اجتماعی 

در نتیجه عدم سیاست‌گذاری دقیق حوزه زنان،

 در ارایه الگوی زن مطلوب، ضعف داریم

دکتر مهدیه شادمانی -

دکترای روابط بین الملل،

مدرس دانشگاه و

فعال عرصه زنان و سیاست

زمانی که آیت‌الله رئیسی، کاندیدای ریاست جمهوری شد، علیه ‌او تبلیغات منفی صورت می‌گرفت. دشمن هم برای این‌که تصویرسازی منفی از مسئولان، در اذهان مردم، به‌خصوص بانوان ایجاد کند، گزارش‌های مغرضانه‌ای ارایه می‌کرد. اما آنچه نگاه‌ها را نسبت به شهید رئیسی روشن کرد، این بود که هم در مدت حضور در آستان قدس رضوی و هم در قوه قضاییه، کارهای مختلفی را در حوزه زنان انجام داد.

متاسفانه خلأ و ضعفی که وجود دارد این است که رسانه، برای ارایه گزارش به مردم، قوی نیست. حتی برخی از بانوان نخبه و فرهیختگان هم درباره قوانین، لوایح و اصلاحات آن در موضوع‌های مربوط به بانوان کشور، هیچ اطلاعی ندارند. ضعف رسانه‌ای باعث می‌شود نتوانیم آگاهی‌بخشی را در اذهان مردم ایجاد کنیم.

یکی از مهم‌ترین اقداماتی که شهید رئیسی در سال1397 در قوه قضائیه انجام داد، تشکیل کارگروهی از بانوان متخصص و نخبه برای رسیدگی و اصلاح «لایحه ارتقای امنیت بانوان» بود. این لایحه، از اواخر سال1389  توسط دولت وقت، نگارش شد، اما به‌دلیل تناقض‌هایی که بین قوانین شرعی و اسلامی وجود داشت در دوره آقای لاریجانی که رئیس قوه قضائیه بود، مسکوت ماند و نگاه حقوقی و اصلاحی بر آن انجام نشد. زمانی که آیت‌الله رئیسی به ریاست قوه قضاییه منصوب شد، تشکیل کارگروه و اصلاحات این لایحه از مهم‌ترین اقداماتش بود.

امسال، بعد از 12سال، این لایحه در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در مرحله شورای نگهبان است. باوجود نگاه انتقادی نسبت به مواد این لایحه، می‌توان گفت که این لایحه برای جامعه بانوان، امیدبخش است.

خودکفایی برای بانوان

معاونت امور زنان و خانواده در دولت سیزدهم، به جای نگاه حمایتگر، نگاه توانمندسازی را به زنان داشت. رویکردی که نسبت به کارآفرینی، ایجاد اشتغال در زمینه مشاغل خانگی و اقداماتی که در حوزه زنان سرپرست خانوار انجام داده، نشان می‌دهد که دولت در حوزه اقتصادی، خواهان ایجاد خودکفایی برای بانوان بوده است. اولین اقدام، درباره مهارت‌آموزی بانوان با عنوان طرح ملی کسب و کارهای پایدار خانواده بوده که حدود 4هزار و 500 نفر از زنان، به‌صورت تخصصی در جهت خودکفایی و کارآفرینی از صفر تا صد، آموزش دیده‌اند. تسهیلات و وام‌های مختلف بانکی و ضمانت‌های مختلف ایجاد شد و این روند رو به رشد بود. بنابراین در حوزه کارآفرینی، درباره توسعه و تشکیل شرکت‌های تعاونی و مهارت‌آموزی دختران کشور با همکاری وزارت علوم، دوره‌های خاصی برگزار شد تا آن‌ها وارد عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی شوند.

بیمه زنان خانه‌دار از دیگر فعالیت‌هاست. بسیاری از بانوان که شغل خاصی ندارند، نیازمند درآمد، یا پشتیبانی بیمه‌های درمانی و حوادث مختلف یا خدمات بعد از فوت بودند و نیاز به بیمه داشتند. باتوجه به این‌که بیمه زنان خانه‌دار در دولت‌های مختلف مسکوت مانده بود، دولت سیزدهم از روستاها شروع کرد. بیمه مادران روستایی دارای سه فرزند، بیمه ناباروری، بیمه مادران باردار تا زمان شیردهی، که مصوب شد به فرزندان هم تا 5 سال بیمه تعلق بگیرد.

طرح‌های مختلفی در حوزه ازدواج در چند شهرستان برای زوجینی که تازه ازدواج کرده بودند، شروع شد. مساله انعطاف شغلی برای بانوان، هم از نظر مهدکودک و ساعت کاری شناور بانوان در اداره‌ها و نهادهای مختلف، مدنظر دولت سیزدهم بود. در حوزه اقتصادی هم فعالیت‌هایی در جهت توانمندسازی، ارایه تسهیلات برای بانوان شاغل و خانه‌دار انجام شد.

اقدامی تحسین برانگیز

در عرصه بین‌الملل یکی از اقدامات دولت سیزدهم، برگزاری کنگره زنان تاثیرگذار بود. بعد از برپایی کنگره، انتقادهای خاصی نسبت به این کنگره وجود داشت، اما برپایی این کنگره در زمانی بود که ایران، از سوی کشورهای مختلف در عرصه بین‌الملل تحت فشار بود و نوعی اتهام زنی علیه ما وجود داشت. زمانی که رسانه‌های خارجی، تصویر سیاهی از جمهوری اسلامی پخش می‌کرد، ایران، اقدام مهمی انجام داد و زنان فرهیخته 90کشور و همسران روسای کشورهای مختلف را دعوت کرد تا در این کنگره حضور پیدا کنند.

سال1401 جمهوری اسلامی ایران، با وجود اقداماتی که در حوزه زنان در عرصه بین‌الملل انجام داده بود از کمیسیون مقام زن، لغو عضویت شد. اما با وجود فشارها، کنگره زنان تاثیرگذار برگزار شد. حدود 90کشور حضور پیدا کردند و در سال بعدی این کنگره را محدودتر و در سطح ملی برگزار شد تا استعدادهای بانوان نخبه در حوزه‌های مختلف در جمهوری اسلامی شناسایی شود. این‌که در حوزه اجرا، کنگره بین‌المللی زنان تاثیرگذار برپا شد، قطعا تحسین‌برانگیز است. اما این‌که نتوانستیم به گفتمان‌سازی و نظریه‌پردازی در این مساله برسیم، یک نقص است. کنگره زنان تاثیرگذار، اقدام مهمی بود که انجام شد، اما از این شبکه‌سازی و ظرفیتی که به وجود آمد، در عرصه بین‌الملل، جریان‌سازی ایجاد نشد. باید در فضای بین‌الملل تعامل‌های جدی داشته باشیم.

جنبش تعهد به خانواده، میراث شهید رئیسی

یکی دیگر از اقدامات دولت سیزدهم در حوزه بین‌الملل، طرح ایده «جنبش تعهد به خانواده» بود. در کشورهای اروپایی از سال1960، شکل خانواده از حالت طبیعی که پدر، مادر و فرزندان بوده، خارج شده و تغییر پیدا کرد؛ حتی در برخی کشورها به‌صورت انحراف جنسی درآمده است. در ادامه استحاله خانواده، در حال تقدس‌زدایی از جایگاه مادران هستند و برای جمهوری اسلامی ایران هم برنامه داشتند. اما شهید رئیسی در نشستی که در مجمع عمومی سازمان ملل داشت، ایده جنبش تعهد به خانواده را ارایه کرد. نظام سرمایه‌داری، با هدف سوءاستفاده از جایگاه زن، او را به‌عنوان بازاریاب نظام سرمایه‌داری معرفی کرد و طبق ایده‌های لیبرالیستی و اومانیستی خود، خانواده را در فرهنگ غربی دچار استحاله کرد. اما شهید رئیسی یک میراث بزرگ از خود به جا گذاشت و در آخرین نشستی که داشت، ایده «جنبش تعهد به خانواده» را مطرح کرد.

در معاونت امور زنان هم برای پیش‌نویس سند، جلسه‌های مختلفی با نخبگان برگزار و نظرهای مختلفی ارایه شد. این سند، باید هم جامعه متکثر جهانی را تحت‌پوشش می‌گرفت، هم نگاه اسلامی در نگارش این سند لحاظ می‌شد و هم به فرهنگ‌های مختلف توجه می‌کردند. یعنی باید هم نگاهی که نسبت به خانواده، در کشورمان است در آن لحاظ کنیم و هم در نگاه کلی‌تر، برای بانوان کشورهای مختلف لحاظ شود. بنابراین با یک نگاه همه‌جانبه در تمام ابعاد، این کار در حال انجام است. بعد از انتخابات باید صدای این میراث در جهان شنیده شود و این ایده به مرحله اجرا برسد، تا تعاملی جدی با دولت‌های مختلف درباره این جنبش ایجاد شود.

مدیران ما نگاه بین‌المللی ندارند

زمانی که لغو عضویت ایران از کمیسیون مقام زن مطرح شد، با نهادهای مختلف، ارتباطاتی داشتیم و قرار بود در عرصه بین‌الملل تبادل و تعامل جدی صورت گیرد. اما نهادهای داخلی کشور نظرشان این بود که بانوان در عرصه‌های بین‌المللی حضور نداشته باشند. این نشان می‌دهد که در داخل، بسیاری از مدیران، نگاه بین‌المللی ندارند.

در زمان اغتشاشات، جلسه‌هایی در معاونت زنان تشکیل شد و بانوانی که از کشورهای دیگر حاضر شده بودند، می‌گفتند جمهوری اسلامی ایران، نقطه امید ماست و انتظار داریم یک الگو به ما معرفی کند، ولی متاسفانه در این مساله ضعف داشتیم. بسیاری از بانوان در کشورهای دیگر، نیازمند الگوی جدید با هویت زن مسلمان هستند. نتوانستیم از ظرفیتی که در کنگره زنان تاثیرگذار وجود داشت، به شبکه‌سازی عظیم دست پیدا کنیم و از ظرفیت جامعه نخبگانی در عرصه بین‌الملل بهره‌مند شویم. اگر از این ظرفیت‌ها بهره می‌گرفتیم، هم در بحث خانواده و حتی در بحث فلسطین بیشتر می‌توانستیم پیش برویم. با تعامل‌هایی که برقرار می‌شد می‌توانستیم به جای کمپین داخلی، برای لغو عضویت اسرائیل از کمیسیون مقام زن، آن را برای امضا به همسران روسای جمهور کشورهای دیگر، ارجاع دهیم.

شاید این سوال مطرح شود که چرا یک اقدام تخصصی پیش‌زمینه‌ای در برگزاری کنگره زنان وجود نداشت؟ این موضوع، مربوط به ضعف‌هایی است که در حوزه زنان، در داخل کشور داریم. در حوزه زنان، سیاست‌گذاری دقیقی صورت نمی‌گیرد. زمانی که قرار است کاری انجام شود، ابتدا باید اتاق‌فکر شکل بگیرد. متاسفانه از همان ابتدا بدون برنامه‌ریزی و سیاستگذاری و بدون آن‌که زیست‌بوم و ارتباط جدی با حلقه نخبگان و حلقه میانی داشته باشیم، وارد اجرا می‌شویم. وقتی نگاهی، تخصص‌محور نباشد، اولویت‌بندی و طرح برنامه نکنیم، بودجه مناسب برای آن تامین نکنیم، قطعا در مرحله اجرا، کار ناقص می‌ماند.

در زمینه حضور زنان در فضای بین‌الملل، ضعف جدی وجود دارد. مسئولان، متوجه حساسیت مسایل زنان و توانمندی آنها نیستند. مسایل ناشناس مانده و به شناسایی دقیق دست پیدا نکرده‌ایم. همچنین نمی‌دانند چه‌طور از ظرفیت بانوان در جامعه بین‌الملل، بهره‌مند شوند.

حضور بانوان در ارکان مختلف مدیریتی باعث می‌شود نهادها و سازمان‌ها با دغدغه‌های‌شان آشنا شوند. باید انتخاب بانوان، براساس شایسته‌سالاری باشد. زنان باید بتوانند به‌ویژه در حوزه سیاسی، آگاهی‌بخشی و ارتقای توانمندی داشته باشند تا بتوانند در ارکان مختلف قدرت، حضور پیدا کنند. در سطوح پایین‌تر مدیریتی، حتما باید از مشارکت بانوان، خصوصا جامعه نخبگانی استفاده شود؛ چون حضور بانوان باعث شناخت نیازهای بانوان می‌شود. یکی از مسایلی که باعث می‌شود زنان پیشرفت چشمگیر نداشته باشند و دچار مسایل کلیشه‌ای شوند، این است که سیاست‌گذاری دقیقی صورت نمی‌گیرد. وقتی برای اولویت‌بندی مطالبات بانوان، بین نهادهای سنتی و مدرن هماهنگی وجود نداشته باشد، دچار مساله‌سازی کاذب می‌شویم. اینجاست که دغدغه زنان جامعه و کنشگران، رفتن به ورزشگاه و دوچرخه‌سواری می‌شود. این‌ها مساله بانوان هست، اما اولویت نیست و می‌توان از مسیرهای دیگر آن را حل کرد.

اگر در حوزه بانوان، نگاهی تخصصی وارد شود، سیاست‌گذاران به‌دلیل ارتباط با اتاق‌های فکر، می‌توانند در حوزه تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری با موفقیت عمل کنند. اما اگر با جامعه نخبگان ارتباط نداشته باشند و حلقه‌های میانی که می‌خواهند با مسئولان ارتباط ایجاد کنند، دغدغه‌مند و متخصص در حوزه زنان نباشند، قطعا مساله‌شناسی بانوان دچار انحراف و ضعف می‌شود. اگر مسیر را درست طی کنیم و میان مطالبه‌های سنتی و مدرن، هماهنگی وجود داشته باشد، به یک اولویت‌بندی صحیح در حوزه بانوان خواهیم رسید.

پاسخگوی مطالبه‌های بانوان

دولت آینده باید به توانمندی و شایستگی بانوان توجه داشته باشد و اگر ضعفی وجود دارد، در جهت رفع آن تلاش کند. همچنین قبل از اجرا، باید سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و قانون‌گذاری قوی داشته باشیم. اگر دولت آینده بخواهد پاسخگوی مطالبات بانوان باشد، موفق عمل کند و حرکتش نمایشی نباشد، باید سیاست‌گذاری دقیقی انجام دهد. سیاست‌گذاری باعث می‌شود مشکلات شناخته و اولویت‌بندی شود. از دولت جدید، این توقع وجود دارد که سیاست‌گذاری را مورد توجه قرار دهد.