اجتماعی 

حجت‌الاسلام و المسلین دکتر رضا مهکام، روان‌شناس

مادر عزیز! با فرزندت رفیق باش

معرفی الگوهای درست، وظیفه والدین است

مینا سالم

یکی از مصرف‌کننده‌های دائم فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، نوجوانان هستند. باتوجه به جذابیت‌های این فضا و ویژگی‌های نوجوان و نیاز آنها به دیده شدن، استقلال و هویت‌یابی در این دوران، والدین باید مراقب باشند تا فرزندشان در فضای مجازی غرق نشود. یکی از آسیب‌های وقت‌گذرانی در فضای مجازی، الگوگیری‌های نامناسب از اشخاصی است که در شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار شده‌اند و به قول معروف «سلبریتی» هستند. حجت الاسلام والمسلین دکتر «رضا مهکام» روان‌شناس، نکته‌های خوبی را در زمینه مراقبت خانواده‌ها از نوجوان، گوشزد کرده است. گفت‌وگوی ما را در این زمینه بخوانید.

• چه عواملی سبب گرایش نوجوان به فضای مجازی می‌شود؟

همه می‌دانیم که فضای مجازی برای مخاطب، جذابیت بسیار بالایی دارد. با توجه به این‌که فضای مجازی، از سویی داده‌ها و اطلاعات زیادی را در اختیار فرد قرار می‌دهد و از سوی دیگر از ابزارهایی مانند جذابیت‌های صوتی و تصویری به بهترین وجه استفاده می‌کند؛ بنابراین کار کردن با ابزاری مانند گوشی‌های هوشمند، برای مخاطبان به‌خصوص نوجوانان جذابیت فوق‌العاده‌ای پیدا می‌کند و این جذابیت، در ادامه وابستگی شدیدی ایجاد می‌کند. مخاطب نوجوان، وقتی در فضای مجازی تصویر زیبایی را می‌بیند تمایل دارد که تصویر بعدی را هم ببیند و به همین ترتیب بقیه تصاویر را هم می‌بیند. ناخودآگاه متوجه می‌شود ساعت‌های زیادی را در فضای مجازی به تماشای تصاویر، موسیقی و محتواهای مختلف گذرانده است. بنابراین جذابیت‌های متعدد فضای مجازی، باعث می‌شود نوجوان به سمت محتواهای مختلف اعم از سالم یا ناسالم، جذب شود.

فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، با انواع فیلم‌ها، کلیپ‌ها و تصاویر، آنچه را در حالت طبیعی، فرد به آنها دسترسی ندارد، در اختیار او قرار می‌دهد. تصور کنید فیلمی را در فضای مجازی می‌بینید که زیبایی‌های طبیعت را نشان می‌دهد. شما در واقعیت در آن طبیعت حضور ندارید اما با دیدن تصاویر، برای چند ثانیه خود را در آنجا تصور می‌کنید. فضای مجازی دست‌نیافتنی‌ها را بدون هزینه برای شما دست‌یافتنی می‌کند. اما در حالت عادی اگر بخواهید آن طبیعت زیبا را از نزدیک ببینید، باید وقت بگذارید و هزینه‌های زیادی انجام دهید. شما با یک اشاره انگشت‌تان می‌توانید آنچه می‌خواهید به‌راحتی در فضای مجازی ببینید. این‌ها ویژگی‌های فضای مجازی است که بد هم نیست، اما اگر کنترل و مدیریت نشود، فرد را مجذوب و آلوده فضای مجازی می‌کند. به دلیل این‌که قدرت تجزیه و تحلیل مسایل، در نوجوان کمتر از افراد بزرگ‌سال است و حس مسئولیت‌پذیری کمتری دارد، بیشتر از مخاطبان دیگر، مجذوب فضای مجازی می‌شود. به این ترتیب نوجوان با فضای مجازی ارتباط عمیق‌تری برقرار می‌کند.

• چرا نوجوان برای هویت‌یابی، سراغ فضای مجازی می‌رود؟

اگر هویت را موشکافی کنیم این سوال به وجود می‌آید که هویت به چه معناست؟ هویت به معنای تعریف خود است. هویت یعنی چیستی. هویت پاسخ به پرسش «من چه کسی هستم؟» است. اگر فرد بتواند پاسخ این سوال را بدهد این، همان هویت فرد است.

منابع هویت چیست؟ منابع هویت؛ خانواده، مدرسه و اجتماع است. در این فضا، آداب و رسوم‌، مسایل فرهنگی و اجتماعی، گرایش‌ها و علاقمندی‌ها، مسایل دینی، هنر، ورزش و... در فرد کشش‌هایی ایجاد می‌کند که وقتی به سمت آنها می‌رود، به آنها علاقمند می‌شود. این اتفاق بدون این‌که بداند رخ می‌دهد و آن‌ها را انتخاب می‌کند و آرام آرام با آن‌ها انس می‌گیرد. مثلا فرد وقتی به یک هنر علاقمند می‌شود، با تمرین و تکرار، با آن هنر مانوس می‌شود. با هرچه انس بگیریم باعث می‌شود رنگ و بوی آن را بگیریم و به اصطلاح روانشناس‌ها «فرد از این منابع هویت را به خود گرفته است». ابعاد هویت هم مختلف است. هویت ملی، خانوادگی، فردی، قومی و قبیله‌ای و ابعاد دینی و... فرزندان، ناخودآگاه از کودکی با هر کسی که همراه شوند اعم از پدر و مادر، مدرسه، اجتماع و چیزهای مختلف، آرام‌آرام از آن‌ها تاثیر می‌پذیرند و بعد از مدتی همان‌گونه که از عوامل تاثیر گرفته‌اند، رفتار می‌کنند.

آنچه نوجوانان در دهه‌های اخیر با آن همراه و عجین هستند، فضای مجازی است. یکی از ویژگی‌های این فضا، در دسترس بودن آن است. گوشی‌های هوشمند، ساعت‌های طولانی در دسترس افراد به‌خصوص نوجوانان است. این همراه بودن باعث می‌شود فضای مجازی دائم در دسترس باشد. همچنین تنوع زیاد این فضا باعث می‌شود فرد، مدت زیادی را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در حال جست‌وجو باشد. در دسترس بودن، باعث می‌شود فضای مجازی بیش از سایر عوامل هویت‌ساز، روی نوجوان تاثیر بگذارد.

نوجوان، ساعت‌های زیادی را در اتاق خود سپری می‌کند و کنار خانواده نیست، اما همیشه با گوشی هوشمند خود در فضای مجازی است. ویژگی‌هایی مانند در دسترس بودن، جذابیت و تنوع که اختصاص به فضای مجازی دارد، باعث می‌شود نوجوان بیشتر هویت خود را از این فضا بگیرد. اما نکته‌ای که مورد توجه قرار نمی‌گیرد، این است که در فضای مجازی هیچ کنترل و مراقبتی وجود ندارد. این‌که کدام‌یک از محتواهایی که در اختیار نوجوان قرار می‌گیرد، سالم و کدام ناسالم است. نه امکان کنترل وجود دارد و نه کنترل شدن در فضای مجازی اتفاق می‌افتد و نه متولی خاصی برای این کنترل در نظر گرفته شده است. هر کسی با ایجاد گروه و کانال، محتوای دلخواه خود را به اشتراک می‌گذارد و هیچ‌گونه مدیریتی بر ارایه محتواها وجود ندارد.

نبود مدیریت و کنترل بر محتواهای مجازی باعث می‌شود نوجوان مطالبه‌گر، در مواجهه با انواع محتواهای رسانه‌ای، رفتارهای بی‌ادبانه و خارج از نزاکت داشته باشد، احترام والدین را حفظ نکند، به اطلاعاتی دسترسی داشته باشد که متناسب با سن او نیست، همه اینها می‌تواند هویت یک نوجوان را با یک نوجوان سالم متفاوت کند. این‌ها آسیب‌هایی است که در جامعه با آن روبه‌رو هستیم.

• آیا سلبریتی‌ها در هویت‌یابی نوجوانان نقش دارند؟

سلبریتی‌ها یکی از منابعی هستند که در هویت‌یابی نوجوان نقش دارند. سلبریتی کسی است که به‌عنوان یک فرد شاخص، بین عامه مردم معرفی شده است. این سلبریتی می‌تواند در زمینه‌های هنری، ورزشی، قرآنی و علمی باشد. همین شاخص بودن سلبریتی، باعث می‌شود مردم به‌خصوص نوجوان و جوان از آن‌ها الگوپذیری بیشتری داشته باشند.

در شناسایی افراد شاخص، رسانه ملی نقش اساسی را دارد. رسانه ملی می‌تواند افراد شاخص را به نوجوانان معرفی کند تا در ذهن آنها نقش ببندد. حال این معرفی به‌صورت نادرست انجام بگیرد یا در برنامه‌هایی مانند «محفل» و «معلّی» که تلاش کرده‌اند افراد شاخص سالم قرآنی و مذهبی را به مردم نشان دهند و نوجوانان با دیدن موفقیت‌های افراد متدین و مذهبی شاخص از آن‌ها الگو بگیرند.

در فیلم‌ها و عکس‌هایی که سلبریتی‌ها از خود به اشتراک می‌گذارند، یا موضع‌گیری‌ها و واکنش‌هایی که نسبت به برخی موضوعات دارند باید یک‌سری قواعد را رعایت کنند، زیرا نوجوان به‌خاطر معروف بودن او، جذبش شده و از او تبعیت خواهد کرد. باید در فضای رسانه به‌خصوص رسانه ملی و فضای مجازی، انسان‌های مثبت، شاخص، متدین و باهویت را به‌عنوان الگو معرفی کنیم. به نوجوانان کمک کنیم افراد مناسب را از نامناسب تشخیص دهند. یکی دیگر از وظایفی که داریم، این است افرادی را که ظاهرا سلبریتی و معروف نیستند، به مردم معرفی کنیم. مثلا شهدا، ازجمله افرادی هستند که باید به آنها توجه شود که در فضای فرهنگی‌ـ‌تربیتی کشور توجه چندانی به آن‌ها نشده است. بین شهدای با عظمت، امثال شهید «ابراهیم هادی» بسیار زیاد داریم که گمنام هستند و ناشناخته باقی مانده‌اند. هریک از شهدا یک الگوی تمام و کمال هستند برای همه ما و نوجوانان که باید سال‌ها کار کنیم تا بتوانیم عظمت آنها را به نوجوان و جوان بشناسانیم.

غیر از شهدا هم افراد بسیار زیادی از هنرمندان و اساتید و روحانیان و سایر اقشار هستند که شاید ظاهرا معروف و سلبریتی نباشند، اما تاثیرگذار و شاخص هستند. می‌توان با معرفی و به تصویر کشیدن زندگی‌نامه این افراد، کمک کرد که نوجوانان در زندگی، الگوهای خود را از میان افراد کارآمد و مثبت انتخاب کنند. این کارها باعث می‌شود در آینده هویتی سالم و متناسب با جمهوری اسلامی و جامعه و تمدن اسلامی در نوجوانان شکل بگیرد. اگر بتوانیم اینها را در خانواده‌ها درست معرفی کنیم؛ می‌توانیم به سمت هویت‌سازی در جامعه برویم؛ هویت سالمی که نوجوان دوست دارد از آن تبعیت کند. اما متاسفانه در جامعه ما چنین کاری انجام نشده است.

یکی از وظایف پدر و مادر این است که برای فرزندانش از شهدا و از افراد سالم الگوهایی را معرفی کند. معلم وظیفه دارد این افراد را به شاگردانش معرفی کند. روحانی وظیفه دارد در سخنرانی‌ها و تبلیغاتش از افراد شاخص صحبت کند. نهادهای مختلف باید برای این کار سرمایه‌گذاری کنند. حاکمیت موظف است حمایت کند. بنیاد شهید می‌تواند با آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و موسسه‌های حوزوی همکاری کند تا زندگی‌نامه شهدا را چاپ کنند و در اختیار نوجوان قرار دهند.

پدر و مادر باید الگوهای مثبت را برای فرزندانش معرفی کند. در این میان مسئولیت حاکمیت، نهادهای فرهنگی و تربیتی بیشتر است، اما به معنای این نیست که والدین کاری انجام ندهند و همه را به‌عهده متولیان امر بگذارند. همه باید به نوبه خود تلاش کنند تا این فرهنگ جا بیفتد.

• پیامدهای الگوبرداری نوجوانان از فضای مجازی چیست؟

نوجوان، تجربه کافی ندارد و تحت تاثیر گروه دوستان، فضای مجازی و موضوعات جذاب قرار می‌گیرد. بنابراین بیشتر مطالبی را که از فضای مجازی دریافت می‌کند، نمی‌تواند تجزیه و تحلیل کند و بدون تحلیل، بسیاری از محتواهای رسانه‌ای در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را می‌پذیرد. اولین تاثیر فضای مجازی بر نوجوان این است که هویت نوجوان کاملا شبیه آن چیزی می‌شود که در آن فضا می‌بیند و دنبال می‌کند.

دومین اثر این الگوگیری‌ها آن است که نوجوان را از خانواده و گروه هم‌سالانش دور می‌کند. در واقع نوجوان، به فردی تبدیل می‌شود که برای خودش زندگی می‌کند و با اطرافیان ارتباطی ندارد. بنابراین به مرور، این دسته از نوجوانان منزوی، گوشه‌گیر و غیراجتماعی می‌شوند و این انزوا تنها به دوران نوجوانی خلاصه نمی‌شود. در آینده وقتی فرد به سن جوانی برسد مهارت برقراری ارتباط را در محیط کار و اجتماع و زندگی را نخواهد داشت و به فردی منزوی و بدون مهارت‌های زندگی تبدیل می‌شود. بسیاری از زودرنجی‌ها و رفتارهای خشونت آمیزی که در زندگی برخی خانواده‌های جوان وجود دارد، به دوران نوجوانی آنها برمی‌گردد. این افراد مهارت‌های زندگی را نیاموخته‌اند و تربیت شده در فضای مجازی هستند ولی اجتماعی نیستند.

آسیب دیگری که وجود دارد، مشکلات دینداری است. متاسفانه برخی نوجوانان، مبانی دینی را از فضای مجازی می‌گیرند. به جای این‌که یک فرد سالم، محتوای دینداری را به نوجوانان بیاموزد، با دیدن کلیپ و محتواهای فضای مجازی، نگرش‌ نوجوان به دین تغییر می‌کند. متاسفانه برخی عزاداری‌ها که در فضای مجازی نشان داده می‌شود سلیقه افرادی است که آن را به اشتراک‌ می‌گذارند و با مبانی دین فاصله دارد. با دیدن این محتواها، فضای دینداری نوجوان تحت‌الشعاع سلیقه این افراد قرار می‌گیرد.

آسیب بعدی، از نوع روان‌شناختی است. برخی از افراد در فضای مجازی با دیگران بدرفتاری می‌کنند. خصوصیت فضای مجازی، مطالبه‌گری و پرتوقعی است. چون افراد همدیگر را نمی‌بینند، به‌راحتی با هم بدرفتاری می‌کنند. این باعث می‌شود که اخلاقیات و مسایل روان‌شناختی هم دچار آسیب شود.

• نقش خانواده در استفاده نوجوانان از فضای مجازی چیست؟

پدر و مادر، در مدل تربیتی و کنترل فرزندشان و میزان حضور و استفاده او از محتواهای فضای مجازی نقش دارند. اگر والدین درست عمل نکنند و برای این‌که فرزندش در مسیر درست گام بردارد، او را همراهی نکنند اثرات سویی دارد که در آینده متوجه فرزندشان خواهد شد. رابطه پدر و مادر با فرزندش باید دارای سه ویژگی «قاطعیت»، «صمیمیت» و «احترام» باشد. اگر این سه ویژگی در والدین وجود داشته باشد یعنی در عین حال که به فرزندشان محبت می‌کنند و به او احترام می‌گذارند، به‌صورت جدی و قاطع از او مطالبات به حقی دارند که اساسا به چنین خانواده‌هایی «مقتدر» می‌گویند. وقتی پایه‌های ارتباطی والدین با فرزندشان مبتنی بر این سه ویژگی باشد طبیعتا پدر و مادر و فرزندشان نسبت به هم اعتماد دوطرفه پیدا می‌کنند. اگر در آینده والدین خواسته‌ای از فرزند خود داشته باشند مبنی بر این‌که در فضای مجازی نباشد، یا این‌که چه محتوایی را استفاده کند، فرزند هم با توجه به اعتمادی که به والدین دارد، می‌پذیرد. کنار اعتماد و رابطه صمیمانه، والدین باید فضای صمیمی را با فرزند خود داشته باشند تا بچه‌ها به فضای مجازی پناه نبرند. گذراندن وقت مشترک با فرزندان، اختصاص تفریحات سالم برای آنها و سفرهای خانوادگی باعث می‌شود نوجوانان کمتر وقت خود را در شبکه‌های اجتماعی بگذرانند و این امر، بخش قابل‌توجهی از آسیب‌های فضای مجازی را کم کنند.

• مادرها در عدم الگوگیری نوجوانان از سلبریتی‌ها چه نقشی دارند؟

تربیت، یک فرآیند است و یک اتفاق ناگهانی نیست. وقتی یک دختر نوجوان، از کودکی مدام توسط مادر سرزنش شود، غر شنیده باشد و رابطه خوبی با مادرش نداشته باشد، قطعا در نوجوانی از او حرف‌شنوی نخواهد داشت. مادر نمی‌تواند در نوجوانی برای فرزندش الگو باشد. اگر ارتباط مادر و فرزند، از دوران کودکی، خوب باشد نیازی نیست به فرزند بگوییم الگویت چه کسی باشد. او ناخودآگاه مادرش را الگو قرار می‌دهد، چون الگویی بهتر از مادرش ندارد.

آنچه باعث می‌شود بچه‌ها راحت‌تر با مادرشان ارتباط بگیرند و مادر هم بتواند بهتر فرزندش را مدیریت کند، بحث رفاقت مادرهاست. متاسفانه برخی مادرها، نقش نگهبان را برای فرزندان خود دارند. نوجوان حس می‌کند که مادرش مدام بالای سر اوست و او را کنترل می‌کند. طبیعی است این نوجوان از مادر فراری باشد و الگوگیری از مادر نخواهد داشت. اگر از دوران کودکی، ارتباط مادر و فرزند صمیمی و دوستانه باشد، بچه‌ها حس می‌کنند با مادر راحت‌اند. مادر، زمانی که فرزندش خطا کرد باید فقط به او تذکر بدهد و از خطای او بگذرد. زمانی که فرزند، نگران اشتباه‌های بعدی زندگی نباشد چیزی را از مادرش مخفی نکرده، از مادر فرار نمی‌کند و رابطه عاطفی خوبی برقرار می‌کند. رفاقت مادر و نقشی که ایفا می‌کند مهم است. برخی مادرها نگران دینداری بچه‌ها هستند و این نگرانی باعث سختگیری‌های بی‌اندازه می‌شود. شایسته است این نکته را مادران بدانند که باید رفیق فرزندان‌شان باشند و صمیمیت و ارتباط عاطفی را با فرزندان‌شان حفظ کنند. این باعث می‌شود فرزندان هم به‌راحتی با مادرها همراه شوند.