)
پرونده ویژه
تمام نکاتی که مادران درباره شیردهی باید بدانند
اختلال در شیردهی، نتیجه جراحی پروتز سینه
الهه شهبازی
زن جایگاه ویژه‌ای در عالم هستی دارد، این جایگاه با مادر شدن و رشد فرزند والاتر میشود. زن با تولد فرزندش پا به دنیایی می‌گذارد که جدا شدن از آن امکان‌پذیر نیست. مادر شدن، رشد روحی و معنوی زن را ارتقا می‌بخشد. زنان اگر به زندگی قبل از مادر شدن نگاه کنند، این را بهتر درک می‌کنند که کنار فرزندشان قد کشیده‌اند! اولین قدم رشد مادر بعد از به دنیا آمدن فرزند، تغذیه نوزاد است. تغذیه نوزاد، نه‌تنها امری مهم و پایه سلامت جسم اوست، بلکه برای مادر هم کاری دل‌نشین است و باعث شادابی روح و افزایش توان جسمی میشود. مادر می‌داند همان‌طور که به رشد جسمی کودک کمک می‌کند، روح او را نیز با آغوش کشیدن و محبت عجین می‌کند و مهر و عاطفه را در وجودش نهادینه می‌کند.
تغذیه مناسب نوزاد از نگاه قرآن
متخصصان علوم تغذیه و علوم پزشکی، معتقدند بهترین تغذیه کودک تا سن دو سالگی، شیر مادر است. سال ۶۰۰ میلادی در قرآن و بعد از آن در روایات اهل‌بیت‌علیهم‌السلام بارها به این مساله اشاره شده است. شیر مادر، هدیه ویژه پروردگار به نوزاد است. دوران شیرخواری، حساس‌ترین مرحله رشد و تکامل کودک محسوب میشود. بنابراین در این برهه از زندگی باید توجه بیشتری به مراقبت از تغذیه و سلامت کودک و مادر داشت. اسلام، دین جامعی است که حتی برای تغذیه مناسب نوزاد با شیر مادر هم دستورالعمل دارد. شیر مادر بهویژه «آغوز» حق نوزاد و اولین تغذیه حلال و طیب از مائده الهی برای شیرخواران است. خداوند در قرآن کریم در هشت آیه به‌طور مستقیم بحث شیر مادر را مطرح می‌کند که مهمترین آنها آیه ۲۳۳ سوره بقره است.
«وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ فَإِنْ أَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»
مادران، فرزندان را دو سال تمام، شیر مىدهند. (این) براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارى را تکمیل کند و بر آن کس که فرزندش متولد شده (پدر)، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به‌طور شایسته در مدت شیردهی تامین کند، حتى اگر طلاق گرفته باشد. هیچ‌کس موظف به بیش از مقدار توانایى خود نیست! نه مادر (به‌خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر. بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد (هزینه مادر را در دوران شیرخوارى تامین کند) و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهى بر آنها نیست و اگر (با عدم توانایى یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌اى براى فرزندان خود بگیرید، گناهى بر شما نیست، به شرط این‌که حق گذشته مادر را به‌طور شایسته بپردازید و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و بدانید خدا، به آنچه انجام مى‌دهید، بیناست.
تفسیر آیت الله مکارم شیرازی از این آیه چنین است:
این آیه در ادامه بحث‌هاى مربوط به مساله‌های ازدواج و زناشویى در قرآن مطرح میشود. مساله اصلی آیه، درباره «رضاع» (شیر دادن) است و با تعبیرهای کوتاه و فشرده و در عین حال پر محتوا و آموزنده، جزییات مهم را در قالب هفت دستور بازگو مى‌کند.
- مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر مىدهند (وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ).
«والدات» جمع «والده» به معنى مادر است، ولى «ام» معنى وسیع‌ترى دارد که گاهی به مادر یا مادرِ مادر و گاهی به ریشه و اساس هر چیزى اطلاق مى‌شود.
در این بخش از آیه، حق شیر دادن در دو سال شیرخوارى به مادر داده شده و اوست که مى‌تواند در این مدت از فرزند خود نگهدارى کند و به‌اصطلاح حق حضانت در این مدت، از آنِ مادر است. هرچند ولایت بر اطفال صغیر به‌عهده پدر گذاشته شده، اما چون تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنى دارد، این حق به مادر داده شده است. علاوه‌بر این، عواطف مادر نیز باید رعایت شود، زیرا او نمى‌تواند آغوش خود را در چنین لحظه‌های حساسى خالى ببیند و در برابر وضع نوزادش بى‌تفاوت باشد. بنابراین، قرار دادن حق حضانت و نگهدارى و شیر دادن براى مادر، نوعی حق دو جانبه است که هم براى رعایت حال فرزند است و هم مادر. تعبیر«اولادهن» (فرزندان‌شان) اشاره لطیفى به این مطلب است.
گرچه ظاهر این جمله مطلق است و زنان مطلقه و غیرمطلقه را شامل مى‌شود، ولى جمله‌هاى بعد نشان مى‌دهد که این آیه به زنان مطلقه نظر دارد.
- سپس مى‌افزاید: این براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارى را کامل کند. (لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ). یعنى مدت شیر دادن طفل لازم نیست، همواره دو سال باشد. دو سال براى کسى است که مى‌خواهد شیر دادن را کامل کند، ولى مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعایت سلامت او، این مدت را کمتر کنند.
در روایاتى که از اهل بیت‌‌علیهم السلام به ما رسیده، دوران کامل شیرخواری دو سال و کمتر از آن، بیست و یک ماه معرفى شده است.
اینجا باید از آیه: «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً» (باردارى او و از شیر گرفتنش، سى ماه است) استفاده شود. زیرا مى‌دانیم معمولا دوران باردارى نه ماه است و هرگاه آن را از سى ماه کم کنیم بیست و یک ماه باقى مى‌ماند که مدت معمولى شیردادن خواهد بود.
با توجه به آنچه در سوره احقاف آمده، مادران حق دارند با در نظر گرفتن، مصلحت و سلامت نوزاد، مدت شیرخوارگى را از بیست و یک ماه نیز کمتر کنند.
«و وصّینا الانسان بوالدیه حملَته امّه وَهناً علی وَهن و فصاله فی عامین ان اشکُر لی و لوالدیک الیّ المصیر» و انسان را سفارش کردیم به پدر و مادرش. مادرش درحالیکه ضعفی بسیار داشت، او را حمل کرد و دو سال شیر داد. شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت به سوی من است. (سوره لقمان آیه چهارده)
براساس آیه‌های ۲۳۳ سوره بقره و چهارده سوره لقمان، مرز سفارش شده برای شیر دادن مادران به کودکان خود، دو سال تمام (بیست و چهار ماه) و براساس آیه پانزده سوره احقاف، حداقل مدت لازم برای شیر دادن به کودکی که پس از گذراندن ۹ ماه دوران جنینی متولد شده، ۲۱ ماه است.
فقیهان و مفسران با الهام از روایت‌های اسلامی در پاسخ به این پرسش که چرا مدت شیرخواری در جایی 24 ماه و در آیه دیگر، ۲۱ ماه عنوان شده، چنین گفته‌اند: «حداقل دوران حمل شش ماه و حداکثر دوران مفید رضاع بیست و چهار ماه است.»
از این تعبیر قرآنی هم می‌توان استفاده کرد که هر اندازه از مقدار دوران حمل کاسته شود، باید بر مقدار دوران شیرخواری افزود، طوری که روی‌هم‌رفته، سی ماه تمام شود. از ابن عباس نیز نقل شده هرگاه دوران بارداری زن نه ماه باشد، باید 24 ماه شیر دهد (قانون طبیعی). بنابراین، هر اندازه کودک زودتر از دوران حمل طبیعی به دنیا آمد، به همان اندازه باید بر دوران شیرخوارگی‌اش افزود؛ چون کمبودهای دوران حمل در دوران شیرخواری باید جبران شود.
- هزینه زندگى مادر از نظر غذا و لباس در دوران شیردهی، برعهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطرى آسوده بتواند فرزند را شیر دهد. خداوند در ادامه آیه مى‌فرماید: «و بر کسى که فرزندش متولد شده (پدر) لازم است، خوراک و پوشاک مادران را به‌طور شایسته تامین کند (وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ).
در این آیه تعبیر به «المولود له» (کسى که فرزند براى او متولد شده) به جاى تعبیر به «اب- والد» (پدر) قابل توجه است، گویى مى‌خواهد عواطف پدر را در راه انجام این وظیفه، به کار گیرد. یعنى اگر هزینه کودک و مادرش در این موقع بر عهده مرد گذارده شده، به این خاطر است که فرزند، میوه دل اوست، نه یک فرد بیگانه. توصیف به «معروف» نشان مى‌دهد پدران درباره لباس و غذاى مادر، باید آنچه شایسته و متعارف و مناسب حال اوست، در نظر بگیرند، نه سختگیرى کنند و نه اسراف.
براى توضیح بیشتر مى‌فرماید: «هیچ‌کس موظف نیست بیش از مقدار توانایى خود، کاری انجام دهد.» (لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها).
بنابراین هر پدرى به اندازه توانایى خود وظیفه دارد.
- سپس خداوند در این آیه حکم مهم دیگرى را بیان می‌کند: نه مادر (به‌خاطر اختلاف با پدر) حق دارد به کودک ضرر بزند و نه پدر به‌خاطر اختلاف با مادر (لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ).
یعنى هیچ‌یک از این دو حق ندارد سرنوشت کودک را وجه‌المصالحه اختلافات خود قرار دهد و بر جسم و روح نوزاد ضربه وارد کند.
مردان نباید حق حضانت و نگهدارى مادران را با گرفتن کودکان در دوران شیرخوارى، پایمال کنند که زیانش به فرزند می‌رسد. مادران نیز نباید از این حق شانه خالى کنند و به بهانه‌هاى گوناگون از شیردهی منصرف شوند، یا پدر را از دیدار فرزندش محروم کنند.
تعبیر به «ولدها» و «ولده» نیز براى تشویق پدران و مادران به رعایت حال کودکان شیرخوار است. همچنین نشان مى‌دهد نوزاد متعلق به هر دو نفر است، نه مطابق رسوم جاهلیت که فرزند را فقط متعلق به پدر مى‌دانستند و براى مادر هیچ سهمى قائل نبودند.
- سپس در حکم دیگرى به ماجراهای بعد از مرگ پدر مى‌پردازد و مى‌فرماید: «و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد.» (وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ) یعنى آنها باید نیازهاى مادر را در دورانى که به کودک شیر مى‌دهد، تامین کنند.
۶- در ادامه آیه، فرآیند باز‌داشتن کودک از شیر مطرح میشود. خداوند اختیار این مساله را به پدر و مادر واگذار کرده است. هرچند در ابتدای آیه، زمانى براى شیر دادن کودک تعیین شده، ولى پدر و مادر با توجه به وضع جسمى و روحى و توافق با یکدیگر مى‌توانند کودک را در هر موقع مناسب از شیر باز دارند.
مى‌فرماید: «اگر آن دو با رضایت و مشورت یکدیگر بخواهند کودک را (زودتر از دو سال یا بیست و یک ماه) از شیر بازگیرند، گناهى بر آنها نیست.» (فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما).
پدر و مادر باید مصالح فرزند را در نظر بگیرند و با هم‌فکرى و توافق و به تعبیر قرآن تراضى و تشاور، براى باز گرفتن کودک از شیر، برنامه‌اى تنظیم کنند و در این کار از کشمکش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پایمال کردن مصالح کودک بپرهیزند.
۷- گاهی مادر از حق خود درباره شیردادن و حضانت و نگهدارى فرزند خوددارى مى‌کند، یا مانعى براى او پیش مى‌آید. در این‌صورت باید چاره‌اى اندیشید. در ادامه آیه مى‌فرماید: «اگر (با عدم توانایى یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌اى براى فرزندان خود بگیرید، گناهى بر شما نیست، هرگاه حق گذشته مادر را به‌طور شایسته بپردازید. (وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ).
در تفسیر جمله «إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ» نظرهای گوناگونى از سوى مفسران اظهار شده، گروهى تفسیر بالا را پذیرفته‌اند که انتخاب دایه به جاى مادر، پس از رضایت طرفین، مانعی ندارد، مشروط بر این‌که این امر سبب از بین رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود. بلکه حق او نسبت به مدتى که شیر مى‌دهد طبق عادت پرداخته شود.
در‌حالى‌که بعضى آن را ناظر به حق دایه دانسته‌اند و گفته‌اند باید حق او طبق عرف پرداخت شود، بعضى هم گفته‌اند منظور از این جمله، توافق پدر و مادر در مساله انتخاب دایه است. بنابراین تاکیدى مى‌شود بر جمله قبل، ولى این تفسیر ضعیف به نظر مى‌رسد و صحیح‌تر همان تفسیر اول و دوم است. مرحوم «طبرسى» تفسیر اول را ترجیح داده و در پایان آیه هشدار مى‌دهد: «تقواى الهى پیشه کنید و بدانید خدا به آنچه انجام مى‌دهید بیناست.» (وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).
مبادا کشمکش میان مرد و زن، روح انتقام‌جویى را در آنها زنده کند و سرنوشت یکدیگر، یا کودکان مظلوم را به خطر اندازند. همه باید بدانند خدا مراقب اعمال آن‌هاست.
این احکام دقیق و حساب‌شده و هشدارهاى آمیخته به آن، به‌خوبى نشان مى‌دهد اسلام تا چه حد به حقوق کودکان و مادران اهمیت میدهد و رعایت حداکثر عدالت را در این زمینه سفارش مى‌کند. اسلام برخلاف آنچه در دنیاى ستمکاران وجود دارد که حقوق ضعیفان همیشه پایمال مى‌شود، حداکثر اهمیت را به حفظ حقوق آنان داده است. (تفسیر نمونه، ج۲، ص۱۸۵)
اهمیت شیر مادر از نگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام
آخرین یافته‌های علمی بر این نکته تاکید می‌کند که برای کودک، شیری بهتر از شیر مادر نیست. این در حالی است که چهارده قرن پیش، همین پیام از زبان پاک پیامبر بلندمرتبه اسلام، حضرت محمدصلی الله علیه و آله به گوش جهانیان رسیده که «برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست».
در کتاب‌های فقهی و آداب اسلامی ازجمله «جواهرالکلام» و «حلیه‌المتقین» تغذیه کودک با «آغوز» یا شیر غلیظ شده در چند روز اول زایمان مورد تاکید قرار گرفته که در اصطلاح علمی به آن «کلستروم» یا «ماک» می‌گویند. دانشمندان دریافته‌اند که این شیر زردرنگ و غلیظ، مواد بسیار مفید و ارزنده‌ای دارد که به منزله اولین واکسیناسیون و مهمترین اقدام ایمن‌سازی برای محافظت کودک در برابر بیماری‌های عفونی است. بنابر فرمایش قرآن و عترت، تغذیه کودک با شیر مادر ضروری است و کاستن از زمان لازم برای شیر دادن به طفل، گونه‌ای ستم بر کودک دانسته شده است.
از نظر علمی نیز تغذیه کودک با شیر مادر تا پایان دو سالگی ضروری است، اما در سال دوم زندگی، برخلاف سال اول، سایر غذاها منبع اصلی تغذیه کودک هستند. به همین دلیل در هر وعده ابتدا باید کودک غذا بخورد و سپس با شیر مادر تغذیه شود.
بنا بر حدیثی از رسول اکرم‌صلی الله علیه و آله: «مکیدن سینه توسط طفل، شیر را افزایش میدهد و اجر شیردهی شبانه مادر، برابر با آزاد کردن هفتاد بنده در راه خداست.»
کارشناسان علم تغذیه درباره شیر مادر می‌گویند: «مهمترین عامل در افزایش شیر مادر، مکیدن درست شیر توسط شیرخوار و تخلیه آن است. اگر شیر ترشح شده پی‌در‌پی تخلیه نشود، به‌تدریج تولید و ترشح آن کاهش می‌یابد. وقتی کودک سینه را می‌مکد، پیام‌های عصبی از سینه به هیپوتالاموس در مغز رفته و موجب میشود مقدار ترشح پرولاکتین (هورمون محرک تولید شیر) به ده برابر افزایش یابد.
از امام جعفر صادق‌علیه السلام روایت شده: «به کودک از یک سینه شیر ندهید، بلکه از هر دو به او شیر بخورانید، زیرا یکی به منزله غذا و دیگری به منزله آب است. بخشی از شیر به منزله آب و بخش دیگر به منزله غذای مورد نیاز کودک است.»
اگر در چهار تا شش ماه اول زندگی، طفل تنها از شیر مادر تغذیه کند، نیازی به دادن آب نیست.
با گذشت زمان، ترکیب شیر مادر متناسب با نیاز رشد شیرخوار تغییر پیدا می‌کند. چربی شیر مادر، در شروع هر بار شیردهی، کمتر و سپس میزان آن به‌تدریج زیاد میشود. به همین دلیل، متخصصان معتقدند در هر نوبت شیردهی، حتما باید یک سینه کاملا تخلیه شود و در نوبت بعدی، تغذیه از سینه دوم شروع شود. به‌دلیل وجود چربی بیشتر در شیر انتهایی هر وعده شیردهی، شیرخوار به‌طور کامل سیر میشود و پرخوری نمی‌کند. در نتیجه کمتر چاق میشود. چاقی این دوران در شیرخوارهایی که با شیرخشک تغذیه می‌شوند، زمینه‌ساز عوارض قلبی‌ـ‌عروقی و بیماری قند در بزرگ‌سالی است.
بنابراین، حتی در دوران سالمندی نیز تاثیر خوب شیرمادر بر سلامت انسان آشکار شده است. کسانی که دوران کودکی را با برخورداری از نعمت گرانقدر شیر مادر سپری کرده‌اند، در دوران سالمندی به مراتب کمتر از کسانی که در دوران شیرخواری با محرومیت از شیر مادر طی شده، به بیماری‌های قلبی-عروقی گرفتار می‌شوند.
قانون اساسی ایران و مساله شیردهی
در قسمت اول ماده ۱۱۷۶ قانون مدنی آمده «مادر مجبور نیست به طفل خود شیر بدهد». بنابراین مادر ملزم به شیر دادن کودک خود نیست و می‌تواند امتناع کند، اگرچه اجرت هم به او داده شود.
یکی از صاحب‌نظران در حقوق مدنی می‌گوید: «چون شیر دادن احتمال دارد باعث زیان مادر شود و به‌نوعی فداکاری است، حقوق، این انتظار را از مادر ندارد. بنابراین برخلاف مورد حضانت که حق مادر از لوازم تکلیف اوست، شیر دادن «حق» مادر است. اگر بخواهد از این حق استفاده کند، پدر یا مقام عمومی نمی‌تواند مانع او شود، ولی هرگاه مایل نباشد، اجبار او امکان ندارد.»
البته در صورتی‌که مادر برای شیر دادن کودک خود، اجرت مطالبه کند، اجرت او از مال کودک (چنان‌چه دارایی داشته باشد) پرداخت میشود و هرگاه کودک دارایی نداشته باشد، پدر از باب نفقه اقارب، خواهد پرداخت. هرگاه پدر دارایی نداشته باشد، مادر از باب نفقه اقارب ملزم است مجانا کودک خود را شیر دهد، یا به دیگری واگذار کند و اجرت او را بپردازد.
همچنین طبق ماده ۱۱۷۶ قانون مدنی، عدم جواز اجبار مادر برای شیر دادن به‌کودک، مشروط به این است که تغذیه کودک با غیر شیر مادر ممکن باشد. در غیر این‌صورت، اجبار او منعی ندارد. بنابراین در صورتی‌که تغذیه طفل با شیرخشک یا شیر گاو، یا غذا موجب ناراحتی یا بیماری کودک شود، مادر نمی‌تواند از شیر دادن به فرزند خود استنکاف نماید و ملزم به آن میشود.
حق تغذیه کودک به صورت رسمی در اصل چهارم اعلامیه جهانی حقوق کودک، مصوب ۱۹۴۸ با این عنوان که کودک باید امکان برخورداری از تغذیه، مسکن، تفریحات و خدمات پزشکی مناسب را داشته باشد، مورد تصریح قرار گرفته است.
در ماده۲۴ کنوانسیون حقوق کودک، از کشور‌های طرف کنوانسیون خواسته شده با بیماری‌ها و سوءتغذیه کودکان مبارزه کنند.
مزایای شیر مادر از منظر علمی
انتخاب شیردهی با شیر مادر یا تغذیه با شیرخشک برای نوزاد، یکی از بزرگ‌ترین تصمیم‌هایی است که والدین برای خود و فرزندشان می‌گیرند. متخصصان سلامت معتقدند شیر مادر، بهترین انتخاب تغذیه‌ای برای نوزادان است، اما ممکن است شیردهی برای همه زنان امکان‌پذیر نباشد. تصمیم به انتخاب نوع تغذیه نوزاد براساس سطح راحتی، سبک زندگی و موقعیت‌های پزشکی خاص انجام می‌پذیرد. برای مادرانی که نمی‌توانند شیر بدهند یا تصمیم دارند به نوزادشان شیر ندهند، شیرهای صنعتی جایگزین سالمی است، اما مساله تفاوت شیر مادر با شیرخشک است.
تصمیم برای تغذیه نوزاد با شیر مادر یا شیر خشک، یک تصمیم شخصی است، اما صحبت درباره مزایا و معایب هر روش می‌تواند به مادران کمک کند تصمیم بگیرند چه چیزی برای آنها و کودک‌شان بهترین است. تعدادی از سازمان‌های بهداشتی ازجمله آکادمی اطفال آمریکا(AAP)، انجمن پزشکی آمریکا (AMA) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) شیردهی با شیر مادر را به‌عنوان بهترین انتخاب برای نوزادان توصیه می‌کنند. این شیر به تقویت سیستم ایمنی بدن نوزاد دربرابر عفونت‌ها، جلوگیری از آلرژی و محافظت دربرابر تعدادی از بیماری‌های مزمن کمک می‌کند.
تفاوت شیرمادر با شیرخشک زیاد است، اما در مقایسه با شیر خشک، مواد مغذی موجود در شیر مادر شامل قند (کربوهیدرات) و پروتئین است که بهتر جذب بدن نوزاد میشود و توسط سیستم رشد مغز و سیستم عصبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مطالعه روی نوزادانی که با شیر مقوی مادرشان تغذیه می‌شوند، نشان داده این کودکان وقتی بزرگ‌تر می‌شوند در تست‌های هوش بهتر عمل می‌کنند و از بینایی قوی‌تری برخوردارند. شیر مغذی مادر به جلوگیری از عفونت‌های خفیف تا شدید کمک می‌کند. نوزادانی که با این شیر تغذیه می‌شوند عفونت‌های گوارشی، ریه و گوش بسیار کمتری دارند. نوزادان نارس نیز کمتر به عفونت روده مبتلا می‌شوند. همچنین تماس پوست به پوست، می‌تواند ارتباط عاطفی بین مادر و نوزاد را تقویت کند.
به‌طور کلی عمل شیردهی با سوزاندن کالری، به کوچک‌شدن رحم و چربی‌های دور شکم کمک می‌کند. بنابراین مادران شیرده می‌توانند سریع‌تر به شکل و وزن قبل از بارداری برگردند. همچنین مطالعات نشان میدهد تغذیه با شیر مقوی مادر، به کاهش خطر ابتلا به سرطان سینه، فشار خون بالا، دیابت، بیماری‌های قلبی-عروقی و ابتلا به سرطان رحم و تخمدان کمک می‌کند.
یک تفاوت شیر مادر با شیرخشک در این است که اجزای شیر مادر یعنی لاکتوز، پروتئین و چربی، برای دستگاه گوارش کودک بسیار مفید است و به‌راحتی در معده نوزاد هضم می‌شوند. نوزادانی که با این شیر تغذیه می‌شوند نسبت به نوزادانی که با پودر شیر صنعتی تغذیه می‌شوند، در هضم مشکل کمتری دارند.
شیر مادر سرشار از ویتامین‌های ضروری بدن نوزاد است و شیرخشک‌های تجاری نمی‌توانند به‌طور کامل با ترکیب دقیق شیر مادر مطابقت داشته باشند. چون شیر مغذی مادر، یک ماده است که به‌طور انحصاری برای هر نوزاد توسط مادر خودش ساخته میشود. فرآیندی که نمی‌توان آن را در یک کارخانه تکرار کرد.
بسیاری از متخصصان سلامت، استدلال می‌کنند حالا که بهبود زیادی در فرمولاسیون شیرهای صنعتی کودکان انجام شده، تفاوت شیر مادر با شیرخشک بسیار کم شده، یا اصلا وجود ندارد. بااین‌حال، در سطح بیوشیمیایی، باز هم پودر شیر به پای شیر انسان نمی‌رسد که دقیقا مطابق با ساختار ژنتیکی نوزادان تغییر می‌کند. هیچ فرمولی هنوز حتی نزدیک به شیر مادر نیست.
این شیر حاوی سلول‌های زنده، سلول‌های بنیادی، گلبول‌های سفید، فاکتورهای ایمنی و آنتی‌بادی‌هایی است که نمی‌توان آنها را به شیرخشک اضافه کرد. همچنین در لیست مواد تشکیل‌دهنده موجود در شیرهای صنعتی پودرشده، می‌توان مواد نامطلوبی مانند سطوح بالا و غیرقابل قبول آلومینیوم، آرسنیک و کادمیوم را مشاهده کرد. بسیاری از مردم نیاز عاطفی دارند که باور کنند شیرخشک‌های تجاری، تفاوتی با شیر انسان ندارد.
شرکت‌های سازنده شیرخشک سال‌ها تلاش کردند تا والدین و متخصصان سلامت را متقاعد کنند شیرخشک‌های تولیدی مانند شیر طبیعی مادر است. آنها می‌گویند شیرخشک، نوعی شیر استریل‌شده مشابه شیر مادر است. جالب است بدانید شیری که در بدن یک زن تولید میشود، استریل نیست و باکتری‌های مختلفی دارد که برای رشد مناسب میکروبیوم (باکتری روده) کودک ضروری است.
ازسوی دیگر، افزودن مواد مغذی ضروری به شیرهای بسته‌بندی شده نوزادان، دلیل بر این نیست که این مواد دقیقا به همان روشی باشند که در شیر مادر عمل می‌کنند. شیرخشک‌ها هنوز در داشتن برخی مواد مغذی ضروری مانند نوکلئوتیدها، پروبیوتیک‌ها و الیگوساکاریدها که به‌طور طبیعی در شیر مادر موجود است، ضعف دارند.
حتی عوامل ایمنی در شیری که مادر تولید می‌کند، بسیار بیشتر از آنتی‌بادی‌ها است.آنها با یکدیگر تعامل دارند تا از کودک دربرابر بیماری‌ها محافظت کنند.
شیرهای صنعتی، حاوی هیچ‌گونه آنتی‌بادی نیست که از نوزادان یا کودکان نوپا دربرابر عفونت محافظت کند. آنتی‌بادی‌ها تنها یکی از عوامل ایمنی متعدد موجود در شیر مادرند که در شیرخشک‌ها وجود ندارند. این عوامل ایمنی، هماهنگی زیبایی دارند و مانند سازهای ارکستر سمفونیک، در واکنش به باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌های مختلفی که کودک در معرض آنها قرار می‌گیرد، با هارمونی خاصی عمل می‌کنند.
این ایمنی، هدفمند است و مصونیت خاصی نسبت به آنچه در محیط می‌تواند سلامت کودک را تهدید کند، ایجاد می‌کند. حتی اگر عوامل ایمنی را بتوان به این شیرها اضافه کرد، آنها نمی‌توانند این هارمونی و هماهنگی را داشته باشند.
علاوه‌براین، تعداد زیادی باکتری خوب در دستگاه روده کودک شیرخوار وجود دارد که با کمک شیر مادر به جلوگیری از التهاب کمک می‌کنند. به این ترتیب، این شیر خطر آسیب بافتی روده را کاهش داده و یکی از دلایلی است که نوزادان نارس تغذیه شده با آن کمتر احتمال دارد به یک بیماری جدی و تهدیدکننده زندگی به نام انتروکولیت نکروزان مبتلا شوند. همچنین میکروبیوم موجود در شیر مغذی مادر، فوایدی برای نوزاد دارد: بهبود عملکرد سیستم ایمنی، محافظت دربرابر عوامل بیماری‌زا، بهبود عملکرد گوارشی و کاهش استرس.
ممکن است عجیب به‌نظر برسد، اما شیرهای مخصوص نوزادان گاهی حاوی این موارد هستند:
آلومینیوم، ذرات شیشه، براده‌های فلز، ذرات ملامین، آرسنیک، کادمیوم.
مهمترین تفاوت شیر مادر با شیرخشک در این است که نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، سالم‌ترند. شیردهی با این شیر مقوی، حتی با بالارفتن سن از آنها دربرابر مشکلات محافظت می‌کند. استفاده از شیرمادر خطر ابتلا به SIDS (سندرم مرگ ناگهانی نوزاد)، آسم و مشکلات پوستی مرتبط با آلرژی، بعضی از بیماری‌های گوارشی مانند اسهال، سرطان خون، عفونت‌های گوش، عفونت روده، عفونت‌های تنفسی، مننژیت، دیابت و چاقی را کاهش میدهد.
چه کسانی نمی‌توانند به فرزندشان شیر بدهند؟
بهترین شیر برای نوزاد تازه متولد شده، شیر مادر است. سازمان جهانی بهداشت، توصیه می‌کند شیرخواران حداقل چهار ماه و ترجیحا شش ماه اول زندگی فقط با شیر مادر تغذیه شوند.
شیر مادر مزایای زیادی برای شیرخوار دارد. در بعضی موارد شیرمادر نقش محافظت را برای شیرخوار ایفا می‌کند: ۱- اسهال، ۲-عفونت گوش میانی، ۳-عفونت ادراری، ۵-عفونت خون، ۵-بوتولیسم شیرخوارگی، ۶- انتروکولیت نکروزان (بیماری که عمدتا در شیرخواران نارس دیده میشود و علائم آن اتساع شکم، ناتوانی در خوردن شیر و استفراغ شیر، وجود خون در مدفوع و بی‌حالی است).
اما در عین‌حال در بعضی موارد توصیه میشود مادر به نوازد خود شیر ندهد:
- ابتلای مادر به سل: حداقل دو هفته از زمان شروع درمان مادر مبتلا به سل باید بگذرد، تا او بتواند بدون دغدغه نوزادش را تغذیه کند.
- آبله‌مرغان: شیرخوار متولدشده از مادر مبتلا به آبله‌مرغان، باید پادزهر این بیماری را در اولین فرصت دریافت کند. تماس شیرخوار با ضایعات پوستی آبله‌مرغان، باعث ابتلای شیرخوار به این بیماری میشود.
- ویروس تب‌خال: در صورت وجود ضایعات پوستی ناشی از ویروس تب‌خال بهویژه روی سینه‌های مادر، شیردهی ممنوع است.
- شیمی‌درمانی مادر، منع مهمی برای شیردهی است.
- استفاده از پرتوداروها (مثل انجام اسکن‌های هسته‌ای تیروئید، کلیه و...) در این موارد طبق موارد نظر پزشک، شیردهی تا دفع کامل پرتو دارو از بدن قطع میشود.
- ابتلا شیرخوار به بیماری‌های متابولیک: در برخی بیماری‌های نادر، شیرمادر و برخی مواد موجود در آن برای نوزاد، مثل سم است و تغذیه کودک با شیر مادر باعث تشنج، بیماری کبدی میشود. شیرخوار باید در دوران شیرخواری از شیرخشک‌های رژیمی مخصوص استفاده کند و پس از این سن نیز رژیم‌های غذایی خاصی را مراعات کند.
- مادر دارای مشکلات عصبی- روانی جدی: مثلا مادر مبتلا به اختلالات هذیانی ممکن است فرزند خود را بکُشد و بهتر است مراقبت از شیرخوار بر عهده شخص دیگری باشد.
- ابتلای مادر به ایدز: در کشورهایی که جایگزین مطلوبی برای شیر مادر وجود دارد، توصیه میشود مادر مبتلا به ایدز از شیر دادن به فرزند خود خودداری کند. سوال اینجاست که آیا ایدز با شیر مادر منتقل میشود؟ در پاسخ باید گفت ثابت شده اگر خانم مبتلا به ایدز به مدت طولانی (بیشتر از ۶ ماه) به کودکش شیر دهد، خطر انتقال ویروس به کودک چهارده درصد افزایش می‌یابد. علاوه بر این، در صورت وجود زخم در سینه یا التهاب سینه، احتمال انتقال ایدز، بیشتر میشود. شیردهی برای مادر مبتلا به ایدز خطرهایی دارد که شایع‌ترین آنها ضعیف‌تر شدن مادر و نیاز بیشتر او به دریافت کالری و مایعات است و در صورت بی‌توجهی به تغذیه، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
- زنانی که قبل از بارداری عمل زیبایی انجام داده‌اند. زنان پس از پروتز سینه یا کوچک کردن سینه نمی‌توانند شیر بدهند.
حقیقت این امر اینگونه است که هنگام بارداری یا برنامه‌ریزی برای بچه‌دار‌شدن، بسیاری از زنانی که جراحی سینه (بزرگ کردن یا کوچک کردن سینه) انجام داده‌اند، این سوال را مطرح می‌کنند که آیا می‌توانند شیر بدهند یا خیر. معمولا پاسخ مثبت است و می‌توانند شیردهی را انجام دهند. چیزی که باعث میشود نتوانند شیر بدهند، عوارض بعد از جراحی است.
بیشترین اشتباه درباره مورد جراحی سینه، آناتومی است. طی جراحی بزرگ کردن سینه، پروتزهای سینه بین دیواره قفسه سینه و سینه قرار می‌گیرند و از تداخل با مجاری سینه یا غدد سینه که شیر از آنها دفع میشود، جلوگیری میشود. درحالیکه برخی از بافت‌های غده‌ای حین عمل کوچک کردن سینه برداشته میشود. البته در بیشتر موارد، بافت کافی برای تولید شیر پس از جراحی باقی می‌ماند.
جراحی سینه به این معنا نیست که مادران نمی‌توانند شیر بدهند، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که مادر شیر کاملی داشته باشد. اگر نوع برش مورد استفاده در جراحی سینه، اعصاب سینه و نوک سینه را که توسط شیردهی تحریک می‌شوند، قطع کند ممکن است عرضه شیر محدود شود.
پروتز معمولا پشت غدد شیر یا زیر ماهیچه‌های قفسه سینه قرار می‌گیرند که بر عرضه شیر تاثیری ندارد. با این حال، محل و عمق برش مورد استفاده برای جراحی ممکن است بر توانایی در شیر دادن تاثیر بگذارد. جراحی که آرئول(ناحیه تیره اطراف سینه) را دست‌نخورده نگه می‌دارد، کمتر مشکل ایجاد می‌کند.
عصب‌های سینه در فرآیند شیردهی نقش اساسی را ایفا می‌کنند. این عصب‌ها باعث میشود پرولاکتین و اُکسی‌توسین آزاد شده و شیر تولید شود. ممکن است پس از عمل جراحی سینه، این عصب‌ها ضعیف شود و تا مدتی احساس سینه کمتر میشود. بنابراین ممکن است شیردهی بعد از عمل جراحی، دچار مشکل شود. در چنین مواردی باید صبر کرد تا مسیرهای عصبی ناحیه سینه بازسازی شده و پس از گذشت این زمان، شیردهی به حالت عادی خود بازمی‌‌گردد. بهتر است برای بارداری بعد از عمل جراحی سینه با جراح زیبایی یا یک متخصص مامایی مشورت کرد. اگر احساس سطحی در سینه و اطراف آن دچار اختلال نشده و مجاری شیردهی آسیب ندیده باشد، امکان شیردهی موفق بعد از جراحی زیبایی سینه بیشتر است.
)