اجتماعی 

مروری بر موانع رشد جمعیت در ایران

سقط جنین، عملی خلاف دین یا اخلاق؟

حجت حاجی‌کاظم 

مسئول اندیشکده حیات جنین

دو مسئولیت اصلی دارم که در هر دو با مساله سقط جنین، مواجهم. یکی «اندیشکده حریم حیات جنین» که مساله‌شناسی و حل مساله در حوزه حمایت از حیات جنین را دنبال می‌کند. مسئولیت دیگر، آموزش‌های تخصصی و پیگیری فعالیت‌های کارگروه حمایت از «حیات جنین» مجمع ملی فعالان جمعیت است. جالب است بدانید این مجموعه، وظیفه رصد و پایش فعالیت‌های مردمی و کمک به ارتقای آنها را بر عهده دارد.

نکته مهمی که بی‌توجهی به آن باعث می‌شود مساله حمایت از حیات جنین لطمه بخورد، «سقط عمدی جنین» است. واضح است که این اقدام، از تحولات جمعیتی اثر می‌گیرد و بر آن، اثر می‌گذارد. مساله رنج‌آور در این‌باره، «فرزند نخواستن» است. دلیل پرتکرار یا حداقل گویه پرتکرار در سقط عمدی جنین، این است که ما فرزند نمی‌خواهیم و این مساله، می‌تواند همچنان در تاثیر سیاست‌های جمعیتی سال‌های قبل باشد. بنابراین وقتی سیاست‌های جمعیتی، به معنای کاهش جمعیت دنبال می‌شود، فرزند نخواستن باعث می‌شود سقط عمدی جنین افزایش پیدا کند و متاسفانه در سال‌های اخیر این اتفاق افتاده است. تعداد سقط جنین، در پژوهش‌هایی که انجام شده، عددهای افزایشی را نشان می‌دهد. روشن است وقتی تعداد سقط عمدی جنین زیاد شود، بر عدد جمعیت اثر می‌گذارد.

اما نکته مهم بحث، تمایز این دو مورد است. در مساله جمعیت، عدد برای ‌ما حکم مقوّم را دارد. اگر عدد را از مسایل جمعیت حذف کنیم، بحث بی‌معنا و مضمحل می‌شود. در‌حالی‌که در مساله «سقط عمدی جنین» و «قتل جنین»، تک‌تک جنین‌ها برای ما اهمیت دارند. حتی اگر جمعیت هم زیاد داشته باشیم، حق نداریم قتل جنین را تسهیل کنیم، یا کارهایی را که از دست‌مان برمی‌آید، انجام ندهیم.

جنگ تمدنی بر سر سقط جنین

پس معضل «قتل جنین» جدا از مساله جمعیت هم موضوعیت دارد. اخیرا کتابی دیدم که انجمن روان‌شناسی آمریکا، چاپ کرده با عنوان «Civil War On Abortion» به معنای «جنگ تمدنی بر سر سقط جنین». اساس بحث «Sexual Revolution» یا انقلاب جنسی است که به‌نظرم عبارت درست جایگزین آن، «انحراف جنسی» است. بحثی که با سبک‌زندگی و بسیاری حوزه‌های دیگر، ارتباط دارد مثل فردیت‌گرایی که تقریبا بعد از نهضت پروتستان شروع شد.

این، مقوله‌ای است که ابعاد متفاوتی دارد. یک بُعد، جمعیت است. حجت‌الاسلام و المسلمین رسول مزروعی مدیرگروه قصاص مرکز تحقیقات قوه قضاییه می‌گوید: «اگر مجبور شوم چند روزی در سرزمین‌های اشغالی زندگی کنم و هم‌زمان اسراییل با مسلمان‌ها در جنگ باشد و اگر خانم سرباز اسراییلی باردار باشد، هر کاری از دستم بربیاید انجام می‌دهم که این خانم فرزندش را سقط نکند.» حاج آقا مزروعی به آیه ۳۲ سوره مبارکه مائده استناد می‌کند که: «مَن احیاها فَکانما احَیا النّاس جَمیعاً» است. در این آیه شریفه، ضمیر «ها»در کلمه «احیاها»، هیچ قیدی مبنی بر مسلمان بودن، کافر بودن، جمعیت کم داشتن و اضافه داشتن، معلول بودن و نبودن ندارد.

آمار وحشتناک سقط جنین در دنیا

برآوردهای جهانی نشان می‌دهد سالانه بین 45 تا 75 میلیون جنین با سقط عمدی از بین می‌روند. در ایران پژوهشی در سال 1398 انجام شده که براساس آن، استنباط می‌شود هرسال 530هزار سقط عمدی جنین در ایران صورت می‌گیرد، البته این آمار رسمی نیست، پایش‌های میدانی است که به کل کشور تعمیم‌ داده شده است. اما چند ضریب اصلاحی باید به این رقم بزنیم، چون تغییر و تحول زنان در سن باروری در نظر گرفته نشده، با این ضریب اصلاحی، رقم به حدود 480 هزار سقط عمدی در ایران می‌رسد که همین هم فاجعه است. البته همه این ارقام براساس روش‌های علمی برآورد شده، ولی به‌هرحال تخمین است و بالا و پایین دارد.

ضریب اصلاحی دیگری که باید در نظر بگیریم، روند افزایشی سقط عمدی جنین است که این هم باید ضریب اصلاح بخورد. رقم دقیق این معضل را نداریم و نمی‌دانیم چه ضریبی بزنیم. نکته دیگر، ضریب افزایشی سقط عمدی جنین بعد از همه‌گیری ویروس کرونا است که در کشوری مثل آمریکا، حدود 9 درصد افزایش سقط عمدی جنین اتفاق افتاد. در مقابل، حدود 8 ـ 9 درصد هم روند کاهشی سقط عمدی جنین در آمریکا متوقف شده، که سر جمع نزدیک 15 ـ 20 درصد باید ضریب افزایشی روی آمار قبلی بزنیم. یعنی امروز نزدیک 550 تا 600هزار سقط جنین در سال اتفاق می‌افتد. البته پژوهش‌های جدید در حال انجام است که نتایج دقیقی در اختیار محققان قرار می‌دهد.

یک قانون خوب و کاربردی

«جوانی جمعیت» قانون بسیار منطقی و کاربردی است. رفت و برگشت‌های خوبی با جامعه نخبگانی کشور داشته و توانسته پوشش حداکثری بدهد به مسایلی که با سقط جنین و حمایت از حیات جنین مرتبط است. مواردی را پیشنهاد کردیم که می‌شود به‌عنوان تکمیل قانون در نظر گرفته و در قانون توسعه 5 ساله کشور درج شود. این ملاحظات، پیشروست. البته متاسفانه بسیاری از بندهای آن را کنار گذاشتند و حذف کردند. در عمل، کاری پیش نرفت. این موارد به طراحی دقیق نیاز دارد و ممکن است بتوانند در قوانین دیگر پیگیری کنند.

مرور اجمالی قانون جوانی جمعیت

ماده 47) قانون جوانی جمعیت مستقیم به مساله حمایت از حیات جنین می‌پردازد. دوستان در وزارت بهداشت و درمان، راهنمای این ماده را برای حفظ جنین تهیه کردند.

ماده 53) درباره سامان‌دهی غربال‌گری ناهنجاری جنینی است و دستورات مشابه آن را بررسی می‌کند؛ دستورالعمل‌هایی که هریک به‌نوعی به‌سمت سقط هدایت می‌کند. فکر ‌کنم روی بقیه دستورالعمل‌ها خیلی کار نشده، ولی درباره ناهنجاری جنینی کارهای زیادی انجام شده است.

ماده 54) درباره ثبت سقط‌هاست. طبق این ماده از قانون جوانی جمعیت، سقط‌هایی که صورت می‌گیرد و بارداری‌ها، ثبت می‌شود.

ماده 56) درباره ضوابط سقط قانونی، اصلاح ضوابط سقط قانونی و مجازات‌های سقط غیرقانونی است. مجازات‌ سقط غیرقانونی در ماده 56 تشدید شده است.

ماده 57) در این بند از قانون، تهیه طرح یا برنامه ملی توسط قوه قضاییه دنبال شده، طرح در حوزه ریاست قوه قضاییه است و هنوز اعلام نشده است.

ماده 58) این بند از قانون، تلاش کرده توزیع داروی خارج از بیمارستان را سامان‌دهی و آن را ممنوع اعلام کند.  براساس این ماده، حمل و نگهداری داروی سقط، بدون نسخه ممنوع شده است.

ماده 59) چرخه اطلاعاتی قضایی، انتظامی و مردمی درباره برخورد با جرم سقط عمدی جنین مطرح شده است.

ماده 60) فعالیت‌های مجازی را در این موضوع دنبال کرده که اگر در راستای سقط عمدی جنین است، جرم‌انگاری شود.

ماده 61) شناسایی کسی که به‌صورت شبکه‌ای و وسیع این موضوع را دنبال می‌کند، به‌عنوان مفسد فی‌الارض شناخته شود.

در مجموع «قانون جوانی جمعیت»، قانون بسیار خوبی است و خیلی از موادش هم اجرایی شده، ولی ماده 59 چرخه اطلاعاتی قضایی، انتظامی و مردمی هنوز به روانی و پویایی، نرسیده است.

راهکار وزارت بهداشت و نهادهای دیگر

راهکارهای بهبودبخش در معضل سقط جنین، بحث بسیار مفصلی می‌طلبد. در حوزه سیاست‌گذاری فهرست بلندی آماده کردم. پروتکل‌ها و دستورالعمل‌ها مشخص شده است. حوزه اجرایی و برنامه‌ای که کاملا متفاوت است و باید هریک را جدا بررسی کنیم.

در حوزه سیاست‌گذاری، فکر کردیم بخشی از مشکلات با شخصیت‌بخشی به جنین حل می‌شود. یعنی در ابتدای هر بارداری، به جنین کد شناسایی اختصاص بدهیم. برنامه جامعی پینشهاد داده بودیم مبنی بر این‌که یک‌سری حمایت‌ها روی کد جنینی اعمال شود و به‌شکلی باشد که خانواده‌ها با علاقه دنبال کنند، تا کد جنین‌ ثبت شود. کد تا زمان تولد بچه، اعتبار داشته باشد و بعد منقضی شود. ولی متاسفانه این طرح‌ها به نتیجه نرسید. اگر قرار است نظام حمایت از جنین و خانواده داشته باشیم، بهتر است از تشتت عبور کنیم و به‌ نظام‌ یک‌پارچه‌ای برسیم. حتی ممکن است مقدارش کمتر شود، ولی متمرکز و منظم که باشد، قطعا مناسب‌تر است. شخصیت‌بخشی به جنین، اقتضای مبانی دینی و معرفتی ماست و در عمل باعث کاهش سقط عمدی جنین می‌شود. راه موثر و مفیدی است.

رسانه و حمایت از قانون جوانی جمعیت

جمعیت‌شناسی را نمی‌شناسم که میزان سقط را در رقم جمعیت بی‌تاثیر بداند. متخصصان علوم دیگر هم این گزاره را تایید می‌کنند. ساحت‌های حمایت از حیات جنین، بسیار متکثر است، البته در بعضی ساحت‌ها وجود یک جنین، مهم‌تر از یک عدد در جمع جمعیت است. اگر در ویترین رسانه‌ای‌، این دو موضوع را لازم و ملزوم هم قرار دهیم، گفتمان حمایت از حیات جنین ضربه می‌خورد. برقراری نسبت درست اینها، بحث مفصلی می‌طلبد.

نکته دیگر این‌که تلطیف پدیده سقط به این معنا ‌که «کاری مرتکب شدی و چیزی نیست، می‌توانی توبه کنی و...» این نگرش، کاملا غلط است. برای این‌که بتوانیم در رسانه زیاد درباره این موضوع حرف بزنیم و جامعه را همراه کنیم و حس تألم و ترحم مردم را برانگیزیم، باید روی وجه مثبت ماجرا که احیاست، سرمایه‌گذاری کنیم. بهتر است ادبیات بحث ما، «حمایت از حیات جنین» باشد تا «سقط جنین». البته به قتل جنین حتما باید اشاره کنیم، چون ازبین بردن جنین، قتل وحشتناک و بی‌رحمانه‌ای است.

مادرانی که با پیش‌بینی قبلی باردار می‌شوند، بعید است سمت سقط بروند. پس قتل جنین ذیل بارداری‌های پیش‌بینی نشده، اتفاق می‌افتد. روشن است هرقدر بارداری‌های پیش‌بینی نشده را کاهش دهیم، قتل جنین کاهش پیدا می‌کند. لازم نیست وسایل پیشگیری را کم و زیاد کنیم. اما برای کسی که سمت سقط جنین می‌رود، مجازات سنگینی بگذاریم. نمی‌توانیم بگوییم با کاهش وسایل پیشگیری، میزان سقط جنین بالا می‌رود. سقط عمدی جنین را کسی انجام می‌دهد که عامل انجام است. به نظرم این نسبت آن‌قدر سرراست نیست که بشود تاثیر و تاثر آن را اندازه گرفت.

فرهنگ «کنترل بارداری» موجب افزایش قتل جنین می‌شود. چرا؟ چون اگر توقع داشته باشیم همه فرزندانی که خدا می‌دهد، ذیل برنامه‌ریزی ما باشد و اگر جایی خارج از برنامه‌ریزی ما بود، فاجعه رخ داده! این نگرش، موجب افزایش قتل جنین می‌شود، پس باید توجه کنیم استفاده و توزیع رایگان وسایل پیشگیری، فرهنگ‌ساز است و معنای خاصی برای جامعه دارد. با این نگرش، اتفاقا در دسترس قرار دادن وسایل پیشگیری باعث می‌شود قتل جنین افزایش پیدا کند. ما موظف به تدبیریم، پس وسایل باید در دسترس باشد. که الان همین‌طور است و در هر داروخانه‌ای پیدا می‌شود.

براساس برآوردها، یک‌سوم تا نصف بارداری‌های جهان، بدون برنامه‌ریزی قبلی اتفاق می‌افتد. بشر امروز خود را به آب و آتش زده که بتواند همه بارداری‌ها را با برنامه دنبال کند، ولی به این نقطه رسیده، چرا؟ چون ماهیت پدیده فرزنددار شدن، کاملا قابل‌کنترل نیست. تمام وسایل پیگیری، نقطه شکست دارند. ماهیت ارتباط طوری است که زن و مرد ممکن است به هر دلیلی یک‌دفعه تصمیم بگیرند استفاده نکنند! پس این موضوعی نیست بتوانیم کاملا کنترل کنیم.

تاثیر مجازات‌های بازدارنده

مهم‌تر از بحث‌های پزشکی، برخورد قوه قضاییه با کسانی است ‌که سقط جنین را انجام می‌دهند. در قوه قضاییه مثل فضای عمومی، این نگاه غالب وجود دارد که جان جنین زیر 4 ماه خیلی مهم نیست. این نگرش غلط، در همه شئون فرهنگی ما جاری است، حتی برای عزیزانی که در قوه قضاییه حکم می‌دهند. دو سال پیش در یکی از استان‌ها، بیست و چند پرونده به قوه قضاییه ارجاع شد که همه برائت گرفتند. متاسفانه این پرونده‌ها را برای بازپرسی و اداره آگاهی نمی‌فرستند. درحالی‌که پرونده‌های قتل، به‌سرعت به بازپرسی سپرده می‌شود. ذهنیت قضات هنوز اصلاح نشده، ولی قوه قضاییه تلاش می‌کند این اصلاح صورت بگیرد. باید نقاط آسیب را پیدا کنیم و کار را از همان‌جا شروع کنیم.

رسانه ملی هم درباره این موضوع، مصمم است. سندی هم در این راستا تهیه کردند. پیش‌بینی ما این است که هفته‌ای یک آیتم در سیما پخش کنیم. هفته‌ای یک آیتم خیلی کم است، ولی به هر حال شروع خوبی است. این موضوع، حساسیت‌های جدی دارد و باید دقت کرد.

در رصدهای اخیر متوجه شدیم «یورونیوز فارسی» خط مقابله با تحفظ نسبت به جنین را که در غرب دنبال می‌شده، برای مخاطب فارسی‌زبان ایران شروع کرده است. این‌طور نیست که ما کار کنیم، آنها فقط تماشا کنند. ما نسبت به کنش‌های آنها، باید نگاه آینده‌پژوهانه داشته باشیم و قدم بعدی را پیش‌بینی کنیم. امروز قدم‌هایی برداریم که وقتی که آنها حمله کردند، کم‌تر تلفات بدهیم. با فوریت، موضوع را دنبال کنیم، در سطح وسیع و بسیار دقیق.

یکی از مشکلات عمده فرهنگی ما، بی‌توجهی به مسئولیت، نقش و کنش مردان در این موضوع است. حضور مردان در تمام شئون تربیتی خانواده، کم‌رنگ است. فقط خانم‌ها به کلاس تربیت کودک می‌روند. مدیریت خانواده به‌تنهایی به‌عهده خانم‌هاست. بسیاری از مواد قانونی، عمومی است؛ مشترک بین خانم و آقا، ولی مسئولیت‌ها فقط متوجه مادر است. در توصیه‌های رسانه‌ای، اوایل می‌گفتیم مادر، ولی الان می‌گوییم خانواده.

سقط جنین، عملی خلاف دین یا اخلاق؟

گرایش مذهبی مخالفان و موافقان سقط، در تصمیم به اقدام برای سقط جنین مهم است؛ افراد مسیحی، یهودی، یا مسلمان، دیدگاه بسیار متفاوتی نسبت به سقط دارند در مقایسه با کسانی‌که دین ندارند یا خداباور نیستند. باورهای دینی در انصراف از تصمیم سقط و حمایت بیشتر از جنین کمک می‌کند. براساس یکی از نظرسنجی‌هایی که «گالوپ» منتشر کرده در سال 2022 پژوهشی انجام شده با عنوان «no religious identity» کسانی‌که هویت مذهبی نداشتند در این پژوهش شناسایی و شاخص‌گذاری شدند. از این اشخاص پرسیدند: «سقط عمدی جنین از نظر شما اخلاقی است یا غیراخلاقی؟» 21 درصد گفتند غیراخلاقی است. عده‌ای هم گفته بودند، این کار باید ممنوع شود و قانون جلو آن را بگیرد. 21 درصد از کسانی‌که مذهبی نبودند همین را گفتند.

مساله سقط جنین، موضوعی است که ظرفیت اخلاقی خاصی دارد و کسانی‌که در این زمینه کار می‌کنند باید بدانند اگر محتوا و بیان خوبی داشته باشند، بسیار موثر است.