)
اجتماعی
برای تغییر جنسیت، قانون خاصی در ایران نداریم
حواس‌تو جمع کن، این تصمیم برگشت‌ناپذیره
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید ستوده-
استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
امروز تغییر جنسیت و افرادی که گرایش‌های فراجنسیتی دارند، بحث‌های جدی را در جهان مطرح کرده‌اند. دنیای غرب، مانور زیادی روی این مساله می‌دهد و برای آن تبلیغات گسترده‌ای انجام می‌دهد. غربی‌ها برای جلب توجه جهانی به این مقوله، از هر ابزار تبلیغاتی حتی سلبریتی‌ها نیز استفاده می‌کنند. برای این‌که از ابهام در موضوع تغییر جنسیت کاسته شود باید از نظر علمی، حقوقی و فقهی به این موضوع بپردازیم. مفهوم و محتوای اختلال‌های جسمانی، روحی-روانی و ساز و کارهایی که برای تغییر جنسیت وجود دارد، این‌که کدام‌یک از روش‌های تطبیقی جراحی یا هورمون‌درمانی و روان‌درمانی، می‌تواند به‌عنوان روش‌های اصلی و موثر مدنظر باشد، از نکات مهمی است که به بررسی و مطالعه و پژوهش بسیار دقیق نیاز دارد.
طبق آمارهای سازمان پزشکی قانونی، در بازه زمانی 1385 تا 1389، سالانه 270 تا 300 مورد تغییرجنسیت در کشور انجام شده است. در این مدت، مطابق با آمار رسمی پزشکی قانونی، 1366نفر مجوز تغییرجنسیت را در ایران دریافت کرده‌اند که 56درصد مردان و 44درصد زنان خواهان تغییرجنسیت بوده‌اند.
از نظر حقوق تطبیقی، کشورهای اسلامی مانند افغانستان، پاکستان و سومالی، مجازات سنگینی برای ترنس‌ها وضع کرده‌اند، نه‌تنها ترنس‌ها به رسمیت شناخته نشده‌اند، بلکه اگر وارد فرآیند تغییرجنسیت شوند در برخی موارد مجازاتی از 70ضربه شلاق تا حبس ابد برای فرد در نظر گرفته می‌شود. میان کشورهای اسلامی، ایران و آذربایجان، به‌نوعی فرآیند تغییرجنسیت را پذیرفته‌اند که این موضوع از فتوای امام خمینی‌رحمت الله علیه آغاز شد.
فرآیند دریافت مجوز برای تغییر جنسیت
برای دریافت مجوز جراحی، دو مسیر، مرسوم است. طبق قانون حمایت از خانواده، تنها مرجع ذی‌صلاح برای صدور مجوز جراحی، دادگاه خانواده است و هر دو مسیر به دادگاه خانواده منتهی می‌شود.
مسیر اول، مراجعه به روان‌پزشک معتبر است که فرد دوران روان‌درمانی را طی می‌کند تا تاییدیه‌های لازم را مبنی بر ترنس بودن را از روان‌پزشک دریافت کند. آزمایش‌های مربوط به تشخیص سطح هورمون باید انجام گیرد تا مشخص شود این فرد دچار اختلال‌های هورمونی یا کروموزومی هست یا خیر. بعد از طی مراحل پزشکی که گواهی‌های لازم گرفته شد، فرد به دادگاه مراجعه و دادخواست تغییرجنسیت و تغییر نام را در شناسنامه ارایه می‌کند. در مرحله بعدی، فرد ترنس از دادگاه به پزشکی قانونی ارجاع داده می‌شود تا پزشکی قانونی هم این مراحل را تایید کند. بعد از تایید پزشکی قانونی، فرد به قاضی ارجاع داده می‌شود تا حکم قاضی را مبنی‌بر مجوز تغییرجنسیت و انجام فرآیند پزشکی دریافت کند.
راه دوم در فرآیند تغییرجنسیت، مراجعه به دادگاه خانواده و ارایه دادخواست تغییرجنسیت است. سپس فرد از دادگاه به پزشکی قانونی ارجاع داده می‌شود. معرفی به روان‌پزشک و گذراندن مراحل روان‌درمانی و انجام آزمایش‌ها در مرحله بعدی است. پس از تاییدیه از سوی روان‌پزشک، فرد به پزشکی قانونی و بعد از آن به قاضی ارجاع داده می‌شود تا حکم قاضی مبنی‌بر جواز تغییرجنسیت و انجام پروسه پزشکی را دریافت کند.
حال اگر فردی که ترنس است بخواهد این مراحل را با گرفتن وکیل انجام دهد به این ترتیب است که باتوجه به این‌که دادگاه ذی‌صلاح، دادگاه خانواده است باید در محل سکونت درخواستی به طرفیت از ثبت‌احوال محل صدور شناسنامه ارایه کند. وکیل فرد ترنس، دادخواستی با موضوع تغییرجنسیت و تغییر نام تنظیم می‌کند و آن را به دادگاه ذی‌صلاح به طرفیت از ثبت‌احوال تقدیم کند. مرحله بعد، شرکت در جلسه دادرسی و دفاع از موکل، جهت اثبات ادعای مطرح شده است. مرحله بعدی این است که وکیل، حکم مربوطه را از دادگاه بگیرد که این احکام ترافعی هم نیست. پس از اخذ حکم دادگاه، با مراجعه به ثبت‌احوال جهت اعمال تغییرجنسیت، تغییر نام و گذراندن مراحل جراحی اقدام می‌کند.
در ایران در این زمینه قانون خاصی وجود ندارد، اما رویه حقوقی با استناد به قانون حمایت از خانواده به شیوه‌‌ای است که خواندید. هنوز جزییات این موضوع، قانون‌گذاری نشده است.
بینش امام خمینی درباره تغییرجنسیت
حضرت امام خمینی‌رحمت الله علیه از اولین فقهای شیعه هستند که درباره این موضوع، بحث علمی مطرح کردند و فتوا دادند. امام سال 1343 در کتاب «تحریرالوسیله» این موضوع را در بخش مسایل مستحدثه آورده‌اند که ضمن ده مساله، جوانب مختلف مساله را تحریر کردند. ایشان اصل تغییرجنسیت را بر جواز گذاشته‌اند، البته اظهارنظر ایشان رسمی و رسانه‌ای نبود تا این‌که سال1364 فردی به نام «فریدون ملک‌آرا» نزد امام آمد و با این استدلال که از نظر روانی خود را یک زن می‌داند از امام برای تغییرجنسیت کسب تکلیف کرد. امام فرمودند باید نزد پزشک متخصص بروید و تاییدیه او را بگیرید و مطابق مراحل اقدام کنید. اگر پزشک تایید کرد، چنین کاری بلااشکال است. بعد از آن، مساله تغییرجنسیت در مباحث آکادمیک حقوقی و فقهی بیشتر مورد بررسی قرار گرفت.
از نظر پزشکی، اولین بار سال1309در ایران، چنین اتفاقی رخ داد که براساس آن، پزشکی به نام «خلعتبری»، پسر 18ساله‌ای را به دختر، تغییرجنسیت داد. در اروپا، سال1930 میلادی در آلمان، اولین عمل تغییرجنسیت را روی یک مرد انجام دادند و او زن شد. سال1942در انگلستان عملی انجام شد که دختری تغییرجنسیت داده و پسر شد. در آمریکا هم سال1952، پس از اولین عمل جراحی تغییرجنسیت، مردی تبدیل به زن شد. در مصر هم سال1982 میلادی این اتفاق افتاد. درباره ترنس‌ها، سال1951 اولین مداخله‌های پزشکی جراحی برای بازتایید یا تطبیق جنسیت ذهنی بر جنسیت جسمی اتفاق افتاد.
مفهوم شناسی جنسیت
اولین کلمه، در این مفهوم، جنس است که در معنای لاتین به معنای بریدن و تقسیم کردن است؛ در اصل به معنی تقسیم نژاد بشری به دو گروه مذکر و مونث است. در اصطلاح پزشکی، به ویژگی‌های آناتومی و فیزیولوژیکی که مردانگی و زنانگی فرد را مشخص می‌کند، «جنس» می‌گویند. در کنار جنس، واژه «جنسیت» است. جنسیت، به الگوی خصوصیات جنسی زیستی، یا کروموزومی، یا دستگاه تناسلی خارجی و داخلی و ترکیب هورمون‌ها، غدد جنسی و خصوصیات جنسی ثانویه اطلاق می‌شود که بعد از بلوغ ظاهر می‌شود.
بحث دیگر، «هویت جنسی» است. هویت جنسی؛ احساس، برداشت یا درکی است که مغز انسان به او می‌دهد. افراد در 2 - 3 سالگی، ویژگی‌های جسمی را متوجه و به سمت آن متمایل می‌شوند. معمولا هویت جنسی با جسم فرد، هم‌خوان است. یعنی درک یا برداشت فرد از خودش، با جنسیت آناتومیک او هماهنگی دارد.
عبارت بعدی در این زمینه، «نقش جنسی» است. نقش جنسی، الگوی رفتار ظاهری است که بازتاب احساسات درونی فرد است. بازتاب درکی است که فرد به‌عنوان هویت جنسی از آن یاد می‌کند؛ این‌که مرد است یا زن. در نقش جنسی، خانواده، جامعه و فرهنگ تاثیر دارند و ممکن است فرد را به سمتی سوق دهند. ممکن است هویت جنسی، فرد را دچار اختلال، یا تایید کند؛ به‌خصوص در مباحث تربیتی، «نقش جنسی» اهمیت دارد. نقش جنسی، مجموعه انتظارات و باورهای فرهنگی است که جامعه در موقعیت معین به فرد به‌عنوان یک زن یا مرد می‌گوید چگونه باید رفتار کند.
ملال جنسیتی
ممکن است میان هویت جنسی و جنسیت بیولوژیکی در برخی افراد تضادی به‌وجود بیاید که به آن «آشفتگی جنسی» یا «ملال جنسیتی» می‌گویند. ملال جنسیتی، احساس ناراحتی است که فرد از نقش جنسی خود دارد. او تلاش می‌کند از ویژگی‌های جنسی رها شود و به نقشی تمایل دارد که در جنس مقابل خود می‌بیند.
شدیدترین درجه ملال جنسیتی، «اختلال هویت جنسی» است که افراد با این خصوصیات، «ترنس‌ها» یا «ترنسکشوال‌ها» نامیده می‌شوند. در این اختلال، فرد، از ساخت آناتومیک جنسی خود احساس نارضایتی و ناراحتی دارد. همان درکی که ابتدا مغز به فرد می‌دهد که به‌عنوان یک مرد یا زن و ویژگی‌ها و تمایلاتی دارد اما آن فرد، برعکس است؛ بین ذهن و جسمش تعارض وجود دارد. تعلق زیادی به زندگی در قالب جنس مقابل دارد و نقش جنسیتی مرتبط با او را دنبال می‌کند. نوعی ناهم‌خوانی میان جنسیت تجربه شده و جنسیت تخصیص‌یافته وجود دارد.
در افرادی که ترنسکشوال هستند، ملال جنسیتی به معنای انحراف جنسی نیست. این وضعیت به معنای رنج ناشی از عدم تطابق ذهن و بدن در آن هویتش است. در افرادی که به‌عنوان تضاد بین ذهن و بدن از آن‌ها یاد می‌شود و حس عدم‌تطابق بین جنس و ذهن است از نظر روان‌شناسان باید دو ملاک داشته باشد. اولا ناهم‌خوانی قابل‌توجهی که حداقل شش ماه در فرد وجود داشته باشد. دوم این‌که شرایط باید جدی باشد یعنی واقعا وضعیت، عملکرد اجتماعی و شغلی فرد را تحت تاثیر قرار داده باشد.
معیار تشخیص جنسیت
پزشکان برای تشخیص جنسیت، ملاک‌های مختلفی را نام می‌برند. یکی از راه‌ها فیزیک بدن است. تعیین جنس آناتومیک براساس اندام‌های جنسی و غدد و اندام داخلی مانند پروستات در مرد و رحم در زن است که این‌ها را به‌عنوان معیار می‌دانند. یکی از معیارهای دیگر تشخیص جنس، کروموزوم‌ها است. تعیین جنس کروموزومی است که براساس تعداد و نوع آن مشخص می‌شود. بدن انسان 46کروموزوم دارد که صفات وراثتی را از والدین به فرزندان منتقل می‌کند که در زنان به صورت (xx) و در مردان (xy) است. یکی از معیارهای دیگر تشخیص جنس، تغییر جنس هورمونی است که با مداخله‌های دارویی هم می‌تواند تغییر پیدا کند اما به‌صورت طبیعی، تخمدان‌ها یا بیضه‌ها، هورمون‌های زنانه یا مردانه را ترشح می‌کنند که هریک می‌تواند روی شکل، قالب و ظاهر این فرد تحت عنوان ویژگی‌های فیزیکی موثر باشد. مثلا وقتی به مرد هورمون‌های زنانه اضافه شود کم‌کم محاسنش از بین می‌رود و در قالب زن ظاهر می‌شود.
از نظر فقهی، ملاک در جنسیت واقعی افراد، از نظر مذکر و مونث بودن، نوع اندام تناسلی است. کسی‌که اندام تناسلی مردانه داشته باشد، مرد و کسی که اندام تناسلی زنانه داشته باشد، زن است؛ هرچند ممکن است از بین رفته باشد. در فقه، صلاحیت باروری هم ملاک است، اما تمایل‌های رفتاری، روحی یا احساسی به‌عنوان معیار جنسیت معیار و ملاک نیست.
تغییر جنسیت برگشت‌پذیر یا برگشت‌ناپذیر؟
تغییر جنسیت، به فرآیند تبدیل، آشکارسازی، تعیین و اصلاح جنسیت فرد اطلاق می‌شود که زندگی فرد، به زندگی یک جنس مخالف تغییر پیدا می‌کند. همچنین هرگونه عمل پزشکی برای تغییر جنسیت یا برای هماهنگ‌سازی جنسیت و همسوکردن نسبی بدن با ذهن را نیز تغییر جنسیت می‌گویند. در برخی اختلال‌های روانی، مغز فرد به او فرمان می‌دهد که باید در قالب جنس مخالف باشد. متخصصان سعی می‌کنند در این افراد، با داروهای هورمونی تفاوت و تعارض‌ها را کم کنند.
نکته قابل توجه این‌که تغییر جنسیت، برگشت‌ناپذیر است و افرادی که قصد انجام آن را دارند، باید به همه جوانب توجه کنند.
)