پرونده ویژه 

بررسی آثار و تبعات شیردهی در جسم و روح فرزند

شیره جانم را بنوش، من آرامم

ریحانه شهبازی

شیردهی فواید بی‌شماری برای مادر و نوزاد دارد؛‌‌‌ هم از نظرجسمی و هم از نظر روانی. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، در مقایسه با کودکانی که شیرخشک می‌خورند، کمتر در معرض چاقی و برخی بیماری‌های گوارشی قرار می‌گیرند و هوش‌ آن‌ها به مراتب بالا‌‌‌تر است‌‌‌. مادرانی که فرزندشان را از شیر خود تغذیه می‌کنند، کمتر از زنان دیگر به سرطان تخمدان و فشارخون بالا دچار می‌شوند.

از نظر روانی هم شیردهی اثرات مثبت غیرقابل‌انکاری دارد. مادر با شیر دادن به فرزندش، احساس لذت و آرامش را تجربه می‌کند. روان‌شناسان معتقدند، یکی از دلایل شیردهیاین است که در مادر، احساس خوبی ایجاد می‌کند، چون مادر با این کار احساس می‌کند برای فرزند خود مفید است. در این مقاله به‌طور خلاصه آثار مثبت شیردهی را در مادران بررسی می‌کنیم.

ایجاد حس عشق و عاطفه

با شیر دادن به نوزاد، هورمون «اوکسی‌توسین» در بدن مادر ترشح می‌شود. ترشح این ماده در مغز باعث احساس شعف، آرامش و البته عشق می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد با شیردهی به نوزاد، بدن مادر با بدن نوزاد تنظیم می‌شود و به‌طور خودکار میزان شیری که کودک نیاز دارد، در سینه‌ها تولید و ترشح خواهد شد. البته این برای تمام افراد صادق نیست و بیشتر در شرایطی دیده می‌شود که مادر و کودک کاملا در شرایط ایده‌آلی قرار دارند. عشق و ارتباطی که از طریق شیر دادن، میان مادر و نوزاد رد و بدل می‌شود، حالتی بسیار مثبت و مفید است که ریشه در ترشح هورمون »اوکسی‌توسین» دارد.

احساس نشاط و خوشی

یکی دیگر از آثار مثبت شیردهی، تولید «دوپامین» در مغز است. هورمون «دوپامین» باعث نشاط و آرامش می‌شود. احساس نشاط و خوشی ناشی از شیر دادن، زمانی ایجاد می‌شود که کودک با هیچ‌چیز جز شیر خوردن آرام نمی‌شود. وقتی مادر می‌تواند با شیردهی به نوزاد، او را آرام کند، در مغزش ماده دوپامین ترشح می‌شود و او حالت بانشاطی دارد. به‌همین خاطر، پژوهش‌ها نشان می‌دهد شیردهی در شب باعث خواب آرام‌ کودک می‌شود. ضمن اینکه با شیر دادن به کودک، احتمال ابتلا به افسردگی بعد از زایمان هم به‌طرز محسوس و قابل‌‌توجهی کاهش پیدا می‌کند.

تقویت حس مادری

یکی دیگر از اثرهای مثبت شیردهی مادران، افزایش احساس مادری و مسئولیت‌پذیری است. مادری که به کودک خود شیر می‌دهد، رابطه عمیق‌تری با نوزاد پیدا می‌کند و برای انجام مسئولیت‌هایش در قبال کودک، قوی‌تر رفتار می‌کند. رابطه و علاقه میان مادر و فرزند از طریق شیر دادن بیشتر و بهتر می‌شود. اثر شیردهی روی مغز هم بسیار زیاد است و باعث هوشیاری بیشتر مادر می‌شود. درنتیجه بهتر می‌تواند فکر کند و به امورات کودک خود سریع و با دقت رسیدگی کند.

نزدیک شدن فیزیکی نوزاد به مادر، باعث می‌شود کودک، صدای قلب مادر و حضور عاطفی او را حس کند. حس آشنایی که نوزاد در زمان جنینی در رحم مادر داشته، برایش زنده و باعث آرامش او می‌شود. این حس، امنیت لازم برای رشد و بالیدن نوزاد را فراهم می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، روحیه شاد و ملایم‌تری نسبت به کودکانی دارند که از شیرخشک استفاده کرده‌اند.

دوران شیردهی اهمیت بسیار زیادی دارد. احساس و احوال روحی مادر می‌تواند از طریق شیر، به کودکش منتقل شود. اعتمادبه‌نفس مادر، احساس رضایت‌مندی و شادی را در کودک تقویت می‌کند. در مقابل، احساس غم، ناامیدی، افسردگی و استرس به‌سرعت بر روحیه فرزند، اثر منفی می‌گذارد. بیشتر مادران از حس وابستگی و تعلق بین مادر و فرزند که هنگام شیر دادن به‌وجود می‌آید، رضایت دارند و این احساس را دوست دارند. برخی مادرها می‌گویند متاسفانه در بارداری اول به‌دلیل بی‌تجربگی نتوانستند از این دوران، لذت ببرند و از دوران شیردهی نیز می‌توانستند استفاده بهتری کنند، ولی متاسفانه این فرصت را از دست می‌دهند و در بارداری‌های بعدی جبران می‌کنند. شیردادن اهمیت زیادی دارد، چون به حفظ سلامت کودک کمک می‌کند. از طرفی همه بر این امر مهم واقفیم که شیردادن به رشد بهتر کودک کمک می‌کند. مکیدن سینه مادر شاید بسیار ساده به نظر برسد، ولی ارتباط قلبی و صمیمی بین این دو انسان ایجاد می‌کند. سال۱۹۸۰ پژوهش‌های گسترده‌ای درباره احوال روحی مادر و انتقال آن از طریق شیر به کودکان انجام شد. با افزایش سطح «کورتیزول» در بدن مادر و درنتیجه ورود آن از طریق خون و شیر به بدن کودک، باید انتظار داشت کودک نیز دچار تغییر حالت و رفتار شود، یعنی افزایش سطح هورمون «کورتیزول» با افزایش استرس و عصبی بودن کودک همراه است. ممکن است کودک و مادر به‌دلیل داشتن ژن‌های مشترک هر دو مستعد استرس باشند. مادرهای پر استرس، فرزندان ترسویی دارند، ولی پژوهش‌ها نشان می‌دهد ارتباط مستقیمی بین حس و حال مادر و انتقال آن به کودک وجود دارد و ظاهرا مسیر انتقال این حس‌ها، شیر مادر است. استرس، نگرانی، خشم،‌ غم و... هریک تجربه حسی ناخوشایندی برای انسان است.

مادری که در چنین حالی است، از شیر دادن به فرزند لذت نمی‌برد. شیر کافی به او می‌دهد، ولی در شرایط نامطلوب و پر تنش! پژوهش‌ها نشان می‌دهد زنانی که به فرزندان خود شیر می‌دهند، در زمان انجام این کار نوعی حس خوب خوشبختی دارند، بنابراین حتی استرس‌های شدید و مزمن در آن‌ها کاهش می‌یابد. مادری که در شرایط پرتنش و تحت فشار‌های عصبی قرار می‌گیرد، میزان شیری که بدنش تولید می‌کند، کم است. همچنین هورمون‌های ترشح‌شده در بدن مادر، هنگام خشم، از طریق شیر، به کودک منتقل می‌شود و خلق و خوی او را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تکنیک‌های آرامش‌بخشی می‌تواند از تاثیر عصبانیت بر شیر مادر بکاهد.

تاثیر عصبانیت بر شیر مادر چیست؟

خشم و استرس در دوره شیردهی، بر میزان شیر و ترکیبات آن، اثر می‌گذارد. هنگامی که مادر دچار خشم و استرس می‌شود، در بدنش هورمون‌های «کورتیزول»، «آدرنالین» و «نورفین‌فرین» ترشح می‌شود. این هورمون‌ها توانایی مادر را در مواجهه با استرس، افزایش می‌دهد، اما در بلندمدت، آثار منفی بر جسم و روان او می‌گذارد. میزان شیر تولیدی بستگی به تعداد دفعات شیردهی دارد و اضطراب به‌طور مستقیم روی میزان تولید شیر تاثیر نمی‌گذارد. درواقع نوزاد هرچه بیشتر شیر بنوشد، شیر بیشتری تولید می‌شود. عصبانیت و استرس باعث می‌شود، مادر به میزان کافی غذا نخورد و آب ننوشد. همچنین، هنگامی که در شرایط پر استرس قرار دارد، فرصت کافی را برای شیردهی منظم به نوزاد ندارد. درنتیجه میزان شیر تولیدی کاهش می‌یابد. بیماری مادر و مصرف دارو نیز در مادران، تنش و استرس ایجاد می‌کند و از میزان شیر آن‌ها می‌کاهد. هورمون «کورتیزول» که در شرایط پر تنش در بدن آزاد می‌شود، قادر است روی ترکیبات شیر اثر بگذارد و آن را تغییر دهد.

تاثیر عصبانیت بر شیر مادر در نوزاد دختر و پسر یکسان است؟

هنگامی که مادر تحت فشار‌های عصبی و جسمی قرار می‌گیرد، هورمون «کورتیزول» در بدن وی ترشح می‌شود و به شیر راه پیدا می‌کند. مطالعات آزمایشگاهی روی میمون‌ها نشان داده این هورمون روی نوزادان دختر و پسر تاثیر متفاوتی می‌گذارد.

محققان دریافته‌اند که تاثیر عصبانیت بر شیر مادر و تولید سطح بالای هورمون «کورتیزول»، تاثیر متفاوتی روی نوزادان نر و ماده دارد. این پژوهش‌ها قابل‌تعمیم به نوزادان انسان است. «کتی هیند» بیولوژیست ارشد دانشگاه هاروارد، می‌گوید: «نوزادان ماده که از شیر حاوی درصد بالایی کورتیزول تغذیه کرده بودند، رفتار متفاوتی داشتند، رفتار‌هایی نظیر کج‌خلقی، ترس، خشم و ناآرامی. اما این رفتار‌ها در نوزادان نر دیده نشد که با همان شیر تغذیه کرده بودند. این مطالعات نشان می‌دهد خلقیات مادر روی شیر او تاثیر می‌گذارد و این شیر روی نوزادان با توجه به جنسیت آن‌ها، اثر متفاوتی بر جا می‌گذارد.

کودک شما حس شما را دریافت می‌کند

بچه‌ها می‌بینند و با چشمان خود احساس خستگی، کلافگی، عصبانیت، غم و... را در چهره شما درمی‌یابند. احساسات منفی مادر نه‌تنها از طریق شیر بلکه از راه چشم نیز منتقل می‌شود. سطح هورمون «کورتیزول» بدن مادر نشان‌دهنده شرایط زندگی است که در آن به سر می‌برد. هورمون «کورتیزول» هنگام نامساعد شدن اوضاع زندگی مادر، در شیر بالا می‌رود و به همان میزان وارد بدن کودک می‌شود و نه‌تنها در زندگی فعلی او، حتی در زندگی اجتماعی‌اش در آینده نیز اثر می‌گذارد. «کورتیزول» وارد مغز کودک می‌شود و روی رشد او نیز اثر می‌گذارد. میزان هورمون استرس (کورتیزول) موجود در شیر مادر بستگی به مادر دارد و حتی روی کودکان دختر و پسر بنا به جنسیت‌شان نیز به‌طور متفاوتی اثر می‌گذارد. کودکان دختر در مقایسه با کودکان پسر، هنگام خوردن شیری که حاوی «کورتیزول» است، تغییرات بیشتری از خود بروز می‌دهند مثل حساسیت،‌ بی‌قراری، ترس، خشم و احساس ناراحتی، اما همان میزان «کورتیزول» در شیر، روی پسرها تاثیر کمتری دارد. شیر مادر ارزش غذایی بیشتری نسبت به شیر فرآوری‌شده دارد، اما به همان نسبت تاثیر بیشتری بر روحیات و خلقیات کودک می‌گذارد. قبل از آن‌که کودکان شروع به حرف زدن کنند و با کلام، نیازهای خود را به زبان بیاورند، احساسات منفی و ناخوشایند را با واکنش‌های فیزیکی نشان می‌دهند. ناراحتی‌هایی که آ‌ن‌ها از شما به‌عنوان مادر دریافت می‌کنند، از جانب والدین دیده و شنیده نمی‌شود، ولی تاثیر خود را روی رشد مغزی آن‌ها می‌گذارد.

محققان سوئدی طی بررسی‌هایی که روی بیش از 9هزار کودک در سنین بین پنج تا ده سالگی انجام داده‌اند؛ اعلام کرده‌اند، کودکانی که با شیر مادر تغذیه شده‌اند، در آینده با فشارهای روانی و خشم، به‌شکل بهتری کنار می‌آیند. همچنین کودکانی که در دوران نوزادی و کودکی، از شیر مادر استفاده کرده‌اند، در مقایسه با کودکانی که با شیرخشک تغذیه شده‌اند در بزرگ‌سالی کمتر دچار حالات شدید اضطرابی و عصبانیت می‌شوند. افرادی که از شیر مادر تغذیه نکرده‌اند، در سال‌های آینده زندگی حدود چهار برابر بیشتر دچار فشارهار روانی شدید خواهند شد.

جالب اینجاست حتی کودکانی که در سن پایین دچار فوت یکی از والدین یا در شرایط طلاق قرار می‌گیرند، اگر از شیر مادر تغذیه کرده بودند، دو برابر شرایط عادی، دچار اضطراب می‌شدند، اما کودکانی که با شیرخشک تغذیه کرده‌اند، حدود ۹برابر دچار حمله‌های شدید اضطراب و هیجان می‌شدند، به‌همین دلیل به مادران توصیه می‌شود به جز موارد خاص و با مشورت پزشک، از شیر دادن به کودک خود خودداری نکنند.

شیر مادر و اثر مثبت بر رفتار

محققان می‌گویند نوزادانی که چهار ماه یا بیشتر از شیر مادر تغذیه کرده‌اند، در آینده کمتر به مشکلات رفتاری دچار می‌شوند. پژوهشگران دانشگاه آکسفورد در گزارش منتشر شده در مجله «آرشیو بیماری‌های کودکان» اعلام کرده‌اند ترکیب شیر مادر، عامل موثری در کاهش بروز ناهنجاری‌های رفتاری است. این مطالعه روی ده هزار مادر و نوزادان آن‌ها انجام شده است. براساس گزارش منتشر شده، تغذیه با شیر مادر در نزدیک‌ کردن رابطه مادر و فرزند هم موثر است.

محققان پیش‌تر گزارش‌های زیادی درباره تاثیر مثبت تغذیه با شیر مادر مانند کاهش احتمال بروز‌ عفونت‌های مختلف و کاستن از ابتلا به چاقی در دوران بزرگ‌سالی منتشر کرده بودند. هنگامی که کودکان مورد ارزیابی، به سن پنج سالگی می‌رسیدند، محققان از مادران آن‌ها درباره بروز مشکلات رفتاری مانند هیجان، بی‌قراری، دروغگویی و دزدی سوال کردند.

نتیجه این مطالعه نشان داد؛ مشکلات فقط در شش درصد کودکان تغذیه شده با شیر مادر بروز کرده، در‌حالی‌که ۱۶درصد کودکان تغذیه شده با شیرخشک دچار این ناهنجاری‌ها بودند. نکته دیگری که پژوهشگرها گزارش کرده‌اند این است؛ بیشتر مادرانی که به فرزندشان شیر داده‌اند، سن بالاتری داشتند، تحصیل‌کرده‌ بودند و به طبقه اجتماعی بهتری تعلق داشتند.

شیر مادر و مهارت‌های اجتماعی نوزادان

محققان با حذف عوامل اجتماعی و خانوادگی کودکان مورد مطالعه، باز هم به این نتیجه رسیدند کودکانی که از شیر مادر تغذیه نکرده‌اند، سی درصد بیشتر دچار مشکلات رفتاری می‌شوند. به گفته «ماریا کوئیگلی» سرپرست محققان دانشگاه آکسفورد، شیر مادر حاوی مقادیر زیادی از نوع خاصی از اسید چرب، هورمون رشد و هورمون‌های مختلف است که در رشد مغز و سیستم عصبی موثر است. یکی دیگر از تاثیرهای مثبت تغذیه با شیر مادر، ارتباط بیشتر مادران با فرزندان است که باعث تقویت مهارت‌های اجتماعی شیرخواران می‌شود. کودکانی که از شیرمادر تغذیه می‌کنند، کمتر دچار بیماری‌هایی می‌شوند که می‌تواند تاثیر منفی بر رفتارشان بگذارد.

کالج سلطنتی ماماهای انگلیس با استقبال از نتیجه پژوهش‌های دانشگاه آکسفورد اعلام کرد: این تحقیق نتیجه مطالعات پیشین درباره فواید تغذیه با شیر مادر را تایید می‌کند. «جانت فایل» یکی از کارشناسان این کالج گفت: «برخورداری مادران از حمایت و کمک لازم برای شیردهی فرزندان‌شان ضروری است. با این حال نباید به مادرانی که نتوانستند به فرزندشان شیر بدهند و احساس گناه می‌کنند، پیام‌های منفی بفرستیم. چون مادرانی که استرس زیادی دارند، دچار مشکلاتی در شیردهی خواهند شد.»

استرس و شیر مادر

ترشح شیر حتی در شرایط بسیار دشوار نیز ادامه می‌یابد و فشار روانی به‌تنهایی باعث کاهش تولید شیر نمی‌شود، ولی ممکن است محیط نامناسبی را برای شیردهی ایجاد کند. اما مشکل شایع مادرانِ تحت تنش، عدم خروج کافی شیر است. واکنش خروج شیر، مهم‌ترین مساله برای در دسترس قرار گرفتن شیر برای کودک است، اگرچه تخلیه‌ کامل و صحیح سینه و درنتیجه ترشح کافی شیر بسیار موثر است. بعد از خروج شیر، کودک هنگام مکیدن به شیر انتهایی (قسمت آخر شیر که چربی بیشتری دارد) دسترسی می‌یابد که این شیر، سبب رفع گرسنگی، آرامش کودک و افزایش وزن او می‌شود.

استرس، هم سبب تاخیر و هم جلوگیری از آزاد شدن «اکسی‌توسین» حین تغذیه از سینه می‌شود. این هورمون باعث خروج شیر از سینه می‌شود. چنانچه مادر آرامش و استراحت کافی نداشته باشد، ممکن است منجر به بروز مشکلاتی در مادر یا کودک شود؛ ازجمله: کاهش مدت زمان مکیدن سینه توسط کودک، کاهش تولید شیر، اشکال در بازتاب خروج شیر از سینه، ایجاد خواب‌آلودگی و کاهش اشتهای کودک.

تاثیر شیر دهی بر سلامت روان مادر

تغذیه با شیرمادر، تماس بدنی صمیمی و مطلوبی ایجاد می‌‌کند. مادر و کودک از لحاظ روانی، احساس یکی‌بودن می‌کنند و علاوه‌بر رفع نیاز شیرخوار، نیازهای روانی مادر نیز برآورده می‌‌شود. چون شیر دادن منجر به رفتارهای بهداشتی‌‌تر مادر می‌شود. مثلا او را وادار به ترک سیگار و ترک عادات غذایی نامناسب می‌کند. همچنین شیردهی کمک می‌‌کند تا مادر، مادر بودن را بیاموزد و با نرمی و انعطاف، پاسخگوی نیازهای کودک از قبیل نیازهای او به تغذیه، مراقبت و محبت باشد.

مادرانی که به فرزند‌‌شان شیر می‌‌دهند، او را بهتر درک می‌کنند و برای آن‌ها محدویت کمتری قائل می‌‌شوند. درجه حساسیت این مادران به نیاز فرزندشان بالاتر است. این حساسیت به مادر کمک می‌کند که نیازهای شیرخوار را سریع برآورده کند و رفتار درست را به‌موقع نشان دهد و رضایت مادری بیشتری را برای او فراهم کند.

شیردهی به نوزاد، آثار مثبت متعددی دارد که مادران تجربه می‌کنند. اما یادتان باشد اگر به هر دلیل شیر کافی ندارید یا نمی‌توانید به فرزندتان شیر بدهید، نباید ناراحت باشید و احساس کنید مادر خوبی نیستید. روش‌های مختلفی برای پر کردن این خلأ وجود دارد و می‌توانید با رسیدگی‌های دیگری که نسبت به نوزادتان انجام می‌دهید، جای خالی شیر مادر را برای او پر کنید. شما به‌عنوان یک مادر باید خود را شاد و پر انرژی نگه دارید و به هیچ‌چیز و هیچ‌کس اجازه ندهید شما را ناراحت کند یا باعث ایجاد افکار منفی در مغزتان شود.