اجتماعی 

واکاوی شیوه‌های متنوع روابط عاطفی خانواده از رهگذر آیات و روایات

محبت به همسر و فرزند، ملاک دین‌داری

 خانواده، در صدر اعمال صالح

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدهادی هدایت 

پژوهشگر حوزه و دانشگاه

یکی از راه‌هایی که فرد بخواهد میزان دین‌داری خود را محک بزند و بداند دین‌داری او چقدر واقعی است، داشتن کارنامه عملی به نام «خانواده» است. چگونگی زیبایی رفتار، ظرافت در گفتار، جهان‌بینی و رویکرد هر فرد نسبت به خانواده، درجه و میزان نمره دینداری اوست. رسول خدا صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: «کلَّمَا ازْدادَ الْعَبْدُ ایماناً ازدادَ حُبَّاً لِلنِّساءِ (ِلاَهْلِه)» شدت ایمان افراد با میزان محبت فرد نسبت به همسر و خانواده‌اش، سنجیده می‌شود.

دین اسلام می‌گوید عملکرد هر فرد، ملاک است. «الذین آمنوا و عملوا الصالحات» اوج عمل صالح، خانواده است؛ یعنی واقعی بودن عمل صالح، به رفتار فرد در خانواده است.

در بحث «امامت و ولایت» نیز این موضوع مطرح است. بندگان چه‌طور متوجه شوند که در بزنگاه ابتلائات الهی، ولایت‌پذیری‌ دارند.  

«إِنَّ أَمْرَنَا، صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ الله قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ.» معرفت و شناسایی ما، کاری است بسیار صعب و مستصعب که پذیرای آن نیست جز مومنی که خداوند دلش را به ایمان آزموده باشد.

امتحان قلب به ایمان، امتحان قلب به ولایت و این‌که امر ولایت، امر سنگینی است. چگونه متوجه شویم که می‌توانیم؟ در خانواده. در واقعه کربلا، بسیاری ادعای ولایت‌پذیری داشتند. اما چه کسانی با امام حسین‌علیه السلام همراهی کردند؟ میزان و معیار همراهی افراد با امام حسین، خانواده‌ها بودند. کسانی‌که در خانواده روابط درستی داشتند، افرادی‌که با همسر خود تعامل درستی داشتند، مانند زهیر و حبیب‌بن مظاهر که توانستند در کربلا امام حسین‌علیه السلام را یاری کنند. بنابراین قدم اول کارنامه دین‌داری، خانواده است.

خانواده در اسلام، معیار جدیدی را برای سلوک ایجاد می‌کند. وقتی فرد می‌خواهد به درجه‌ای از قرب خداوند متعال برسد، اعمالی مانند نماز شب، روزه و مستحبات دیگر را انجام می‌دهد. در روایات آمده هیچ بنایی محکم‌تر از ازدواج نزد خداوند نیست.

«مَنْ  اَحبُ أَنْ یَلْقَى اللَّهَ طَاهِراً مُطَهَّراً فَلْیَلْقَهُ بِزَوْجَةٍ» هرکس که می‌خواهد در محضر خداوند پاک و مطهر باشد، این کار با همسر صالح اتفاق می‌افتد.

فردی نزد پیامبر آمد و گفت می‌خواهم در مسجد شما معتکف شوم. پیامبر فرمود: «همسر داری؟» گفت: بله. پیامبر فرمود: «نشستن کنار همسرت نزد خداوند، از اعتکاف در مسجد محبوب‌تر است.»

مدارا کردن با همسر

یکی دیگر از نکات مهم، مدارا با همسر است. پیامبر فرمود: «عاشَ مداریاً مات شهیداً» کسی که با همسر خود، خوب مدارا کند اگر از دنیا برود، شهید از دنیا رفته است.

خداوند در آیه25 سوره بقره می‌فرماید: «کُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا» هنگامی‌که از میوه‌های گوناگون آن بهره‌مند شوند، گویند: این مانند همان میوه‌هایی است که پیش از این در دنیا ما را نصیب بود.

مفهوم این آیه به این معنی است که دنیا، نمونه کوچکی از حقایق بهشت است و تا زمانی‌که این نمونه را در دنیا تجربه نکنیم، وارد بهشت نمی‌شویم و نمی‌توانیم حقیقت آن را درک کنیم.

بسیاری از روایات این‌گونه تشبیه کرده‌اند که فرد با اعمال خوب، باغی را در بهشت برای خود درست می‌کند، اما یک آتش غضب، تمام باغ را می‌سوزاند. اگر فردی در خانه به اهل خانواده، زورگویی و ظلم کند، همه اعمال پسندیده خود را سوزانده و امتداد این آتش، جهنم است.

«نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ، الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ» امام خمینی‌رحمت‌الله علیه درباره این آیه فرمودند: «برخی فکر می‌کنند این نار، نار اخروی است، اما این‌طور نیست. این آتش غضب ظلمانی تو در دنیاست.» جبهه خانواده، جبهه ظلم نیست؛ پس باید طعم زندگی بهشتی را در این دنیا تجربه کنیم. 

پیامبر می‌فرماید: «اهل بهشت کسی است که در خانواده، محیطی بهشتی را ایجاد کند. «خیرکم لاهله...» بهترین شما، بهترین‌تان نسبت به خانواده‏اش است.»

روایت دیگری از حضرت رسول که می‌فرماید: «المتزوج النائم افضل عندالله من الصائم القائم العزب.» اگر کسی با همسرش سازگار باشد، نزد خدا محبوب‌تر از روزه‌دار مجرد است. 

خدمت به خانواده، به‌خصوص همسر

امیرالمومنین علی‌علیه‌السلام در روایتی از پیامبر، حسنات و ثواب نیکی به عیال و اهل منزل را تشریح می کنند و می‌فرمایند: «روزی در حالى‌که عدس پاک می‌کردم و فاطمه‌علیهاسلام نزدیک دیگ ایستاده بود. پیامبر وارد شدند و درباره فضایل مردی صحبت کردند که در خانه به همسرش کمک کند. «یَا عَلِیُّ سَاعَهٌ فِی خِدْمَهِ الْعِیَالِ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَهِ أَلْفِ سَنَهٍ» ای علی، مردى که به زن خود در خانه کمک کند، خداوند ثواب هزار سال عبادت را به او می‌دهد.

در جایی دیگر رسول خدا می‌فرماید: «لایَخْدُمُ الْعِیَالَ إِلَّا صِدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَه». هرکه در خانه در خدمت خانواده خود باشد مقام صدیقین، شهدا و مقام کسی را دارد که خداوند او را دوست دارد و خیر دنیا و آخرت را برایش می‌خواهد.

کمک به همسر؛ چه زن و چه مرد، تفاوتی ندارد. کار اقتصادی و کمک به مرد، بسیار پسندیده است و اگر زن بیرون از خانه فعالیت می‌کند، باید کاری باشد که شئونات او رعایت شود. کار کردن مرد در منزل و کمک به همسر هم بسیار پسندیده است و روایات زیادی در این زمینه وجود دارد که بیانگر نوعی عبادت جدید است.

احترام به نظر و رأی همسر 

مومن در زندگی به گونه‌ای رفتار می‌کند که فقط رأی و نظر او نباشد و به نظر دیگران هم احترام می‌گذارد. مثلا زمانی‌که زن از همسرش درباره این‌که چه غذایی بپزد، سوال می‌کند، بهتر این است که بگوید هرچه اهل خانه میل دارند، اما یک فرد خودرأی، به گونه‌ای رفتار می‌کند که همه در خانه، باید به میل او رفتار کنند. در روایت آمده از نشانه‌های نفاق این است که فردی دنبال این است که دیگران به میل او رفتار کنند.

«اَلمُؤمِنُ یَأکُلُ بِشَهوَةِ أَهلِهِ، اَلمُنافِقُ یَأکُلُ أَهلُهُ بِشَهوَتِهِ. مومن به میل و رغبت خانواده‌اش غذا مى‌خورد، ولى منافق میل و رغبت خود را به خانواده تحمیل مى‌کند.»

از زمینه‌های نفاق، خودرأیی در خانواده است. باید بترسیم از روزی که مقابل جبهه اسلام قرار بگیریم. بنابراین باید مراقبت کنیم و با خانواده مدارا کنیم. سعی کنیم در خانه به نظر دیگران اهمیت بدهیم.

مبانی و اصول خانواده موفق

در بهبود روابط عاطفی در خانواده، راهکارهای متفاوتی وجود دارد. یکی از راهکارها که در روایات به آن تاکید شده، افزایش محبت اهل بیت در دل خانواده است.

یک خانواده موفق دارای ویژگی‌ها و اصولی است. اولین اصل در خانواده، ولایت است. ولایت یعنی «شدت قرب و الاتصال» که این اتصال را مودت می‌گویند.

پیامبر از مردم می‌خواهد که با اهل بیت‌علیهم السلام، همراهی، اتصال، پیروی و تبعیت واقعی داشته باشیم. چون باید این همراهی، اتصال، مودت و ولایت را تمرین کنیم که محور دین است، باید در خانواده این اصول را پیاده کنیم. جایی که همسران با هم مدارا و همراهی می‌کنند و وقتی خواست دیگری را بر خواسته خود ترجیح می‌دهند، ولایت و مودت را انجام داده‌اند. اگر فردی رضایت اهل خانه را بر رضایت خود ترجیح دهد کم‌کم ولایت اهل بیت‌علیهم السلام در دلش نهادینه می‌شود.

از امام صادق‌علیه السلام پرسیدند چرا سلمان فارسی را دوست دارید؟ فرمود: «چونیکی از مهم‌ترین خصلت‌های او این است که خواست امیرالمومنین را به خواسته خود ترجیح می‌دهد.»

روایت داریم که اگر مرد یا زن، حرف حقی را به همسری زد و او قبول نکرد، اگر آن شب تمام شود در حالی‌که حق با همسرش بوده، خداوند هیچ نمازی را از او قبول نمی‌کند. زیرا نماز، محور ولایت است و این فرد ولایت را به‌درستی انجام نداده است. این فرد، حرف درست را بر خواسته خودش ترجیح نداده است.

محبت و لطافت در رفتار، از اصول بعدی است. در روایت آمده «و الحب اساسی» اساس حرکت پیامبر، بر حُب بود. حب در جامعه مومنین و بغض نسبت به دشمنان خداوند است.

روایت دیگری داریم که در روز قیامت افراد را با چه چیزی می‌سنجند؟ معیار، حُسن خُلق است. چگونه متوجه شویم که حُسن خُلق واقعی داریم؟ این حُسن خُلق، خودش را در خانواده نشان می‌دهد. چون پیامبر بیشترین حسن خلق را داشتند و پیروانش هم باید یاد بگیرند.

«کلُّ مَنْ اشْتَدَّلَنا حُبّاً اشْتَدَّ لِلنِّساءِ حُبّاً» خداوند رحمت کند بنده‌ای را که به نیکی بین خود و همسرش رفتار می‌کند.

محبت در گفتار و رفتار

یکی از آداب محبت عملی، محبت در گفتار است. وقتی مرد وارد منزل می‌شود، طرز گفتار او بسیار مهم است. وقتی زن در خانه حضور دارد و همسرش می‌آید، باید به استقبال مرد برود و با خوش‌رویی سلام کند؛ حتی اگر شوهر این کار را انجام ندهد. وقتی فرزندان ببینند مادر به استقبال پدر می‌رود، آنها هم یاد می‌گیرند.

روایت داریم فردی نزد پیامبر آمد و گفت: «من همسری دارم که دو کار انجام می‌دهد. وقتی می‌خواهم از خانه بیرون بروم، مرا مشایعت می‌کند و وقتی وارد می‌شوم به استقبالم می‌آید. زمانی‌که غصه دارم با من هم‌دردی می‌کند.» پیامبر فرمود: «خداوند بندگانی خوب دارد که این فرد، یکی از بندگان خوب خداست و اجر شهدا را دارد.»

در خانواده زن و مرد باید هم‌دلی داشته باشند. مرد و زن طوری باهم رفتار کنند که انگار آخرین روز زندگی‌شان است.

حرمت‌ها را حفظ کنید

یکی از نکاتی که در خانواده بهتر است رعایت شود؛ این‌که وقتی مرد می‌خواهد وارد خانه ‌شود قبل از ورود، خانواده و همسر خود را مطلع کند و ناگهان وارد خانه نشود، تا اگر همسرش نتوانسته خانه را برای حضور مرد مهیا کند، فرصت داشته باشد این کار را انجام دهد. این موارد در راستای بهبود روابط عاطفی در خانواده است. آبروی همسر مهم است. اما گاهی همین رعایت نکردن‌ها، ریشه اختلاف می‌شود. برخی افراد، عادت به تجسس دارند که باعث اختلاف می‌شود. تجسس در کار همسر اشتباه است و فرد نمی‌تواند با این استدلال که همسرش است، پس حق دخالت و جست‌وجو در کار طرف مقابلش را دارد. برخی تصور می‌کنند اگر بعد از ازدواج همه اسرار زندگی خود را به او بگویند، نشانه صمیمیت است. فرد نباید آبروی خانواده خود را نزد همسرش ببرد آن هم به بهانه صیمیمت بیشتر! این‌که فردی، اسرار خانوادگی را فاش کرد، به معنی آن است که آبروی خود و خانواده‌اش را برده است. یکی از وظایف همسران این است؛ آبرویی که خداوند به آنها داده را نزد هم حفظ کنند و اجازه ندهند حرمت‌ها شکسته شود. یکی از اصول محبت این است که حرمت یکدیگر را نگه دارند. همسران وظیفه دارند به یکدیگر محبت کنند.

سرزنش نکنید

یکی دیگر از نکات مهم در همسرداری این است که همسران نباید با آزار، اذیت، دعوا و سرزنش و کنایه، عیب‌های طرف مقابل را بازگو کنند. امام صادق‌علیه‌السلام می‌فرماید: «احَبُّ اخوانی الی مَنْ اهْدی الی عُیوبی» محبوب‌ترین برادران نزد من، کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه دهد. (مرا نسبت به عیب‌هایم آگاه کند.)

خدا در قرآن می‌فرماید: «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ و َأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ» آن‌ها لباس شما هستند؛ و شما لباس آن‌ها (هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید) همان‌طور که لباس، نقایص بدن را می‌پوشاند، زن و مرد هم باید عیوب هم را بپوشانند. گفتن عیوب همسر با کنایه و سرزنش ریشه اختلاف‌هاست.

یکی دیگر از اصولی که در ورود مرد به خانه بهتر است انجام شود، هدیه دادن است. منظور این نیست که هدیه‌ای گران‌قیمت بخرید. اگر مرد یا زن می‌داند که فرزندان و همسرش به میوه و یا خوراکی خاصی علاقه دارند، آن را تهیه کند و بگوید این را به‌خاطر شما خریدم؛ همین به‌عنوان هدیه کفایت می‌کند.

بشاش و شاداب بودن، یکی از اصولی است که باید در خانواده رعایت شود. امام حسین‌علیه‌السلام می‌فرماید: «شما نمی‌توانید به همه، خیرتان را توسط مال‌تان برسانید، اما می‌توانید خیرتان را با حلاوت گفتار و با چهره بشاش برسانید.»

روایت داریم «صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ» سینه عاقل، گنجینه اسرار اوست. اگر مشکلی در زندگی به‌وجود می‌آید به‌سرعت آن را به همسر منتقل نکنید. مشکلات را درون خود نگه دارید و ابتدا با شادابی به خانه وارد شوید که این کار مودت را محکم‌تر می‌کند.

رحمت؛ محور بهبود روابط عاطفی

خداوند با ازدواج و محرمیت، بین زن و شوهر پیوند قلبی مودت و رحمت ایجاد می‌کند. رحمت، محور بهبود روابط عاطفی است. 

«وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.» یکی از آیات (لطف) او آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی آفرید که کنار او آرامش یافته و با هم انس بگیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود. در این امر نیز برای مردم بافکرت ادله‌ای (از علم و حکمت حق) آشکار است.

برخی رفتارها باعث می‌شود مودت، رحمت و گرمای عاطفی خانواده از بین برد. بحث و جدل، خیانت، دروغ و تهمت، توهین و بدزبانی، افشای راز، مقایسه قلبی و کلامی همسر با دیگران، داشتن توقع و خواسته‌های نابه‌جا، کمک نکردن به یکدیگر در زندگی مشترک، عیب‌جویی، نداشتن فرهنگ عذرخواهی، عدم عفو و گذشت و پذیرش عذرخواهی همسر، از مواردی است که بی‌توجهی و رعایت نکردن آن، روابط عاطفی زن و مرد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.