اجتماعی 

 یک راهکار عملی؛ عزت‌نفس فرزندتان را بالا ببرید

مادر! با نوجوانت وارد جنگ قدرت نشو

برای نوجوان‌تان، «امن» باشید

دکتر نسترن رضایی

 روان‌شناس نوجوان

امروز، فضای مجازی یکی از منابع اصلی ارتباط و تعامل افراد است. در عصری زندگی می‌کنیم که یک جهانِ فرهنگی جدید، در حال شکل‌گیری است و ذائقه نوجوان‌ها تغییر کرده است. ضمن رخ دادن این تغییرها، یک‌سری عوامل در این‌که چرا نوجوان به فضای مجازی گرایش دارد، موثر است. فضای مجازی می‌تواند اوقات خوشی را برای نوجوان فراهم کند، چون حس می‌کند فقط حضور در این فضاست که می‌تواند حال او را خوب کند. نوجوان، با حضور در فضای مجازی، در حالی‌که گوشه اتاقش تنهاست، می‌تواند با دیگران هم ارتباط برقرار کند؛ یعنی حفظ ارتباط با دیگران، در عین تنهایی!

مولفه‌های حضور نوجوان در فضای مجازی

یکی از مولفه‌های مهم و جالب در استفاده نوجوان از فضای مجازی، میل به فرار از محرک‌های تنش‌آور است. وقتی نوجوان اضطراب یا غم زیادی را تجربه می‌کند، یا عصبانی است، در دسترس‌ترین وسیله‌ای که دارد، تلفن همراهش است. او برای این‌که محرک‌های تنش‌آور را کاهش دهد، به سمت فضای مجازی سوق داده می‌شود. تمایل به «نو جویی» و «هیجان‌خواهی» از ویژگی‌های دوران نوجوانی است. سطح هیجان نوجوان به‌قدری بالاست که می‌خواهد چیزهای تازه را تجربه کنند و فضای مجازی از آن فضاهاست که به او اجازه تجربه‌های جدید، می‌دهد.  

یکی دیگر از دلایلی که نوجوان به فضای مجازی گرایش پیدا می‌کند، این است که او در این فضا، می‌تواند به‌راحتی اظهارنظر کند در حالی‌که هویتی گمنام دارد. همچنین می‌تواند ‌با ساختن یک هویت کاذب در فضای مجازی، با دیگران تعامل داشته باشد. بنابراین گمنامی و داشتن هویت کاذب هم از عوامل دیگر جذابیت فضای مجازی برای نوجوان است.

نوجوان در فضای مجازی امکان ایجاد نقش‌های متنوع را دارد. او در یک زمان می‌تواند یک نوجوان عاشق فوتبال، یک نوجوان با ادب یا حتی بی‌ادب باشد و می‌تواند نقش‌های متفاوتی را در فضای مجازی ایفا کند و فضای مجازی این امکان و دسترسی را به او می‌دهد. نوجوان با استفاده از فضای مجازی می‌تواند علایق خود را بدون ترس و اضطراب به اشتراک بگذارد و از تفریح‌های مختلف استفاده کند و در انتخاب این مقوله کاملا آزاد است.

پاسخ مناسب به حس کنجکاوی، از دیگر دلایل حضور نوجوان در فضای مجازی است. او در این فضا، می‌تواند سوال‌های خود را بپرسد و جواب آن را بگیرد.

نوجوان در این دوران، روزهای حساس رشد را می‌گذراند و مدام علایق و سلایق او در حال تغییر است، چون فضای مجازی مدام در حال به روز شدن است، بنابراین بستر خوبی برای شرایطی است که نوجوان دارد. دختر یا پسر نوجوان یک روز دلش می‌خواهد گِیمر شود و در این مدت، اطلاعات لازم درباره انواع بازی‌ها را می‌بیند و جست‌وجو می‌کند، هفته بعد تصمیم می‌گیرد اینفلوئنسر شود، بعد از مدتی می‌خواهد دامپزشکی بخواند و... تنها جایی که می‌تواند در این تصمیم‌گیری به او کمک کند فضای مجازی است، چون اطلاعات زیادی در دسترس او قرار می‌دهد. فرزندان با یک جست‌وجوی ساده می‌توانند به آنچه ذهن‌شان را مشغول کرده، دست پیدا کنند و پاسخ‌شان را بگیرند. به همین دلیل، تشویق می‌شوند بیشتر از این فضا استفاده و وقت بیشتری را در آن سپری کنند.

گرایش به جنس مخالف با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، رابطه مستقیم دارد. برخی برای این‌که بتوانند با جنس مخالف ارتباط برقرار کنند، از این فضا استفاده می‌کنند.

نوجوان‌هایی که از اضطراب اجتماعی رنج می‌برند، منزوی هستند و در دنیای واقعی نمی‌توانند با دیگران ارتباط برقرار کنند، بهترین ارتباط‌ها را در فضای مجازی دارند. برخی خانواده‌ها در مراجعه به روان‌شناس، می‌گویند فرزندشان در دنیای واقعی هیچ دوستی ندارد و با کسی حرف نمی‌زند، اما وقتی با نوجوان صحبت می‌کنیم، متوجه می‌شویم او اجتماع بزرگی از دوستان را در فضای مجازی دارد و بسیار راضی است. بررسی‌های بعدی نشان می‌دهد این نوجوان از اضطراب اجتماعی رنج می‌برد و نمی‌تواند در دنیای واقعی با کسی ارتباط بگیرد. بنابراین فضای مجازی، تبدیل به اجتماعی می‌شود که او دلش می‌خواهد، پس ساعت‌های زیادی، گوشی در دست دارد.

علاقه به ابر قهرمان برای دیده شدن

قبل از این‌که دنبال چرایی تقلید نوجوان‌ها از سلبریتی‌ها بگردیم، بهتر است درباره تغییرات رشدی که در نوجوانی اتفاق می‌افتد، بیشتر بدانیم. تغییرات روان‌شناختی مانند تمایل به استقلال‌طلبی و مخالفت‌جویی، در بیشتر نوجوانان دیده می‌شود. نوجوان در این دوران به استقلال فردی تمایل دارد؛ می‌خواهد با صاحبان قدرت که والدین و اعضای خانواده هستند، مخالفت کند. در این دوران،جسارت و قدرت او به‌قدری زیاد می‌شود که حس می‌کند می‌تواند هر تصمیمی بگیرد و هر کاری که بخواهد می‌تواند انجام دهد. یکی از این تصمیم‌ها، تقلید از سلبریتی‌هاست. چرا؟ چون نوجوان دنبال متفاوت بودن و جلب توجه است. او حتی در الگوگیری‌های خود، دنبال افراد متفاوت‌تر از خود می‌گردد. بنابراین وقتی نوجوانی از یک سلبریتی تقلید می‌کند، می‌تواند مانند این افراد جلب توجه کند.

فرض کنید در فضای واقعی، فردی سالم و اجتماعی با مهارت‌های کلامی خوبی که دارد، درنهایت بتواند یک گروه 20 نفره را مدیریت و توجه آنها را به خود جلب کند. پس جمعیت هدفی که به او توجه می‌کنند کوچک است، اما زمانی که از یک سلبریتی تقلید می‌کند، وارد اجتماع بزرگی از گروه طرفدارها می‌شود. حتی وقتی خودش شروع به فعالیت‌های فردی می‌کند مثلا در یوتیوب کانال ایجاد می‌کند، می‌تواند همانند سلبریتی‌ها، جلب توجه کند. بنابراین بخشی از معضل تقلید از سلبریتی‌ها، مربوط به وضعیت روان‌شناختی نوجوان است.

سلبریتی‌ها، در دسترس‌ترین الگوها

داشتن یک الگو، قهرمان و اسطوره و علاقمند شدن به یک ابرقهرمان، یکی از مراحل رشدی است که فرزند ما اوایل نوجوانی، با آن مواجه است و بعد از مدتی این مرحله را پشت سر می‌گذارد.  

سوال اینجاست که نوجوان چرا سراغ سلبریتی می‌رود؟ چون این گروه مدام در دسترس هستند. در نسل‌های گذشته، فرد الگوهای محدود و مشخصی داشت و برای رسیدن به سلبریتی باید سختی‌های زیادی را متحمل می‌شد. شاید نمی‌توانست با سلبریتی مورد علاقه‌اش، ارتباطی بگیرد. اما حالا تعامل‌ها، غیرهمسطح شده است. به این معنا که نوجوان با گذاشتن یک نظر پای پست سلبریتی، می‌تواند با او ارتباط برقرار کند. پس دسترسی به الگو برایش راحت‌تر شده است.

طی این فرآیند، دیده شدن و تمایل به دیده شدن به‌وسیله سلبریتی برای نوجوان اتفاق می‌افتد. هرقدر نوجوان بیشتر جلب توجه کند، احساس کفایت بیشتری دارد. چون نوجوان دنبال تفاوت است و سلبریتی هم فرد متفاوتی است و به‌واسطه کاستی‌ها، یا توانمندی‌هایی که دارد به شهرت رسیده ، بنابراین نوجوان به الگوبرداری و تقلید بی‌چون و چرا از سلبریتی می‌پردازد. در گذشته خانواده نقش الگو را برای نوجوان ایفا می‌کرد. اما امروز الگوها خارج از خانه تعریف می‌شوند که در دسترس‌ترین آنها، سلبریتی‌ها هستند.

نکته بعدی این‌که فشار گروه هم‌سالان هم در تقلید کورکورانه نوجوان از سلبریتی‌ها نقش دارد. در دوران کودکی، خانواده، نقش پررنگی داشت و حرف والدین برای کودک، مرجع بود. در دوره نوجوانی، گروه هم‌سالان جای خود را به خانواده می‌دهد. بنابراین گروه هم‌سالان برای این‌که نوجوان را بپذیرد، می‌تواند شرط بگذارد که طرفدار سلبریتی خاصی باشد که او را در گروه خود جای دهند. تاثیر و فشار گروه هم‌سالان، از دلایلی است که نوجوان از سلبریتی‌ها بدون هدف و کورکورانه تقلید کند.

سلبریتی‌ها و هویت‌یابی در نوجوان‌ها

امروزه هویت ما به گونه‌ای ساخته می‌شود که تحت تاثیر فرهنگ حاکم در فضای مجازی است. پس فضای مجازی، نقش زیادی در هویت‌یابی دارد. به این معنی که در گذشته ارزش‌های فرهنگی خانواده در هویت‌یابی حاکم بود و در روزگار کنونی، فرهنگ جهانی نقش دارد. در سال‌های اخیر، میزان تاثیرپذیری نوجوان از فرهنگ‌های بیگانه به‌واسطه استفاده مداوم او از فضای مجازی و تقلید از سلبریتی‌ها قاعدتا بیشتر شده است.

دو عامل عامل ژنتیک و عوامل محیطی بر هویت‌یابی فرزندان اثر می‌گذارد. در گذشته عوامل محیطی شامل خانواده، اقوام، مدرسه و مسجد می‌شد. امروزه الگوهای محیطی خارج از خانه، سلبریتی‌ها هستند. آنها برای شکل‌گیری هویت نوجوان، مرجع به حساب می‌آیند. زمانی‌که نوجوان می‌خواهد هویتش را در سلبریتی‌ها پیدا کند، باید به این نکته توجه شود که سلبریتی‌ها هم ضعف‌هایی دارند و برای مرجع شدن از فیلتر خاصی رد نشده‌اند، پس با تمام نقاط مثبت و منفی خود، وارد فرآیند هویت‌یابی نوجوان می‌شود. بنابراین می‌توان گفت سلبریتی‌ها در هویت‌یابی نوجوان‌ها نقش دارند.

هویت‌سازی به یک چارچوب شناختی نیاز دارد. برای این‌که هویت‌یابی درست اتفاق بیفتد، نوجوان باید جست‌وجو کند. بعد از این‌که کاوش‌های لازم را انجام داد، متعهد می‌شود. وقتی تعهد به‌وجود آمد، یک هویت کسب می‌شود. در مرحله کاوشگری، سلبریتی‌ها یکی از مرجع‌های در دسترس نوجوان هستند. نوجوان تجربه ندارد و احساس می‌کند از جامعه خود عقب افتاده است. او دنبال پاسخ این سوال است که «من چه کسی هستم؟» گروه هم‌سالان هم فشار می‌آورند، در نتیجه نوجوان از سلبریتی تقلید کورکورانه می‌کند، او برای پاسخ به سوال «من چه کسی هستم؟» می‌گوید من مانند فلان سلبریتی هستم!

عزت‌نفس پایین‌تر؛ تقلید کورکورانه بیشتر

تقلید کورکورانه از سلبریتی‌ها اوایل دوران نوجوانی بیشتر دیده می‌شود و اگردقت کنید متوجه می‌شوید بیشتر دنبال‌کننده‌های سلبریتی‌ها، نوجوانان 12 یا 13ساله هستند. این گروه از نوجوانان، طرفداری از سلبریتی را به الگوبرداری تبدیل می‌کنند. بین این‌که طرفدار یک نفر باشیم یا الگوی‌مان باشد، تفاوت وجود دارد.

نکته بسیار مهم این‌که خانواده‌ها توجه کنند هرقدر، عزت‌نفس یعنی احساس ارزشمندی که یک نوجوان نسبت به خود دارد پایین‌تر باشد، تقلید کورکورانه و بدون تفکر او از سلبریتی‌ها بیشتر است که می‌تواند مسیر هویت‌یابی نوجوان را پر چالش‌تر، پرتعارض‌تر و حتی خطرناک‌تر کند. نوجوانی که حس ارزشمندی نسبت به خود ندارد، بی‌چون و چرا از سلبریتی‌ها تقلید می‌کند.

برقراری تعامل مناسب با نوجوان

والدین باید توجه کنند که فرزندپروری، مهارت است و نیاز به آموزش دارد. آنها باید اطلاعات خود را درباره فرزندپروری افزایش داده و به این موضوع واقف باشند که فرزندپروری، حاصل تعامل و هم‌فکری پدر و مادر است. هر دو به یک اندازه در تربیت فرزندشان سهم دارند. برخلاف تصور عامه مردم که مادر را مسئول تربیت فرزند می‌دانند، اما در بسیاری از مراحل رشد فرزند، به‌خصوص در زمان نوجوانی، حضور پدر، نیاز است. اگر قرار است فرزندان، الگوبرداری مناسبی داشته باشند و والدین، الگوی مناسبی برای آنها باشند، اولین انتخاب برای الگوگیری، والد هم‌جنس است. یعنی فرزند پسر از پدر و دختر از مادر، الگوبرداری خواهد کرد. وقتی پدر و مادر، نقش‌های‌شان را درست انجام ندهند و کم و کاستی وجود داشته باشد، در فرآیند پشت سر گذاشتن دوره طوفانی نوجوانی با تعارض و مشکل مواجه خواهند شد.

اگر هریک از والدین آگاهی‌اش نسبت به فرزندپروری کم باشد، هم توقع‌شان از یکدیگر و هم از نوجوان‌شان غیرواقع‌بینانه می‌شود. پدری که از صبح تا شب، بیرون از خانه مشغول کار است، وقتی به خانه برمی‌گردد و فرزندش را با گوشی مشغول می‌بیند که مدل لباس، مو و حتی چهره‌اش را شبیه یک سلبریتی کرده، دنبال مقصر می‌گردد. اینجاست که پدر خانواده، مادر را مقصر می‌داند. سوال اینجاست که مادر تا چه اندازه می‌تواند تربیت فرزند را کنترل کند و نقش پدر چیست؟ مادر فقط با الگوهای زنانه می‌تواند کنار نوجوانش باشد و جای پدر، خالی است. مشارکت و همکاری هر دو والد، بسیار مهم است.

اگر والدین از تغییرات روان‌شناختی دوره نوجوانی آگاهی کافی داشته باشند، می‌دانند که این تغییرها، طبیعی است؛ بنابراین میزان مقابله‌جویی آن‌ها با نوجوان کمتر می‌شود. قدم اولی که یک خانواده می‌تواند بردارد، این است که با فرزند خود، تعامل مناسب برقرار کند. زمانی که والدین، تعامل مناسب داشته باشند، برای فرزندشان «امن» می‌شوند. وقتی پدر یا مادر برای فرزندش پایگاه امن شد، به یک مرجع معتبر برای پاسخ‌گویی به سوال‌های نوجوان تبدیل می‌شود و می‌تواند آسیب‌ها را کم کند.

نوجوان را قضاوت نکنید

والدین باید تمایل به استقلال‌طلبی نوجوان را به رسمیت بشناسند و به جای این‌که مانند دوران کودکی مداخله مستقیم کنند؛ کنار نوجوان‌شان قرار بگیرند. قرار است پدر و مادر، به فرزندشان در مسیری که می‌رود، کمک کنند. مثلا در هویت‌یابی و تقلید از سلبریتی‌ها کمکی که والدین می‌توانند انجام دهند این است که از سلبریتی‌هایی که فرزندشان، آن‌ها را دنبال می‌کند، اطلاعات کسب کنند. ناآگاه نباشند. خانواده باید سواد رسانه‌ای خود را ارتقا دهد. باید هم‌زمان با نوجوانش رشد کند تا متوجه شود، کجا برای فرزندش خطر وجود دارد و بتواند برای فرزندش، طبق توافقی که با او می‌کند، محدودیت بگذارد.

پدر و مادر باید با نوجوان وقت باکیفیت بگذرانند. باید از نوجوان، اطلاعات کسب کنند و نگاه‌شان، قضاوت نباشد. دیدشان کاوشگرانه باشد. از فرزندشان بخواهند درباره کسی که او به‌عنوان طرفدار، در فضای مجازی دنبال می‌کند، توضیح دهد. از پرسش‌گری به‌جای توصیه و نصیحت استفاده کنند، نه‌این‌که سلبریتی را نزد نوجوان، بی‌اعتبار کنند. نکات مثبت سلبریتی مورد علاقه فرزند را کشف کرده و نکات منفی را از طریق پرسش‌گری، مطرح کنند. برای فرزند سوال ایجاد و کمک کنند تا او تحقیق کند.

وقتی پرسش‌گری اتفاق می‌افتد، به نوجوان کمک می‌کنند تا از منابع مختلف کمک بگیرد و معتبر بودن الگویش را دوباره ارزیابی کند. والدین می‌توانند الگوهای مثبت را که سبک‌زندگی درست و توانمندی را ترویج می‌دهند را هم به نوجوان معرفی کنند؛ لازمه‌اش این است که والدین، سوادرسانه‌ای خود را ارتقا دهند.

زمانی که نوجوان درباره سلبریتی مورد علاقه خود صحبت می‌کند، والدین نباید برای نظراتی که او می‌دهد بلافاصله گارد بگیرند و جوابش را بدهند. این کار باعث می‌شود اعتبار آن الگو را به‌طور مستقیم زیر سوال ببرند. ابتدا باید ویژگی‌های مثبت سلبریتی را ببینند و ویژگی‌های منفی را با ایجاد سوال به چالش بکشند.

والدین بپذیرند که در سن ‌نوجوانی، اهمیت گروه هم‌سالان برای فرزندشان از پدرو مادر بیشتر می‌شود و این کاملا طبیعی است؛ سعی در ایجاد رقابت ایجاد نکنند. با نوجوان، وارد جنگ قدرت نشوند و به دوستان و انتخاب‌هایش احترام بگذارند. زمانی که نوجوانی، اشتباه کرد و برگشت، او را سرزنش نکنند، کمک کنند تا از اشتباه خود درس بگیرد. به جای سرزنش، به او آموزش دهند. حتی از او بابت این‌که والدین را امین خود قرار داده، تشکر کنند. سرزنش مدام، باعث می‌شود پدر و مادر، از والد امن بودن، خارج شود و نوجوان، برای طرح مسایل به افراد دیگری مراجعه ‌کند. هرچه این مراجعه کمتر باشد، پدر و مادر اطلاعات کمتری از فرزندشان خواهند داشت که می‌تواند نوجوان را در معرض خطر قرار دهد.

تکیه‌گاهی امن باشید

والدین باید به‌عنوان یک تکیه‌گاه امن در دوره نوجوانی، در کنجکاوی‌های نوجوان در استفاده از فضای مجازی و فرآیند هویت‌یابی کنار نوجوان باشند. خاصیت این پایگاه امن این است که اقتدار دارد، مهربان و قابل‌اعتماد است. در مواجهه با اشتباه فرزندان، آرامش خود را حفظ کرده، با نوجوان هم‌دلی کنند و او را سرزنش نکنند. آگاهی والدین و سواد رسانه‌ای‌ آن‌ها باید ارتقا یابد، درباره الگوهایی که نوجوان‌شان، پیروی می‌کند، پرسش‌گری کنند. درباره موضوع‌ها و افرادی که فرزندشان در فضای مجازی آن‌ها را دنبال می‌کند، اطلاعات داشته باشند. همچنین الگوهای مناسب را کشف کنند و آن را آرام‌آرام به نوجوان معرفی کنند و به او حق انتخاب بدهند.