)
اجتماعی
میزگرد کارشناسان؛ از عمل جراحی تغییرجنسیت تا خودکشی
آیا از فتوای امام خمینی سوءاستفاده کردند؟
نشستی تخصصی با حضور جمعی از کارشناسان، روان‌شناسان، حقوقدانان و فقها با موضوع تغییر جنسیت و لزوم انجام عمل جراحی برگزار شد. در این جلسه حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر «محمدمهدی کریمی‌نیا» عضو هیات علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم و نویسنده کتاب «تغییرجنسیت از منظر فقه و حقوق»، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر «رضا مهکام» عضو هیات علمی گروه روان‌شناسی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی‌رحمت‌الله علیه، دکتر «محمد روشن» عضو هیات علمی و رییس پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی و دکتر «علیرضا لاور» مدرس دانشگاه و مشاور خانواده، حضور داشتند و به بحث و بررسی پرداختند.
دکتر محمد روشن:
«تغییر جنسیت» نیازمند موضوع شناسی است
نکته مهم این است که موضوع‌شناسی مساله «تغییر جنسیت» به عهده چه کسی است؟ موضوع‌شناسی، یکی از مشکلاتی است که موجب می‌شود متاسفانه گاهی قبل از این‌که موضوع را درست بشناسیم، درباره آن نظر می‌دهیم. این‌که امام خمینی‌رحمت‌الله علیه درباره تغییرجنسیت آن فرد خاص، به‌درستی موضوع را تفهیم کرده‌اند و این جواز صادر شده و آیا این جواز می‌تواند عنوان فتوا به خود بگیرد، نیاز به گفت‌وگوهای بنیادین دارد. نکته اصلی این است که چیزی به عنوان «تغییرجنسیت» نداریم.
در بند18 ماده4 قانون حمایت از خانواده، تغییرجنسیت جزو صلاحیت‌های دادگاه خانواده مطرح شده است. اینجا، موضوع‌شناسی خوبی انجام نشده و عنوان «تغییرجنسیت» نوشته شده. متاسفانه در جامعه علمی، فرق بین جنس و جنسیت را نمی‌دانیم. یعنی تفاوت میان این دو را به‌درستی نمی‌توانیم تشخیص دهیم. درنتیجه، نظری که می‌دهیم متناسب با آن نیست. به این ترتیب هم مردم را سرگردان می‌کنیم و هم وقتی برای‌مان توضیح می‌دهند، دچار بهت و حیرت می‌شویم.
قانونی در زمینه تغییر جنسیت نوشته شده، اما عنوان نشده کسی‌که می‌خواهد تغییرجنسیت بدهد، آنچه به دادگاه ارایه می‌کند درخواست است یا دادخواست؟ و این باعث سرگردانی متقاضیان می‌شود. معلوم نیست متقاضی باید «دادخواست» بدهد یا «درخواست»؟ «خوانده» دعوا چه کسی است؟ در کشوری مانند ترکیه مشخص است؛ خوانده دعوا اعضای خانواده و دادستان است. اما در ایران چه کسی است؟
برخی می‌گویند اگر دختر باکره باشد برای تغییرجنسیت، اذن پدر لازم است. با چه معیاری باید اذن ولیّ را بگیریم؟ اگر یک دختر رشیده بخواهد کلیه خود را اهدا کند، باید بگوییم چون دختر باکره هستی، باید اجازه پدر را بگیری؟ نه، در این مورد نمی‌گوییم. آیا این فرد، بر خود ولایت دارد یا نه؟ آیا ولایت بر جسم و جانش دارد یا ندارد؟ آیا مطابق آیه «الناس مسلطون علی اموالهم» فقط دایره ولایت بر مال است یا جسم را هم شامل می‌شود؟
در قانون آمده «تغییرجنسیت» در صلاحیت دادگاه خانواده است. این‌که چه کسی تشخیص بدهد؟ چگونه تشخیص داده شود و چه فرآیندی را طی کند؟ توسط قانون‌گذار توضیح داده نشده است.
یکی از مشکلات این است که قانونی نوشته و در خلأ رها شده است. جالب است رویه‌ای که در تهران برای متقاضیان تغییر جنسیت وجود دارد، با رویه شهرستان‌ها متفاوت است. در یک مجتمع قضایی، نظر یک قاضی این است که هر کسی متقاضی تغییرجنسیت باشد، انحراف تشخیص می‌دهد و او را مجازات هم می‌کند. قاضی دیگری جنبه‌های حقوق بشر را هم در نظر می‌گیرد. فکر می‌کنم مبنایی که برخی فقهای ما توضیح دادند این است که آیا حبس یک انسان در چهاردیواری جواز دارد؟ آیا حبس یک ذهنیت در بدن به‌صورت مادام‌العمر جایز است؟ اگر بدن انسان را در یک چهاردیواری بگذاریم، بازداشت غیرقانونی انجام داده‌ایم؟ بنده در این زمینه نظری نمی‌دهم. سوال این است که آیا می‌توانیم اجازه دهیم روان یک فرد در تن او به صورت مادام‌العمر در حبس باشد؟
آیا حبس یک ذهنیت جایز است؟
دکتر علیرضا لاور: چند سال پیش کسی برای مشاوره پیش از ازدواج به ما مراجعه کرد که ترنس بود. از من خواست باتوجه به این‌که نه خانواده و نه آقایی که به خواستگاری آمده، از ترنس بودن او اطلاع داشتند، من با دلایلی ازدواجش را کنسل کنم. من هم بدون این‌که ماجرا را توضیح دهم گفتم که این خانم مورد مناسبی برای ازدواج نیست و ماجرا به پایان رسید. از آن روز به بعد مساله ترنس‌ها با موضوع ازدواج برایم دغدغه شد. شروع به تحقیق و انجام مصاحبه با افراد ترنس کردم. اما چند نکته ذهن مرا درگیرکرده است. مطابق گفته‌های دکتر روشن، به لحاظ شرعی مجاز به حبس یک ذهنیت نیستیم. اگر فردی ذهنیتش هم‌جنسگرا باشد، چه‌طور؟
دکتر روشن: مساله هم‌جنسگرایی، یک انحراف است. اما مشکل ترانس‌ها، انحراف نیست. درواقع اتفاقی است که در روح و روان فرد افتاده که هیچ اقدام عملی هم انجام نداده است. این‌طور نیست که انسان هرچه خواست، برایش فراهم شود. حد و حدود و خط قرمزهایی در شرع داریم. مثلا یکی از شرایط عقد نکاح، غیرهم‌جنس بودن است.
دکتر مهکام: حبس یک انسان و یک ذهنیت در بدن، زمانی درست است که بگوییم یک فکر درست و به‌هنجار است. اما این مساله، اختلال هویت جنسیتی است؛ یعنی هویت یک نفر به‌صورت غلط شکل گرفته است. فرد ترنس دچار ملال جنسیتی است و باید این به‌هم ریختگی و ملال را اصلاح کرد. نه این‌که استدلال کنیم چون یک نفر به‌هم‌ریخته است باید اجازه دهیم از این زندان آزاد شود. آزاد شدن از زندان تن، درمان‌های مختلفی دارد. در دوره نوجوانی بیست و یک راه درمانی وجود دارد. در دوره جوانی و بزرگ‌سالی هم هفت راه برای درمان روان‌شناختی وجود دارد. در رساله‌ام نوشته‌ام که با درمان‌های روان‌شناختی، می‌توان فرد را به جنسیت خود برگرداند و در حال انجام این کار روی مراجعان مرکز مشاوره هستم. وقتی درمان وجود دارد مفهوم زندانی کردن فرد در بدن معنا پیدا نمی‌کند.
آیا فتوای امام خمینی فقط یک اجازه بود؟
حجت‌الاسلام کریمی‌نیا: امام، فتوایی را در کتاب «تحریرالوسیله» بیان می‌کنند. بنابراین به‌صورت موردی نیست و برای همه افراد بیان می‌کنند. این فتوا واضح است. چرا باید این فتوا را انکار کنیم و بگوییم منظور امام، تغییر جنسیت واقعی بوده؟ اصلا کلمه «واقعی» را در این فتوا نمی‌بینیم. در ایران براساس این فتوا، تغییرجنسیت انجام می‌شود. اگر هیچ موردی برای فتوای امام وجود نداشته باشد، پس چرا این عمل‌ها در حال انجام است؟
وقتی از قاضی می‌پرسم با چه استنادی مجوز عمل جراحی می‌دهید؟ پاسخ می‌دهد قانونی در این زمینه وجود ندارد و با استناد به فتوای امام، مجوز صادر می‌شود. فتوای امام درباره جواز تغییرجنسیت، واضح و صریح است. عده‌ای از فقها و مراجع تقلید هم قائل به جواز تغییرجنسیت هستند، مانند آیت‌الله فاضل لنکرانی، آیت‌الله مومن، آیت‌الله خرازی، آیت‌الله منتظری، آیت‌الله صانعی، آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله نوری همدانی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله مظاهری. یعنی این فقها و در رأس آن امام خمینی، قائل به جواز هستند. البته تعداد دیگری از فقها هم قائل به حرمت هستند و حرام می‌دانند.
درباره فتوای امام مخالفت‌های عجیبی وجود دارد. یک‌سری از مخالفت‌ها خاموش است. یعنی امام فتوا به جواز داده و مرجع تقلید دیگری می‌گوید من مخالفم. اما یک‌سری مخالفت‌های جدی علیه فتوای امام وجود دارد. بعضی می‌گویند این فتوا درباره افراد خنثی است. فتوای امام سه بخش دارد؛ بخش اول به‌صورت مطلق است و کلمه واقعی هم در آن نیست. بخش دوم درباره دوجنسی‌ها یا افراد خنثی است. بخش سوم درباره ترنس‌هاست که در وجودشان تصورات جنس مخالف را دارند. اگر درباره تغییر جنسیت فردی که تا چندسال پیش در جامعه دختر بوده و الان یک پسر شده از هر کسی بپرسید، می‌گوید دختر بوده پسر شده. آیا نمی‌خواهید این مفهوم عرفی قابل فهم را قبول کنید؟ می‌گویید باید کروموزوم‌ها تغییر کند تا تغییرجنسیت اتفاق بیفتد؟ نه.
سوال این است که از نظر فقها تعریف جنس چیست؟ مذکر و مونث بودن از نظر فقه به چه معنی است؟ نه نامی از کروموزوم را می‌آورد و نه هورمون و نه تصورات را. می‌گوید اگر اندام پسرانه دارد پسر است، اگر ندارد پس دختر است.
چرا باید بگوییم از فتوای امام سوءاستفاده می‌شود؟ «ملک آرا» نزد امام، مشکل خود را به‌عنوان ترنس مطرح کرده نه یک فرد خنثی. امام هم برای او فتوای ویژه صادر کرده، بنابراین فتوا برای ترنس صادر شده نه برای خنثی. اگر برخی می‌گویند این فتوا خاص این فرد بوده، اگر این نکته را قبول کنیم، کتاب «تحریرالوسیله» را چه کنیم؟ این فتوا در کتاب «تحریرالوسیله» آمده و برای عموم نوشته شده است. برخی فقها معتقد به حرمت هستند یعنی تغییر جنسیت و عمل جراحی حرام است.
دکتر مهکام: آنچه درباره فتوای امام گفتم، با استدلال بود. در «تحریرالوسیله» امام خمینی چند قید برای فتوا می‌گذارد. اولین قید این است که باید این تغییرجنسیت، واقعی باشد. در فتوای امام آمده اگر تغییرجنسیت، واقعی باشد. بنابراین امام شرط گذاشته است. امام در این فتوا چند تبصره گذاشته است. تبصره یعنی باتوجه به این شروط، حکم داده شده است. درباره «فریدون ملک‌آرا» فتوا نیست، یک اجازه است و اجازه فقط برای یک فرد صادر می‌شود.
علم پزشکی به این نتیجه رسیده آنچه باعث تعیین جنسیت می‌شود کروموزموم، گنادهای جنسی و هورمون‌هاست. عمل جراحی فالوپلاستی این‌گونه است که از دست فرد چیزی شبیه آلت تناسلی مردانه ساخته و وصل می‌شود و تصور می‌شود او تبدیل به مرد شده، اما وقتی کارکردی ندارد نمی‌توان گفت او مذکر است.
بحثی به نام آناتومی و فیزیولوژی وجود دارد. آناتومی، بافت یک دستگاه و فیزیولوژی کارکرد است. در عمل‌های متودیوپلاستی و فالوپلاستی، آناتومی و فیزیولوژی نداریم. بنابراین هیچ مرجع تقلیدی نمی‌پذیرد که مردانگی و زنانگی وجود دارد.
دکتر روشن: به نظرم فتوای مقام معظم رهبری فصل‌الخطاب است. از ایشان سوال شده آیا انجام عمل تغییرجنسیت جایز است؟ ایشان در 19 آذر 1398 فرمودند: تغییرجنسیت جایز نیست، مگر آن‌که از راه‌های علمی و عرفی اطمینان‌آور ثابت شود که اعضا و اندام ظاهری خلاف جنسیت واقعی است، در این‌صورت اقدام به تبدیل و تطبیق اعضای ظاهری با جنسیت واقعی فی‌نفسه جایز است، همچنین در صورتی‌که جنسیت واقعی حتی با آزمایش‌های علمی ثابت نشود و متقاضی تغییر، در وضعیت اضطرار شدید روحی باشد، جواز عمل، فی‌نفسه بعید نیست.
دکتر مهکام: در جدیدترین فتوای مقام معظم رهبری در اول مهر 1402، آمده: «با توجه به این‌که تغییرجنسیت، صرف عملیات پزشکی مبنی‌بر استعمال آمپول هورمونی که موجب رویش مو شده، یا برخی اعضای بدن قطع می‌شود، یا ترقیع می‌شود (پیوند) می‌شود، چون تغییر جنسیت به صرف این عملیات‌ها و ویژگی‌ها تحقق نمی‌یابد لذا اقدام بر آن شرعا مجاز نیست. صرف ادعای اضطرار روحی و اصرار بر خروج از این اضطرار در گرو تغییر یا تطبیق جنسیت است و مجوز شرعی برای اجرای عملیات تغییر و تطبیق جنسیت نیست.»
اولین کاری که در عمل جراحی انجام می‌شود، این است که فرد مقطوع‌النسل می‌شود و این عمل، حرام است. وقتی فردی را با عمل جراحی از جنسیت ساقط کنید، حرام است. متودیوپلاستی و فالوپلاستی هیچ موضوعیتی ندارد، چون قبل از آن فرد عقیم شده است.
آیا همه ترنس‌ها باید عمل جراحی انجام دهند یا درمان هم وجود دارد؟
دکتر روشن: برای ترنسی که از وضع روحی خود رضایت ندارد و اضطرار روحی شدید به تطبیق اعضای ظاهری با جنس حقیقی خود دارد و اگر مبادرت به تغییر یا تطبیق جنسیت نکند به فساد می‌افتد، باید بگویم اگر اضطرار شدید روحی باشد، پس قابلیت درمان ندارد. اگر درمان داشته باشد، ضرر رساندن به بدن بوده و حرام است. بحث درباره کسانی است که قابلیت درمان ندارند. آیا خانواده به‌راحتی می‌پذیرد فرزندش تغییرجنسیت دهد؟ خانواده‌ها در این زمینه بسیار مقاومت می‌کنند.
دکتر مهکام: بحث تغییر جنسیت ابعاد پزشکی، روان‌شناختی، سیاسی، اجتماعی، فقهی و اقتصادی دارد. وقتی صرفا از نظر فقهی و حقوقی به مساله‌ای توجه شود، طبیعی است برخی سوال‌ها پاسخ داده نشده و ابهام بیشتر خواهد شد. یکی دیگر از نکات این است که دوجنسه‌ها با افراد دارای اختلال هویت جنسیتی و اینترسکس‌ها اشتباه گرفته می‌شود.
در سال‌های اخیر، هر کسی که کوچک‌ترین نارضایتی جنسی دارد، وقتی در اینترنت جست‌وجو کند، تمام سایت‌ها به او اطلاعاتی مبنی‌بر این‌که فرد ترنس است و باید جراحی کند به او داده می‌شود. در سال‌های اخیر به‌دلیل تبلیغات سایت‌ها و وبلاگ‌ها، متقاضی زیاد شده است.
فردی آمریکایی در دانشگاه اوتاوا، در سال1995 کتابی نوشته و ادعا کرده از میان 500نفر نوجوان و جوان دچار اختلال هویت جنسیتی، 400نفر را درمان کرده است، یعنی 80درصد معالجه شدند. درباره بقیه هم نوشته برخی زمینه جسمانی داشتند و برخی هم درمان را ادامه نداده‌اند.
وقتی یک روان‌شناس از 100نفر مراجعه کننده در زمینه‌های افسردگی، وسواس و اضطراب، بتواند 40درصد را درمان کند، کار بزرگی انجام داده است. این‌طور نیست که هرکسی با هر بیماری روانی بلافاصله درمان شود. تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها فرایند درمان را ادامه نمی‌دهند. من هم به‌عنوان روان‌شناس، تعداد زیادی را درمان کرده‌ام. بنابراین درمان وجود دارد و نباید بلافاصله کسانی را که درمان نمی‌شوند، به سمت عمل هدایت کرد. اگر این‌طور باشد کسی‌که دچار اختلال هویت جنسیتی است، فکر می‌کند جنستیش باید عوض شود. وقتی به‌سادگی اجازه عمل داده شود، دیگر کسی برای روان‌درمانی مراجعه نمی‌کند.
در روان‌شناسی اختلالی به نام «بدشکلی هراسی بدن» وجود دارد. فردی بینی، یا اندامش را دوست ندارد. از نظر علم روان‌شناسی عمل کردن این افراد اشتباه است. این افراد باید ذهن‌شان را درمان کنند. در تغییرجنسیت هم، فرد خود را عقیم می‌کند. بررسی‌ها نشان داده بیش از 60درصد افرادی که در آمریکا و اروپا تغییرجنسیت می‌دهند بعد از عمل جراحی، به سمت خودکشی می‌روند.
)