)
سرویس اجتماعی
دکتر محمدرضا زهرایی -
جامعه‌شناس و پژوهش‌گر حوزه زن و خانواده
واکاوی یک پدیده پدیده نوظهور
حجاب استایل، تهدید یا فرصت؟
پدیده حجاب استایل در بخشی از جوامع اسلامی در فضای رسانه‌ای با همین برچسب، زودتر از ایران ظهور پیدا کرد. باید بررسی کنیم منشأ این پدیده و درکی که از حجاب‌استایل وجود دارد از کجا بوده و چه اتفاقی افتاده که ما این پدیده را با این نام می‌شناسیم.
تعریف دقیقی از پدیده حجاب استایل نداریم
ظاهر امر این است که حجاب‌استایل یا حجاب شیک، یک مکانیسم دفاعی و شناختی جامعه زنان مسلمان بوده که در تقابل با اسلام‌ستیزی و حجاب‌ستیزی در دنیای غرب شکل گرفت. حال باید ببینیم داخل ایران چه اتفاقی افتاد؟ چرا می‌گوییم این حجاب شیک یا حجاب استایل، مکانیسم دفاعی و شناختی جامعه زنان مسلمان و محجبه بوده و اگر در جوامع غربی و مسلمان این پدیده را می‌بینیم، باید توجه کنیم در جامعه ما حجاب شیک از چه زمانی ظهور پیدا کرده؟
وقتی «حجاب اجباری» مطرح شد و مفهوم حجاب اجباری در فضای رسانه‌ای شکل گرفت، به‌تدریج در همان زمان، حجاب شیک و هشتگ حجاب شیک، رواج پیدا کرد و بعد از آن به برچسبی برای معرفی و هویت‌سازی زنان محجبه تبدیل شد که می‌خواستند در فضای رسانه‌ای و اینستاگرام خود را معرفی کنند. از منظر ما حجاب شیک یا حجاب استایل، یک واکنش است به جنگ رسانه‌ای که علیه اسلام، زنان مسلمان و حجاب شکل گرفت. به‌تدریج وارد فضای تجاری شد و شکل تجاری گرفت، این هم پدیده‌ای است که غیرحاکمیتی شکل می‌گیرد؛ یعنی به‌صورت مردمی رونق می‌گیرد و برای این‌که در فضای ارگانیکی رشد کند، قطعا بخشی از آن را به فضای تجاری می‌برد و بازسازی و تداوم پیدا می‌کند.
اکنون تعریف دقیقی از پدیده حجاب استایل نداریم. درباره حجاب استایل یا بلاگرهای حجاب و بقیه برچسب‌هایی که در این حوزه است، تعریف دقیق و روشنی نداریم و هرکسی در موضع‌گیری‌هایش به هریک از این بخش‌ها به شکل خاصی نگاه می‌کند و حتی اینها را از هم تفکیک می‌کند، ولی این‌که در ایران یک کار علمی روشنی شده باشد، این‌طور نیست. هنوز ابتدای راه است و نیاز به تولید ادبیات است؛ هرچند در جوامع مسلمان عموما تبدیل به ادبیات علمی شده و کارهای علمی صورت گرفته است. در بعضی تحقیقات مفهوم حجاب استایل، زنان مسلمان دارای حجاب اسلامی مد روز، شیک و دارای سبک تعریف شده است. خانم «آنا ماری آلمیلا» و خانم «حکما نور آگوستینا» اخیرا پژوهشی کردند و به این موضوع پرداختند. در ایران، «فردین علیخواه» درباره نسل «تری این وان» پژوهشی انجام داده با موضوع ظهور محجبه‌هایی با ویژگی‌های خاص که با نسل‌های گذشته تفاوت دارند.
نپذیرفتن نوآوری در پوشش تا اواخر دهه 1370
تاریخچه سیاست‌گذاری در حوزه مد و پوشش به اوایل دهه 1370 برمی‌گردد. آن زمان بحث‌هایی مطرح شد، اما حاکمیت، مد و نوآوری در پوشش را نمی‌پذیرفت. مثلا سریال «در پناه تو» از تلویزیون پخش شد و شخصیت زن سریال، چادری را می‌پوشید که متفاوت با چادرهای آن زمان بود. تعداد کمی از دختران شروع به استفاده از این نوع پوشش کردند و آن زمان این پوشش، نوعی هنجارشکنی بود. حمله‌های سنگینی علیه این نوع چادر صورت گرفت و بحث تبرج مطرح شد، اما این پوشش با وجود فعالیت‌های زنان که در آن دوران شدت گرفته بود، کمک می‌کرد تعلقات دینی حضور در اجتماع را هم برای خود تعریف کنند. آن پوشش، راحتی خاصی برای بانوان آن دوره داشت و این به‌شدت از سوی دختران جوان مورد پذیرش قرار گرفت و به‌صورت گسترده استفاده شد. بسیاری از دانشجویان، بعد از دیدن این سریال، چادری شدند و از آن طرف هم انتقاد صورت می‌گرفت، چون این پوشش چادر را هنجارشکنی می‌دانستند. یعنی تا اواخر دهه 1370 هم حاکمیت، مد و نوآوری در پوشش را نمی‌پذیرفت.
حدود سال 1381 بود که حضرت آقا فرمود به مد گرایش دارم، اما مدی که از داخل جوشیده باشد. چون مد یعنی ابتکار و نوآوری، نه چیزی که از بیرون بیاید. مد، آرایش مو و لباس و حرف زدن ما از بیرون می‌آید. ما باید لباسی داشته باشیم که بگوییم ایرانی است، مال زمان هخامنشیان و ساسانیان و سلجوقیان هم نباشد، باب امروز باشد.» باز هم واکنشی صورت نگرفت و دوباره سال 1383 حضرت آقا فرمود مدگرایی و نوآوری اگر افراطی نباشد، عیبی ندارد. لباس و رفتار و آرایش تغییر پیدا می‌کند، مانعی هم ندارد، اما این مدگرایی به سمت اروپا نباشد.» اینجا الزام می‌کند که ما باید لباس ملی درست کنیم. این تابویی که تا آن زمان حاکمیت و جامعه مذهبی داشت شکسته می‌شد و به‌تدریج کارگروه مد و لباس هم در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با این هدف که به سمت لباس ملی بروند، شکل می‌گیرد و فعالیت‌هایی هم انجام می‌دهند، اما چون ناظر به واقعیت جامعه نبود، شکست می‌خورد.
امروز فشار زیادی از طرف حاکمیت، بر حجاب استایل‌ها و بلاگرهای حجاب و مدلینگ‌های حجاب وجود دارد. یعنی دغدغه بخشی از حاکمیت این شده که وزارت کشور و دستگاه‌های امنیتی با مدلینگ‌های حجاب که کاملا هم شناخته شده‌اند و تعدادشان زیاد نیست و ابتدای راه هستند، برخورد کنند. اما کسی کاری به فضای مدلینگ بازار رقیب‌مان ندارد که هم گسترده است و هم فساد و آسیب دارد و به شکل زیرزمینی در حال گسترش است. تمرکزمان را به حجاب استایل‌ها و بلاگرهای حجاب می‌گذاریم؛ خطر دارد، چون اگر بخواهیم چرخه و صنعت پوشاک اسلامی را دسته‌بندی کنیم و بگوییم اینها فعالان حجاب ایرانی اسلامی‌اند، قطعا در دسته‌ای که این برچسب را می‌زنیم، پوشش‌های نامتعارفی که ربطی به پوشاک اسلامی ندارد، ورود می‌کنند. رویدادهای حجاب و پوشش ایرانی‌ـ‌اسلامی، اغلب برمبنای پوشش اسلامی است، اما ممکن است در کنارش کالاهای دیگر را هم بیاورند و عرضه کنند؛ این مساله را باید در سیاست‌گذاری جهت داد و ساماندهی کرد. نیاز به پالایش و سیاست‌گذاری دارد، چون ابتدای راه است و برندهایی که در این حوزه فعال‌اند، صنعتی نیستند و عموما برندهای خرد هستند.
حجاب یا دغدغه اقتصادی؟
سال1400 در یکی از رویدادها با تعدادی از برندهای خرد صحبت کردم. بیشتر آنها با دغدغه حجاب اسلامی و ترویج پوشش اسلامی وارد کار شدند، ولی نباید انتظار داشته باشیم کار تجاری نکنند چون فضا، تجاری و اقتصادی است. اینها باید وارد فضای رقابت با رقبایی شوند که به این سبک کار نمی‌کنند و نیاز به حمایت دولتی دارند. اگر حمایت دولتی نباشد، شکست می‌خورند. البته در این زمینه نیاز به سیاست‌گذاری هم داریم. چون در ابتدای راه حجاب استایل‌ها هستیم، باید با آنها گفتمان شود. نیاز دارند اتحادیه و هویت صنفی داشته باشند، اگر این هویت صنفی پیدا شود، می‌شود بخشی از نظارت را به‌عهده همان صنف گذاشت و بسیاری از آسیب‌ها را برطرف کرد. تولیدکننده‌ها در آن رویداد می‌گفتند اگر بلاگرهای حجاب و حجاب‌استایل‌ها را از ما بگیرید، فروش‌مان به حداقل می‌رسد و بازار خود را متکی به بلاگرهای حجاب می‌دانستند.
ذائقه‌سازی با رسانه
پوشش، یک نوع رسانه است. وقتی می‌خواهید ذائقه‌سازی کنید باید به‌وسیله رسانه این کار را انجام دهید. بخشی از آن، فضای خانواده است. باید قبول کنیم بخش زیادی از زیست یک دختر نوجوان، در فضای رسانه شکل می‌گیرد. در گذشته جامعه‌پذیری فرد توسط خانواده شکل می‌گرفت و خانواده، فرد را جامعه‌پذیر می‌کرد، اما حالا تاثیر خانواده کم شده. والدین هم دچار تحولاتی شده‌اند که جامعه‌پذیری فرزندشان را به جای دیگری مانند آموزش و پرورش ارجاع می‌دهند. آموزش و پرورش باید بعد از خانواده، نهاد جامعه‌پذیرکننده باشد. اما آموزش و پرورش ما از اواخر دهه1370 وظیفه جامعه‌پذیر کردن را عهده‌دار نیست و هر روز هم بدتر می‌شود. مساله آموزش و پرورش نیست، مدرسه‌های غیرانتفاعی جامعه مذهبی را نگاه کنید، هیچ‌یک به وظایف‌شان عمل نمی‌کنند؛ حتی دبیر پرورشی برای مدرسه‌های غیرانتفاعی نداریم. در برخی مدرسه‌ها، دبیر پرورشی با معاون آموزش، یا معلم ورزش یک نفر است و یک نفر هر دو کار را انجام می‌دهد. حاکمیت هم در رسانه ملی محدودیت‌هایی دارد که نمی‌تواند خیلی از کارها را انجام دهد. باید بخشی از کار را به فضای مردمی‌سازی بیاوریم. جامعه‌پذیر کردن ارزش‌ها را باید به‌وسیله دختران محجبه و مذهبی بازتولید کنیم و اگر می‌خواهیم ذائقه‌سازی انجام دهیم، از همین دختران کمک بگیریم.
برای پوشش عفیفانه کاری نکردیم
واژه «حجاب استایل» از کجا آمد؟ این برچسب از کجا آمد؟ باید در این زمینه کار پژوهشی شود، اما براساس داده‌های فضای مجازی، این اصطلاح ابتدا به‌عنوان حجاب شیک بود و بعد با برچسب حجاب استایل، مقابل حجاب اجباری سال1397 و جریانی بود که علیه حجاب ایستاد و دشمن با تمام توان به میدان آمد، این جریان از آنجا شکل گرفت.
حجاب استایل بخشی از زیست رسانه‌ای دختر محجبه است که برچسب حجاب استایل خورده. یک دختر طلبه هم به سطحی از فالوور که می‌رسد، زیر پست‌هایش هشتگ حجاب استایل را می‌زند و از این هشتگ استفاده می‌کند تا خودش را معرفی کند. در جوامع اسلامی، هجمه‌ای علیه حجاب استایل‌ها و بلاگرهای حجاب وجود ندارد و این پدیده، به جامعه ایران اختصاص دارد. نمی‌خواهم کار کسانی را تایید کنم که برای جذب فالوور، از هشتگ حجاب استایل استفاده می‌کنند، اما باید بپذیریم که این اقتضای امروز ماست.
ضمن این‌که برای حضور زن در رسانه، ما کار فقهی نکردیم و از این جنگ رسانه‌ای فاصله گرفتیم. چقدر روی حجاب متواضعانه یا مفهوم‌سازی حجاب و پوشش عفیفانه کار کردیم؟ عملا کاری نکردیم. این مساله باید از نظر فقهی، جامعه‌شناسی و ارتباطی بازخوانی شود. طراحان پوشش به میدان بیایند و برای این حجاب و پوشش عفیفانه، طراحی انجام دهند و تولیدکننده‌ها هم در این چرخه وارد شوند. طراحی و تولید، بخشی از کار است، بخش دیگر، زیست رسانه‌ای دختر مسلمان است که می‌خواهد ارزش‌هایش را از طریق رسانه عرضه کند. البته دچار خطاهایی هم می‌شود چون ساز وکاری وجود ندارد و این پدیده نوظهور است.
بهتر است افرادی که در این زمینه صاحب‌نظرند با هم گفت‌وگو کنند. یک طرف گفت‌وگو می‌تواند حاکمیت و فقها باشند. نباید یک طرف ماجرا بایستیم. ما باید کنار حجاب استایل‌ها باشیم و بگوییم این کار آسیب‌هایی دارد و شما هم اشتباه‌هایی دارید، همه باهم به سمت رفع کاستی‌ها برویم . بیشتر این افراد با انگیزه دینی و ارزشی آمده‌اند و اگر دچار انحراف می‌شوند، باید جلو انحراف را بگیریم.
ورود مردم به فضای اینستاگرام ابتدا برای چند هدف و انگیزه بود؛ برای تداوم روابط دوستی واقعی در فضای مجازی، اطلاع از اخبار و دنبال کردن افراد مشهور، اما به‌تدریج وقتی دیدند امکان کار تجاری در این فضا وجود دارد، به سمت کار تجاری رفتند.
شکل‌گیری مد در فضای ارتباطات
چقدر می‌توانیم مبنای سیاست‌گذاری را مبنای حجاب شرعی بگذاریم؟ مبتنی بر نظام فقهی، می‌توانیم بخشی از سیاست‌گذاری را انجام دهیم. درست است که پیامدهای اجتماعی حقوقی را هم باید درنظر بگیریم، ولی بخش زیادی از اینها از نظام فقهی ما ناشی می‌شود. ما باید این سوال را در نظام فقهی پاسخ دهیم که چقدر در حوزه سیاست‌گذاری، معیار ما حجاب شرعی باشد؟ برای قانون‌گذاری در حوزه حجاب و پوشش اجتماع، چقدر می‌توانیم حجاب شرعی را معیار قرار دهیم و جرم‌انگاری که می‌کنیم، جرم انگاری بر مبنای حجاب شرعی باشد. اگر بخواهیم به حوزه سیاست‌گذاری ورود کنیم، چالش‌های این‌چنینی داریم. باید این چالش‌ها را حل کنیم.
نوآوری و مد از کجا می‌آید؟ مد در فضای ارتباطات شکل می‌گیرد. یعنی دختری که می‌خواهد یک سبک پوشش را بپذیرد باتوجه به فضای رسانه‌ای جهان، ارزش‌های خود را بررسی می‌کند و نگاه دوستانش را مد نظر قرار می‌دهد که آنها چه واکنشی نسبت به پوشش او نشان می‌دهند، همه اینها را می‌بیند و بعد پوشش خود را انتخاب می‌کند. ما یک طرف ماجرا را نمی‌توانیم ببینیم.
امروز در رسانه‌ها درباره موضوع فلسطین در فضای واقعی جهانی، محتوای یک‌نواختی تولید می‌شود، در ایران یک فضای کاملا ایزوله از فضای جهان است. چه اتفاقی افتاده؟ اینجا تابوهایی وجود داشته که اجازه نداده آن محتواها به اینجا منتقل شود و جامعه شما برایش این سوال مطرح می‌شود که چرا ما باید از فلسطین حمایت کنیم؟ در صورتی‌که جهانیان به این نتیجه رسیده‌اند که باید از فلسطین حمایت کنند. چرا این اتفاق افتاد؟ چون ما ناظر به فضای جهانی و فضای رابطه‌ای، سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری نمی‌کنیم.
حجاب استایل‌ها؛ هم تهدید، هم فرصت
تاکید بر این نکته ضروری است که حجاب استایل‌ها هم تهدید هستند و هم فرصت! قطعا انحراف‌هایی وجود دارد، اما به‌طورکلی بسیار اندک است و اگر مواجهه درست با آن داشته باشیم، درآینده خطرساز نخواهد شد. به روش مواجهه ما با این پدیده هم مربوط می‌شود و این‌که چگونه مواجهه کنیم. هر پدیده نوظهوری، ناهنجاری‌هایی دارد، وظیفه ما این است که با سیاست‌گذاری درست، کمک کنیم آسیب‌ها کاهش پیدا کند تا بتوانیم از فرصت‌ها استفاده کنیم.
)