اجتماعی

گفت‌و گو با خانم دکتر «سیما فردوسی»، روان‌شناس

 نوجوانان در جست‌وجوی هویت مستقل

دوران نوجوانی، اوج تنوع‌طلبی و هیجان‌خواهی است

مصرف رسانه‌ای و فرهنگی نوجوانان در فضای مجازی، تاثیر مهمی در هویت‌یابی آنها دارد. گوشی‌های هوشمند، اصلی‌ترین ابزار رسانه‌ای نوجوانان به شمار می‌رود. بازی‌ها، فیلم‌ها و کلیپ‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی، حتی حضور سلبریتی‌ها در این فضا، نوجوانان را به الگوبرداری ناخواسته ترغیب می‌کند. خانم دکتر «سیما فردوسی» روان‌شناس، معتقد است برنامه‌های تفریحی و سرگرمی‌های جذاب در دنیای واقعی می‌تواند از گرایش نوجوانان به جذابیت‌های مجازی پیشگیری کند. گفت‌وگوی ما را با دکتر فردوسی می‌خوانید.

• چه عواملی باعث گرایش نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی و هویت‌یابی در فضای مجازی می‌شود؟

اصولا نوجوان در این سن و سال، دنبال احراز هویت است. یکی از ویژگی‌های دوران نوجوانی این است که دخترها و پسرها دنبال هویتی مستقل برای خودشان می‌گردند و برای کسب این هویت، دست به کارهایی می‌زنند. آنها باید الگوهایی را پیدا و از آن پیروی کنند و مورد تایید قرار بگیرند. تمام این راهکارها را به کار می‌برند، تا به هویت مستقل برسند.

نوجوان باید در فضای حقیقی، الگوهای خوب، مورد پسند و در دسترس داشته باشد. مثلا پدر و مادر، او را درک کنند و به‌گونه‌ای با فرزندشان رفتار کنند که مورد پسند نوجوان باشد. به این ترتیب نوجوان می‌تواند از والدین خود، یا افرادی که برایش جذابیت دارند، پیروی کند. اما اگر نوجوان، الگوهای مثبت را در فضای حقیقی زندگی پیدا نکند، دنبال این الگوها در فضای مجازی می‌گردد. در فضای مجازی، راه برای نوجوان هموارتر است. او می‌تواند الگوهای متنوعی را بیابد و ویژگی‌ها و حرف‌های خود را در فضای مجازی به گونه‌ای ارایه کند که مورد تایید قرار بگیرد. بنابراین نوجوان کارهایی انجام می‌دهد که دوست داشته شود و تایید یا به‌اصطلاح امروزی، لایک بگیرد. اینجاست که نوجوان، اعتماد به نفس مجازی پیدا می‌کند و این کار برایش خوشایند است. از این طریق به هویت مورد نظر خود دست پیدا می‌کند که دوستانش هم آن را تایید می‌کنند.

• آیا فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به نوجوان الگو می‌دهند؟ پیامد این الگوها چیست؟

بله. نوجوانان از قهرمانان، افراد معروفی که در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند و دوستانی که در این فضا پیدا می‌کنند، پیروی می‌کنند. وجود سلبریتی‌های فضای مجازی، باعث می‌شود نوجوانان از رفتار و سبک‌زندگی آنها تقلید کنند. درباره پیامد این الگوها باید گفت اگر خوشبینانه نگاه کنیم، نوجوان می‌تواند در فضای مجازی، دنبال الگوهای مثبت باشد. به هرحال افراد موفقی هم در فضای مجازی هستند که بسیار شاخص‌اند و اگر نوجوان بخواهد از افراد موفق پیروی کند، عالی است. متاسفانه همه نوجوانان به سمت الگوهای مثبت نمی‌روند و ممکن است الگوهای دیگری، مورد تایید و خوشایند نسل جدید باشد که مورد پسند والدین نباشد. برای پیشگیری از پیامدهای الگوگیری نوجوان از فضای مجازی، خانواده باید در فضای حقیقی، نوجوان را سرگرم و مشغول کند و الگوهای خوب به او پیشنهاد کند. همچنین والدین باید اعتماد به نفس نوجوان را بالا ببرند تا فرزندشان به خودباوری برسد. اگر نوجوان در خانواده خود تایید شود و مورد توجه قرار گیرد، دیگر مجبور نیست در فضای مجازی، دنبال احراز هویت باشد.

• نوجوانان به دنبال الگوگیری از رفتار، نوع پوشش و سبک زندگی سلبریتی‌های هنری و ورزشی هستند و برخی به پیروی و تقلید کورکورانه از برخی سلبریتی‌ها می‌پردازند. چرا؟

یکی از کارهایی که نوجوان در فضای مجازی انجام می‌دهد، احراز هویت است. علاوه بر این، نوجوان در فضای مجازی، دنبال سرگرمی است. طبق تحقیقاتی که انجام شده نوجوان، در این دوران دنبال تنوع است و از آنجایی که تنوع در فضای مجازی زیاد است، مسلما در فضای حقیقی نمی‌تواند موضوعات و سرگرمی‌های متنوعی را با وسعت زیاد پیدا ‌کند. نوجوان، در فضای مجازی و سایت‌های مختلف، اطلاعات مورد نیاز خود را به صورت گسترده به دست می‌آورد؛ در صورتی‌که در فضای حقیقی چنین چیزی وجود ندارد. همین تنوع زیاد و دسترسی به اطلاعات گسترده، نوجوان را به خود جذب می‌کند. مساله دیگر، هیجان‌خواهی نوجوان است. نوجوان به خاطر شرایط سنی که در آن قرار دارد، دنبال هیجان است و این هیجان را در سایت‌های مختلف، بازی‌ها و مسابقه‌هایی که در فضای مجازی وجود دارد به وفور می‌تواند بیابد و این کار برایش جذابیت دارد. بنابراین برای نوجوان دو مساله «تنوع طلبی» و «هیجان‌خواهی» جذابیت دارد که در فضای مجازی به راحتی می‌تواند به آنها دست پیدا کند.

• در گرایش نوجوان به شبکه‌های اجتماعی و استفاده نادرست نوجوان از فضای مجازی، خانواده بیشتر مقصر است یا جامعه؟

در عصر حاضر، استفاده و حضور در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی یک مساله جهانی است. اگر مسئولان جوامع دنبال ایجاد فضاهای سالم‌تری برای نوجوانان باشند و آنها را مشغول نگه دارند، به این معنی که فعالیت‌های ورزشی و هنری، سرگرمی‌های سالم و امکانات مورد نیاز را برای بچه‌ها فراهم کنند قطعا نوجوانان و جوانان کمتر به سمت سرگرمی‌های مجازی می‌روند. اما وقتی این شرایط برای نوجوان فراهم نیست، داشتن یک گوشی کافی است تا بتواند ساعت‌ها خود را سرگرم کند. خانواده، اولین پایگاهی است که فرد در آنجا به دنیا می‌آید، تربیت می‌شود و رشد می‌کند. بنابراین سهم خانواده در سلامت نوجوان بیشتر است و نقش مهمی دارد. اما نمی‌توانیم نقش جامعه و مسئولان را نادیده بگیریم. مسئولان، قدرت اجرایی دارند و می‌توانند امکانات ویژه نوجوانان و جوانان را در اختیارشان بگذارند. شاید بیشتر خانواده‌ها از نظر مالی نتوانند امکانات مورد نیاز نوجوان را فراهم کنند، بنابراین مسئولان، نقش مهمی دارند. ایجاد فرهنگسراها، فضاهای ورزشی و هنری و برنامه‌ریزی درباره فعالیت‌هایی که بتواند نوجوان را جذب کند، ازجمله امکاناتی است که مسئولان می‌توانند برای نسل جدید فراهم کنند.

• نوجوانان استفاده از فضای مجازی را شخصی‌سازی می‌کنند. یعنی محتواهایی را تماشا می‌کنند که خود انتخاب می‌کنند. چرا این اتفاق می‌افتد و این شخصی‌سازی چه تبعاتی دارد؟

 این اتفاق به‌دلیل همان تنوع‌طلبی نوجوان می‌افتد. فرض کنید اگر تلویزیون، سه شبکه داشته باشد، ما بیش از سه حق انتخاب نداریم اما اگر 20شبکه و بیشتر، در دسترس داشته باشیم قطعا گزینه‌های بیشتری برای انتخاب وجود دارد. حال که شبکه‌های اجتماعی و محتوای فضای مجازی متنوع است، مخاطب نوجوان، دنبال تنوع بیشتر می‌رود. وقتی حق انتخاب دارد خود را بسنده به انتخاب‌های محدود نمی‌کند. در زمان قدیم، تلویزیون دو شبکه داشت و حق انتخاب گسترده‌ای وجود نداشت، اما امروز که گستردگی وجود دارد قطعا جاذبه بیشتری برای نوجوان دارد.

• نوجوانان با چه هدفی محتوای رسانه ای خود را انتخاب می‌کنند؟

نوجوانان خصوصیات متفاوتی دارند. نمی‌توان همه را یکسان دانست. نوجوان هم می‌خواهد اطلاعات به‌روز کسب کند و هم دنبال هیجان و تنوع است. بنابراین باتوجه به آنچه نیاز اوست، محتوای رسانه‌ای خود را انتخاب می‌کند.

• آیا سلبریتی‌ها در هویت‌یابی نوجوان نقش دارند؟

معمولا نوجوان‌ها به سلبریتی‌ها علاقه پیدا می‌کنند و آنها را الگوی خود می‌دانند. اگر سلبریتی دارای صفات برجسته باشد، رفتارهای شایسته‌ای داشته و مورد تایید باشد، قطعا می‌تواند الگوی خوبی برای نوجوان باشد. اما متاسفانه برخی سلبریتی‌ها، ممکن است باوجد این‌که هنرمند، یا ورزشکار خوب و حرفه‌ای هستند، واجد الگوهای لازم و مثبت به لحاظ رفتاری، شخصیتی و طرز تفکر نباشند. اگر نوجوان بخواهد از آن شخص پیروی و الگوگیری کند، قطعا الگوی مثبتی دریافت نمی‌‌کند و در هویت‌یابی او هم تاثیر می‌گذارد.

• نقش مادرها در عدم الگوگیری نادرست نوجوان از فضای مجازی و سلبریتی‌ها چیست؟

البته فقط مادرها نقش ندارند، بلکه نقش پدرها هم بسیار اهمیت دارد. پدر و مادر، هر دو باید فضای خانه را گرم و صمیمی نگه دارند. فضای خانه باید دور از هرگونه تشنج و تزلزل باشد. خانواده باید برای کنار هم بودن، برنامه‌ریزی داشته باشد. شاید برخی تصور کنند وقتی حرف از برنامه می‌زنیم، منظورمان هزینه‌های سنگین و برنامه‌های پرخرج است، اما این‌طور نیست. خانواده باید برنامه‌هایی را برای فرزندان‌شان اختصاص دهند که هزینه زیادی نداشته باشد؛ مانند تفریح‌های شهری و گردش‌های خارج از شهر، تفریح در فضای باز، شرکت در دورهمی‌های دوستانه و اقوام، اینها را خانواده باید مدیریت کند. حتی مدرسه‌ها در این زمینه می‌توانند همکاری کند و فضاهایی را برای بازی و تفریح در اختیار نوجوانان قرار دهند، اردوهایی را ترتیب دهند تا نوجوان در فضای حقیقی بتواند خود را مشغول کند و به وقت گذرانی در فضای مجازی نپردازد. در وهله اول، خانواده باید فضاهای مناسب هنری و ورزشی را فراهم کند. 

• می‌توانید به‌صورت مختصر پدیده سلبریتی‌های ورزشی و هنری را در ایران و جهان مقایسه کنید؟

هر سلبریتی چه در ایران و جهان، تحت تاثیر همان جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کند. تنها نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که الگوگیری نوجوان ما به نسبت نوجوانان جهان، از سلبریتی‌ها بیشتر است. متاسفانه نوجوانان، همه‌چیز را در سلبریتی‌ها می‌بینند. البته این به‌دلیل اقتضائات سنی آن‌هاست. اگر در کشور، آن‌قدر برنامه، سرگرمی و اشتغال در اختیار نوجوان بگذاریم، او مجبور نیست خود را به سلبریتی وابسته کند و همه آروزهایش را در آنها ببیند.

البته مسایل زیادی در این ماجرا دخیل است. یکی دیگر از دلایلی که نوجوان، سلبریتی‌ها را در فضای مجازی دنبال می‌کند و از آنها الگوگیری می‌کند این است که وقتی پدر و مادر درگیر مسایل معیشتی هستند، فرصت زیادی برای فرزندان‌شان ندارند. آنها زمان کمتری را در خانه حضور دارند و وقتی منزل هستند، خسته‌اند و نمی‌توانند برای فرزند خود وقت مناسب بگذارند. اگر مسئولان، محیطی غنی برای نفریح و سرگرمی در اختیار نوجوانان قرار ندهند آنها هم به سمت جذابیت‌های مجازی اعم از سلبریتی‌ها سوق پیدا می‌کنند. نوجوان به محتوای خوب یا بد، توجهی ندارد فقط قصد الگوسازی دارد و می‌خواهد خود را شبیه سلبریتی مورد علاقه‌اش، کند.

نکته بعدی پدر و مادرهایی هستند که ساعت‌های طولانی در فضای مجازی وقت می‌گجذرانند. وقتی والدین از فضای مجازی به‌صورت افراطی استفاده می‌کنند، فرزندشان هم از دوران کودکی تقلید می‌کند و در نوجوانی دیگر نمی‌توان از او توقع داشت که گوشی را کنار بگذارد. باید فکری به حال والدین به‌خصوص مادران کرد. آنها هم باید فعالیتی داشته باشند تا کمتر در شبکه‌های اجتماعی خود را مشغول کنند. باید فرصت‌هایی برای‌شان فراهم باشد تا مهارتی را بیاموزند و مجبور نباشند ساعت‌ها در فضای مجازی بچرخند. سواد رسانه‌ای مادران باید ارتقا پیدا کند. همه افراد خانواده نیاز دارند برنامه‌هایی متنوع و سرگرم‌کننده داشته باشند. برنامه‌های تفریحی و سرگرمی‌های سالم هم برای خانواده‌ها و هم برای نوجوانان بسیار کم است. باید همه بتوانند فضاهای سرگرمی را در محیط واقعی تجربه کنند و به یک گوشی تلفن همراه محدود نشوند.