هم‌ارز با انتشار این کتاب، طرح «دانش‌نامه قرآن» به سرویراستاری «جین دَمِن مک اولیف»، استاد دانشگاه جرج واشنگتن کلید خورد و از سال 2001 تا 2006 روانه بازار نشر شد. در این اثر نیز هفت مدخل مرتبط با حضرت قلم زدند که مهم‌ترین آنان مقاله «فاطمه‌زهرا سلام الله علیها» مک اولیف، متکی بر منابع روایی و کلامی بود.

نگرش اسلام‌شناسان آمریکایی به حضرت فاطمه سلام الله علیها

پس از انتشار دانش‌نامه‌های مذکور از سوی بریل، سال 2007 دایره‌‌المعارف مهم دیگری به نام «زنان و فرهنگ‌های اسلامی» چاپ شد که در قالب مقاله‌های لامنس و ولیری بود، ولی تفاوت‌هایی درباب چگونگی تبیین چهره سیاسی حضرت داشت. یعنی علاوه بر تداوم تصویر اسطوره‌ای یا فرابشری حضرت فاطمه سلام الله علیها بنابر روایات، به تعریف کنش سیاسی ایشان در چارچوب صفت انتسابی حضرت به پیامبر صلی الله علیه و آله، همسر امام علی علیه السلام و مادر امام حسن و امام حسین علیهماالسلام متکی بر منابع سیره‌شناسی و تاریخی پرداختند.

تمرکز نویسندگان این اثر به دلایلی مانند اوج‌گیری تاریخ جنسیتی در دهه‌های 1950 میلادی، توجه برخی از اندیشمندان مسلمان به وجه الگویی فاطمه زهرا سلام الله علیها برای زنان مسلمان مانند کتاب برجسته «فاطمه فاطمه است» مرحوم علی شریعتی و وقوع انقلاب اسلامی در ایران بازمی‌گشت که در دانش‌نامه‌های تخصصی «دین» سال 1987 و «تمدن و دین اسلامی» چاپ 2006 و آمریکا دیده می‌شد.

بنابراین مانند گذشته توصیف حضرت بر زندگانی افسرده و بیمار نبود، بلکه کانون توجه به سمت چگونگی اثرگذاری وجه اجتماعی و سیاسی ایشان بر جوامع اسلامی به‌ویژه زنان تمرکز داشت. شاهد این قالب جدید، کتاب «زنان برگزیده» از «ماری ترول کیل» بود که در سه نوبت تجدید چاپ شد.

او در پنج فصل با معیار خداگونه و فرابشری، متون مقدس و منابع دینی، شخصیت‌های زهرا سلام الله علیها و مریم سلام الله علیها را قیاس کرد و با حاصل این مقایسه، به بررسی پنداره‌‌های شخصی و خانوادگی ایشان پرداخت؛ گو این‌که جهت تفهیم بهتر القاب و کنیه‌های شاخصی مانند «اُم ابیها» آن را ترتیب داد.

به این ترتیب، ترول کیل بیشتر منابع تاریخی، روایی و تفسیری اعم از سنی، شیعی، فاطمی، اسماعیلی و دوازده امامی را بررسی کرد که البته 25سال بعد نیز ورنا کلم در کتاب «بررسی تصاویر و نمادها در ادبیات سنتی اسلام عرب» به سرویراستاری سپاستین گانتر، آن را در فصلی با نام «تصویرساختاری از یک افسانه اسلامی» قلم زد تا علاوه‌بر تحلیل گفتمانی این منابع، مُهری بر بی‌اعتباری آنها بزند.

اسلام‌شناسان و الگوی بانوان مسلمان

اندیشه اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها نسبت به حضرت زهرا سلام الله علیها را درک کردیم، در یک جریان متکی بر منابع اسلامی که خروجی آن بیشتر ساختن یک روایت افسانه‌ای یا اسطوره‌ای از ایشان بود. اما در قسم دیگری از آثار، اعم از کتاب یا مقاله‌ شاهد تحلیل پژوهشگران ایشان درباره ارتباط میان وجه اجتماعی- سیاسی حضرت فاطمه سلام الله علیها با الگوسازی جوامع اسلامی هستیم که درون آنان مبارزه با غرب و استعمار را تبلیغ می‌کند.

در این زمینه می‌توان به سه مقاله شاخص«فاطمه کیست؟» فیروزه کاشانی ثابت در مجله «مطالعات زنان خاورمیانه» سال 2006، «کَرِن روفل» در مجله مطالعات فارسی سال2011 و مقاله «راشل کانتز فیدر» در مجله مطالعات بریتانیا سال 2014 با عنوان «تصویر انقلابی فاطیما سلام الله علیها در کتاب فدک فی‌التاریخ» اشاره کرد.

 اما روفل استاد دانشگاه تورنتو در مقاله‌اش به شخصیت زنده و پویا حضرت اشاره می‌کند و شاهد آن را الگوبرداری شیعیان منطقه حیدرآباد از زندگی زهرا سلام الله علیها می‌داند.

او در سخنرانی‌ها و دیدارها با بزرگان آنجا، از ارتباط ریشه‌ای سنت‌های مردم با وجوه شخصیتی فاطمه سلام‌الله علیها مانند مراسم عروسی، جیزیه و مهریه مطالبی را ارایه می‌کند و سپس به متن خطبه فدکیه می‌پردازد. در تحلیل روفل وجود این مسایل در زندگی حضرت، هم‌ارز با فقر و کم بضاعتی بود که حکایت از صبر، قناعت و استقامت برای تمام مسلمانان داشت.

روفل این را تنها یک شعار تعریف نمی‌کرد بلکه آن را عملی انجام شده در تاریخ صدر اسلام توسط دختر پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله تبیین می‌کرد و حضور و خطبه بانوی بزرگ اسلام را در مسجد اقتدارگرایانه تحلیل کرد.

تحلیل یک صهیونیست دانشجوی دکترا

شخصیت حضرت فاطمه، به الگویی موفق برای جامعه اسلامی تبدیل شد؛ هم‌چنان‌که راشل کانتز فیدر، استاد تاریخ عراق و جریان‌های سیاسی در مرکز مطالعات آفریقا و خاورمیانه، موشه دایان (مدرس دانشگاه تل‌آویو و محقق دانشگاه حیفا) در مقاله مأخوذ از پایان‌نامه دکترای خود، چنین باوری دارد. این دختر که بر شخصیت و اندیشه‌های شهید محمد باقر صدر طرح خود را گذرانده بود، مقاله‌ای درباره تاثیر کنش سیاسی حضرت زهرا سلام الله علیها ویژه خطبه فدکیه و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله بر پیدایش‌های جریان‌های سیاسی عراق، در مجله بریتانیایی مطالعات خاورمیانه منتشر کرد.

او با محور قرار دادن کتاب «فدک فی التاریخ» شهید صدر، مفهوم مقاومت را یادگار بزرگ حضرت فاطمه سلام الله علیها تحلیل می‌کند که موجب تاسیس گروه‌هایی برای مقابله با صدام و حزب بعث در زمان حیات این شهید و ورود ادبیات جدید سیاسی در حاکمیت این کشور مانند عزت و استقلال شد.

این دختر صهیونیست در مقدمه و نتیجه‌گیری خود از پویایی اندیشه و کنش سیاسی بانوی عالی‌قدر اسلام و نفوذ آن بر ملت عراق و حتی ایران با اشاره به کتاب «فاطمه فاطمه است» مرحوم شریعتی، ابراز نگرانی کرده است.

نقطه مشترک در یک الگو

تحلیل‌های مختلف، یک نقطه مشترک در الگوگیری مسلمانان از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها دارند که از مقاله‌های استاد ایرانی تا مدرس مرکز موشه دایان پیداست، اما در کنار این مساله نباید از منابع مشترک اصلی آنان یعنی پایان‌نامه دکترای دنیس سوفی در دانشگاه پرینستون، به نام «تصویر فاطیما سلام الله علیها در اندیشه سنتی مسلمانان» سال 1997 غافل شد.

«جنسیت و جانشینی در صدر اسلام» کتاب مهمی از آلیسا گَبِی، استاد دانشگاه کارولینای شمالی در سال 2020 است که در یک فصل اختصاصی به نمادسازی جمهوری اسلامی ایران برای بانوان خود سخن می‌گوید. او که در بخش‌های قبل با عناوینی مانند موضوع مادران، جانشینی، ارث و وقف درباره شخصیت حضرت زهرا سلام الله علیها و جنبه اقتدارگرایانه ایشان با خطبه فدکیه و مباحثه با خلیفه اول، تحلیل کرده بود، حالا چگونگی الگوسازی نظام جمهوری اسلامی از حضرت را برای زنان ایرانی تشریح می‌کند.

هرچند گبی با تسلط بر زبان‌های فارسی و عربی، از سال 2010 میلادی در همایش‌‌ها و جلسات دانشگاه‌های آمریکا از زندگی اجتماعی سیاسی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و پویایی اندیشه‌های ایشان در جوامع اسلامی سخنرانی و ارایه داشت، اما هنوز در تفسیر و بررسی روایات کتاب خود نقص‌هایی دارد که نیازمند بحث مفصلی است.

نکته مهم این‌که جریان فاطمه‌پژوهی در غرب نیازمند تحلیل گفتمانی قوی است تا مانع از برخورد سلیقه‌ای با روایات یا بازسازی نادرست از شخصیت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها شود.