این مادر، معلم همه ماست

مادرانه

حدیث کسا؛ الگونمای فاطمی

این مادر، معلم همه ماست

حجت الاسلام و المسلمین علی صغیرا

در بهره‌گیری از ادعیه و زیارت معصومین علیهم‌السلام به وجه نیایشی این میراث گران‌بها توجه می‌کنیم. اگر از منظر تربیتی به دعاها نگاه کنیم، این منابع را غنی خواهیم یافت، همان‌گونه که علما در سال‌های اخیر در سخنرانی‌ها و آثار مکتوب، نکات تربیتی بسیاری از ادعیه و زیارات کشف کرده‌اند. حدیث شریف کسا بهترین نمونه‌ یک منشور تربیتی برای خانواده است. این میراث فاطمی توجه ویژه پیامبر اعظم را به اهل‌بیت بیان می‌کند و محل درستی برای آشنایی مخاطب با ظرایف تربیتی، اخلاقی و رفتاری این خاندان بهشتی است. یک داستان شیرین و واقعی که از ورود رسول خدا صل الله علیه و آله به منزل حضرت زهرا علیهاالسلام آغاز و به سعادت شیعیان اهل‌بیت در دنیا و آخرت منتهی می‌شود. قصه حدیث کسا در منزل حضرت زهرا و با حضور آل‌عبا به وقوع می‌پیوندد که می‌توان نکات اخلاقی و تربیتی زیادی را از آن استخراج کرد. درس‌های تربیتی این دعای پر نور در چند شماره آینده منتشر می‌شود.

وجود مبارک و پرنور حضرت زهرا علیهاالسلام همه ویژگی‌های الگوی کامل و جامع را دارند و نه‌تنها برای ما، بلکه برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز الگویی برگزیده‌اند؛ چنان‌که حضرت فرمودند: «الگوى خوب من، دختر رسول خداست.»[1] حضرت زهرا الگویی کامل و جامع‌اند. نسبت‌شان با خدا «حبیبةالله» است و نسبت‌شان با پدر، «ام ابیها». امیرالمومنین علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «فاطمه حتی یک بار هم کلامی نگفت که مرا آزرده کند.» برای فرزندان بهترین مادر بودند. دو پسرشان امام معصوم بودند و دو دخترشان حضرت زینب و ام‌کلثوم علیهاالسلام دریایی از فضایل. برای مردم نیز بانویی بخشنده بودند؛ حتی لباس عروسی‌شان را هم به فقیر بخشیدند، یا گردن‌بندی را که تنها یادگار مادرشان بود، به مستمند دادند. سه روز پیاپی، غذای‌شان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند و همراه با خانواده روزه خود را با آب افطار کردند. ایشان کسی بودند که با مدیریت فدک، غذای مردم را تا حدی فراهم کردند و اقتصاد را رونق بخشیدند و اولین شهید راه ولایت شدند. در حدیث کسا[2]، با اخلاق و رفتار حضرت فاطمه زهرا بهتر و بیشتر آشنا می‌شویم.

پذیرش ولایت پدر از سوی فرزند

در ابتدای این حدیث، حضرت زهرا نمی‌فرمایند: «جاء الىّ رسول الله» و به جای آن از تعبیر «دخَل علَیَّ» استفاده می‌کنند که معنای «تشریف آوردند» دارد. یعنی جایگاه پدر، بسیار بالاتر از فرزند است. فرزندان باید توجه کنند که اگر پدر و مادرشان نبود، آنها نیز وجود نداشتند. حضرت زهرا درباره ورود حسنین علیهاالسلام و امیرالمومنین علی علیه‌السلام تعابیر متفاوتی به کار می‌برند:

فما کانت الأسَاعَةً وَإِذَا بِوَلَدِیَ الْحَسَنِ قَدْ أَقْبَلَ.

فما کانت الأسَاعَةً وَإِذَا بِوَلَدِى الْحُسَیْنِ قَدْ أَقْبَلَ.

فَأَقْبَلَ عِنْدَ ذَلِکَ أَبُوالْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ.

توجه همزمان به شخصیت حقیقی و حقوقی پدر

«دَخَلَ عَلَیَّ أَبِی رَسُولُ اللهِ.» به کار بردن لقب برای اسم، نشانه تکریم است. گاهی پدر خانواده یا همسر، در جامعه، عنوان‌های خوبی مانند دکتر و مهندس و حاج‌آقا دارند که در خانه به آن توجه نمی‌شود و این بی‌توجهی، درست نیست. اعضای خانواده باید گاهی با هدف تکریم یکدیگر، هنگام صدا کردن از عناوین اجتماعی استفاده کنند؛ عبارت‌هایی که معصومان در بخش‌های متعدد این حدیث، یکدیگر را خطاب می‌کنند، معرف شخصیت حقیقی و اجتماعی آنهاست. مثل «ابی رسول‌الله» و «امیرالمومنین» یا «اباالحسن علی‌بن ابی‌طالب». حضرت زهرا ضمن تایید رسالت، نبوت و ولایت حضرت رسول‌ اکرم و ولایت حضرت علی علیه‌السلام، تعبیر پدر و کنیه همسر را به‌کار می‌برند.

وقتی تعبیرهای مناسب و لطیف به‌کار می‌بریم، به‌یکدیگر احترام می‌گذاریم و پیوندهای عاطفی را محکم می‌کنیم. بعضی توصیف‌ها برای فرزندان، با توجه به سن کم و روحیه کودک، لطیف‌تر هم می‌شود؛ مثل «نور چشمم»، «میوه دلم»، «پاره تنم» و «صاحب حوض کوثر» که هم جایگاه ویژه حقیقی و خانوادگی حسنین علیهاالسلام را در منظر والدین نشان می‌دهد و هم موقعیت ویژه ایشان در منصب امام امت. حتی از جبرئیل هم با تعبیر «امین وحی خداوند» یاد می‌شود.

متاسفانه امروزه در جمع خانوادگی کمتر از عبارت‌های زیبا استفاده می‌کنیم. این تعبیرها ضمن احترام به فرزند به‌عنوان انسان، سهم به‌سزایی در میزان فرمان‌بُرداری و تاثیرپذیری تربیتی فرزند دارد، زیرا فرزند هم احترام می‌بیند و هم با والدین خود، صمیمی می‌شود. بعدها وقتی مشکلات بزرگ‌تر شد و بیشتر به بزرگ‌ترها نیاز داشتند، پدر و مادر با ارتباط عمیق عاطفی و صمیمت، مانع می‌شوند که فرزند مشکلاتش را بیرون از خانه و با نااهلان حل کند.

صله رحم

«دَخَلَ عَلَیَّ أَبِی رَسُولُ اللَّهِ فِی بَعْدِضِ الْأَیامِ.»

نکته این فراز حدیث کسا، صله‌رحم است که اهمیت و جایگاه آن در آیات و روایات بسیار، مطرح شده و بزرگان دین بر انجام آن تاکید کرده‌اند. شهید محراب در جلد یک کتاب «گناهان کبیره» از قطع رحم، به‌عنوان یکی از گناهان کبیره یاد می‌کند. شهید آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب معتقد است براساس آیات قرآن، وعده آتش بر ترک‌کننده صله‌رحم داده شده است. کسی‌که این گناه را مرتکب شود، ملعون پروردگار عالم و خسران‌دیده است. امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند: «از هم‌نشینی با قطع‌کننده رحم بپرهیز که او را در سه جای قرآن ملعون یافتم.» خداوند در آیه27 سوره بقره می‌فرماید: «کسانی‌که عهد الهی را پس از بستن پیمان، می‌شکنند و می‌بُرند، چیزی را که خداوند به پیوستن آن امر فرموده (یعنی قطع رحم می‌کنند) و روی زمین فساد می‌کنند، ایشان از زیانکاران‌اند.» «خاسر» در قرآن مجید به کسی گفته می‌شود که در آخرت معذب است. به قرینه دو آیه بعد، معلوم می‌شود خاسر در قاطع رحم، ملعون است. خداوند در آیه25 سوره رعد می‌فرماید: «آنان که پیمان خدای را پس از محکم شدن، می‌شکنند و می‌بُرند آنچه را خدا به پیوند آن امر فرموده و در زمین فساد می‌کنند، لعنت و محرومیت از رحمت خداوند نصیب‌شان می‌شود و برای ایشان جایگاه بدی است. (جای‌شان در دوزخ است.) خداوند در آیه‌های 22 و 23سوره محمد می‌فرماید: «آیا از شما توقع است و بعید نیست که اگر متولی امور مردم شوید، در زمین فساد کنید و از خویشاوندان خود ببُرید؟ آن گروه مفسد و قاطع‌رحم کسانی‌اند که خدای تعالی آنها را از رحمت خود دور و کر و کورشان کرده است.»

سرزدن و احوال‌پرسی بدون دعوت

«فی بَعْضِ الْأَیام»

از این عبارت حدیث کسا، متوجه می‌شویم پیامبر اکرم صل‌ الله علیه و آله و سلم گاهی بدون دعوت، به خانه حضرت زهرا علیهاالسلام می‌رفتند. وقتی از حضرت زهرا پرسیدند پیامبر وقتی به منزل شما می‌آیند، چه می‌گویند، بانو در جواب فرمودند: «پیامبر از فضایل شوهرم علی علیه‌السلام می‌گویند.» روزی رسول خدا به خانه فاطمه آمدند و فرمودند: «دختر عزیزم، شوهر تو بسیار خوب است، در هیچ امری از او سرپیچی نکن.» سپس رو به امیرالمومنین علیه‌السلام فرمودند: «علی جان، فاطمه پاره تن من است. به او لطف و محبت کن و با او مدارا کن و رفق داشته باش. هر دو شما را به خداوند می‌سپارم.»[3] گاهی والدین باید بدون دعوت به فرزندان‌ سر بزنند، یا با آنها تماس بگیرند و احوال‌پرسی کنند و با کلام‌شان زندگی فرزندان را تقویت کنند. سرزدن والدین به دختر پس از ازدواج ضروری است. اگر به او سر نزنند، ممکن است داماد حس کند محبوبیتی نزد خانواده همسر ندارد و به‌همین دلیل همسرش را اذیت کند. حتی شایسته است از بستگان خود نیز تقاضا کنیم به دخترمان سر بزنند و از حال او با خبر شوند، تا برای داماد و خانواده‌اش میزان محبوبیت دختر مشخص شود. البته صله‌رحم هم مثل دیگر توصیه‌های دینی، آداب خاصی دارد که ازجمله‌ مهم‌ترین آنها، دوری از تجملات و چشم و هم‌چشمی است. اسلام در صله‌رحم و سبک‌زندگی، با سادگی و بندگی موافق است.

صدا نزدن پدر با نام کوچک

«ابی رَسُولُ الله»

حضرت زهرا در چند جای حدیث کسا می‌فرمایند: «پدرم رسول خدا» از عواملی که سبب ایجاد فقر در خانه می‌شود، صدا کردن پدر با نام اوست. در کتاب اصول کافی روایتی از رسول خدا در پاسخ به سوال از حق پدر بر فرزند، نقل شده: «او را به اسم صدا نزند. پیش از او راه نرود. پیش از او ننشیند و برایش دشنام نخرد.»[4] صدا کردن پدر و مادر با نام کوچک که متاسفانه با تاثیر منفی رسانه و پخش سریال‌ها و فیلم‌ها، قبح آن شکسته شده، کاری خلاف موازین دینی و اخلاقی است. بازخوانی توصیه‌های جدی و هشدارهای مکرر در منابع دینی، بر صحت این نهی گواهی می‌دهد. پیامد صدا کردن پدران خانواده با نام کوچک، بر کسی پوشیده نیست. باید با لفظی محترمانه با والدین صحبت کرد تا جایگاه والا و ویژه آنها از فرزندان، متمایز و حریم‌ها حفظ شود. همچنین این معضل فرهنگی و اجتماعی در جامعه اثر بدی می‌گذارد. حرمت‌ها از بین می‌رود و باعث مشکلاتی همچون جواب منفی دادن به پدر و مادر، در بزنگاه‌های حساس تربیتی می‌شود. اگر بچه‌ها نام والدین را مانند دوست و هم‌کلاسی خطاب کنند، باید منتظر بروز رفتارهایی مثل قهر و بی‌احترامی باشیم که فرزندان در مواجهه با دوستان، از خود نشان می‌دهند. تاثیرپذیری خانواده‌های ایرانی از مدرنیته و فرهنگ‌سازی رسانه‌ها در صدازدن همسران با نام کوچک، بدون پسوند یا پیشوند آقا و خانم در محیط خانه و در حضور فرزندان و تقلید فرزندان از آنها، عامل اصلی این معضل فرهنگی است.

لزوم سلام کردن از سوی وارد شونده

«دَخَلَ عَلَى أَبِی رَسُولُ اللَّهِ فِی بَعْضِ الأَیَامِ فَقَالَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَةُ»

یکی از حقوق مومنان این است که همیشه کسی‌که بر جلسه‌ای وارد می‌شود، سلام کند. کاری که پیامبر به همه هنگام ورود به منزل دخترشان انجام دادند و پاسخ شنیدند: «فَقُلْتُ عَلَیْکَ السَّلامُ».

اهل‌بیت علیهم‌السلام و بزرگان دین درباره اهمیت سلام کردن، توصیه‌های زیادی کرده‌اند. «سلام» یکی از اسامی خداوند است.[5] خداوند متعال در آیه‌61 سوره نور می‌فرماید: «فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةٌ مِنْ عِنْدِاللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً» یعنی هرگاه می‌خواهید به خانه‌ای داخل شوید، نخست بر نفس خویش سلام کنید که سلام، تحیّتی بابرکت و نیکو از جانب خداست. باید توجه کنیم خانواده ما پاره‌تن، بلکه وجود و نفس ما هستند. همچنین فرزندان و شوهر حضرت زهرا نیز هنگام ورود به خانه سلام کردند. سلام کردن هنگام ورود به منزل، سبب افزونی برکت خانه است.[6] خوب است پدران هنگام سلام کردن، نام فرزندان خود را ببرند. این، نوعی ابراز محبت و ایجاد صمیمیت بیشتر در کنار ادبِ سلام کردن است.

پاسخ سریع به سلام مومنان، واجب است

«فَقُلْتُ عَلَیْکَ السَّلامُ»

«فاء» در جواب سلام حضرت زهرا، نشانه فوریت در جواب دادن است که باید در جواب سلام رعایت شود. از آداب اجتماعی این است؛ زمانی‌که دو نفر با هم روبه‌رو می‌شوند و سر صحبت را باز می‌کنند با تمام توجه با یکدیگر سخن بگویند. در پاسخ به هم، احترام را رعایت کنند و پاسخ مناسب بدهند. در اسلام به تقدم در سلام کردن بسیار سفارش شده، یعنی علاوه‌بر اعمال فردی، آداب اجتماعی و تعامل نیز ارزشمند است.

• عبدالله بحرانی، عوالم العلوم والمعارف و الأحوال، ص9.
• «کساء» در زبان عربی از ریشه «کسو» به لباسی می‌گویند که خود را با آن بپوشانند. گاهی به‌عنوان زیرانداز و رو انداز نیز به کار می‌رود.

3- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۳۱.

4-محمد بن یعقوب کلینی اصول کافی، ج۲، ص ۱۵۹

5- حشر. ۲۳.

6- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۶، ص۷، ۲۵ .