ادب و هنر

 چه‌طور به مسجد اجتماعی برسیم که در تعامل با نهاد خانواده است؟

مسجد؛ محور همبستگی و انسجام اجتماعی

دکتر سمیه حاجی‌اسماعیلی

عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده

 سی‌ام مرداد روز جهانی مسجد است و مسجد در سنت دینی و فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. مهم‌ترین کارکرد مسجد در جوامع مبتنی‌بر نظم ارگانیک را می‌توان انسجام اجتماعی دانست. این وجه کارکردی مسجد، بیشتر از وجوه دیگر، نمود دارد. از قدیم مسجد، محوری برای همبستگی و انسجام اجتماعی بود و افراد به‌دلیل ارزش‌ها و هنجارهای دینی مشترک در این محل تجمع می‌کردند. مسجد، محلی برای کنار گذاشتن اختلاف‌های قومی، قبیله‌ای، نژادی و حتی اختلاف‌های سیاسی بوده است. در مسجد، تجمع افراد، حول مفاهیم وحدت‌بخش و هویت‌بخش شکل می‌گرفت که دالّ محوری و مرکزی آن‌ها مفاهیم دینی بوده است. علاوه‌بر این، حل مسایل شخصی و اجتماعی هم در مسجد انجام می‌شد. مسجد، محل اتصال و ارتباط حاکمیت و مردم بوده است.

در ایران که جامعه‌ای مبتنی‌بر ارزش‌های دینی و اسلامی است، مسجد، کارکردهای زیادی دارد. تاریخ نشان داده مسجد، مرکز سازماندهی نهضت‌های مختلف بوده است. افراد، حرکت‌های انقلابی را از مسجد شروع می‌کردند. مسجد برای مردم، کانونی الهام‌بخش علیه ظلم و ستم بوده و هسته مرکزی حرکت‌های انقلابی در آنجا، تکوین پیدا می‌کرده است. نمونه آن را در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی می‌بینیم که بسیج نیروها در مسجد شکل ‌گرفت. یکپارچگی طبقات مختلف اجتماعی و همدلی نیروهای انقلابی برای حرکت در مسیر آرمان‌های مقدس جمهوری اسلامی ایران، در مسجد صورت ‌گرفت.

دفاع مردم از مسجد تا پای جان

امروزه تغییر و تحولات چشمگیر، شتابنده و فزاینده‌ای در جامعه ایران به وجود آمده. عصر ارتباطات و تحولات تکنولوژیکی و تغییر شکل مسایل، مشکلات و آسیب‌های اجتماعی مردم، اقتضائات جدیدی را به‌وجود آورده است. نه شرایط و زمینه‌ها، شرایط و زمینه‌های قبلی است و نه مسجد، مسجدی با ساختاری قبل است.

اندیشمندان غیرایرانی، مسجد را در کشورهای اسلامی اینگونه توصیف می‌کنند که در کشورهای اسلامی مسجد، نهادی است که قدرت، نمی‌تواند به آن نفوذ کند. آن‌ها می‌گویند نمی‌توان با این نهاد، مذاکرات پنهانی داشت یا به آن رشوه داد. جایی است که از گزند قدرت، در امان است. اگر مفاهیمی را که در نهاد قدرت و سیاست است، بخواهیم وارد مسجد کنیم، به‌نوعی توهین به مقدسات و اعتقادات افراد است و مردم تا پای جان از مسجد دفاع می‌کنند. مذهب، به‌مثابه حصاری است که مردم را احاطه کرده و برای‌شان اهمیت دارد.

باوجود تغییر شرایط همچنان می‌توان برای مسجد کارکردهایی را در نظم نوین اجتماعی جدید قائل شد. حضور دین در زندگی مردم مهم است و نقش پررنگی دارد. باتوجه به شرایط جدید اجتماعی، مسجد در حکمرانی دینی چه نقشی دارد؟ در بیانیه گام دوم انقلاب، حرکت به سوی تمدن اسلامی بسیار مهم است و باید نقش و جایگاه مسجد را در این موضوع پیدا کنیم.

مقام معظم رهبری فرمودند در گام اول انقلاب، تجربه‌های گرانبهایی را به‌دست آوردیم. موقعیت‌ها، ضعف و کاستی‌هایی در گام اول انقلاب مشاهده شد که به تحول اساسی و بازسازی انقلابی در ساختارهای موجود نیاز داریم. ایشان اعتقاد دارند ساختارهای موجود موانع جدی سر راه بسیاری از ابتکارات و خلاقیت‌ها ایجاد کرده و مانع از طی مسیر و رفتن به سمت تحولات و اتفاقات بزرگ و حیاتی می‌شود. آقا فرمودند رسیدن به این تحول، مستلزم مردمی کردن حکمرانی است. این‌که مردم پیوسته در حکمرانی نقش‌آفرینی کنند و دخالت موثر داشته باشند.

مشاهده رویدادها و حقایقی که در انقلاب اسلامی رخ داده، نشان می‌دهد هر زمان مردم تولی امری را به‌عهده گرفتند و امور توسط مردم اداره شده آن قضیه سازمان بهتری یافته است. حضور موثر مردم باعث شد سرمایه‌های مادی و غیرمادی، کمتر با هدر رفت روبه‌رو شود. این قضیه را در حادثه ساختمان پلاسکو یا در زمان کرونا زیاد دیدیم که نقش مردم، مهم بود. مقام معظم رهبری در دیدارهای مختلف با دانشجویان، نقش‌آفرینی جوانان را در تحقق گام دوم انقلاب مهم دانستند و راهکار آن را حلقه‌های میانی معرفی کردند. رهبری نقش حلقه‌های میانی را ارایه راهکار، هدایت و برنامه‌ریزی مطرح کردند. ایشان فرمودند یک‌سری مسایل نه به‌عهده رهبر است، نه دولت و نه دستگاه‌های دیگر؛ اینجاست که حلقه‌های واسط باید نقش‌آفرینی کنند؛ خداراشکر در سال‌های اخیر این اتفاق افتاده است. در سال‌های اخیر، حلقه‌های میانی اتفاق افتاده و در عرصه‌های پیشرفت، وارد مراحل جدیدی شده‌اند. رویکردشان این است که آحاد مردم باید در اداره جامعه نقش داشته باشند.

بهره‌مندی از ظرفیت‌های مردمی در حکمرانی

مرور تاریخی گذشته ما و تجربه‌ای که جمهوری اسلامی ایران در چند دهه اخیر از سرگذرانده، می‌تواند در درک این مساله به مخاطب کمک کند. حکمرانی در جمهوری اسلامی را از نظر جریان‌شناسی تاریخی، در چهار دهه می‌توان بررسی کرد. اولین دوره، از اوایل انقلاب تا دهه1360 است. آن زمان، نهادهای انقلابی تشکیل شدند که ویژگی منحصر به فرد آن‌ها، استفاده از ظرفیت‌های مردمی در حل مسایل کشور بود. کمیته‌های انقلاب، شورای محلات، بسیج، جهاد سازندگی و... نهادهایی بودند که ظرفیت‌های مردم را به کار می‌گرفتند.

دوره دوم، اواخر دهه1360 تا اواخر 1370 است که بحث توسعه اقتصادی دولت‌محور اتفاق افتاد. در این دهه، مردم حذف شدند و مسایل دولت توسط دولت، سازماندهی شد.

دوره سوم انقلاب از اواخر دهه1370 تا اواخر دهه1380 است که بحث توسعه فرهنگی و سیاسی مطرح شد. بر جامعه مدنی تمرکز کردند و تغییراتی در فرایند حکمرانی به وجود آمد. رشد و گسترش سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) را در این دوران داشتیم که کلیدواژه «جامعه مدنی» در آن دوره مهم بود. جامعه مدنی، فضایی حائل بین خانواده و دولت است. حوزه‌ای از روابط اجتماعی است که فارغ از دخالت مستقیم دولت است. این گروه‌ها مستقل از دولت عمل می‌کردند و به کمک‌های مالی و خدماتی افراد داوطلب وابسته بودند. در این دوره، مقام معظم رهبری، بحث شبیخون فرهنگی و تهاجم فرهنگی را مطرح کرده و به‌شدت مقابله کردند با جریانی که در این بدنه وجود داشت. نیروهای انقلابی، هیات‌ها، راهیان نور و تشکل‌های این‌چنینی را برای مقابله با جریان، به وجود آوردند. این دوران، اولین تجربه نیروهای انقلابی در ورود به چنین تشکل‌هایی است.

از دهه1390 به بعد، ورود سازمان‌یافته جریان انقلابی را به عرصه حکمرانی اجتماعی داریم. از اوایل دهه1390 به بعد، مسایل و مشکلات اقتصادی شروع شد. بسیاری از نهادهای دولتی به‌دلیل عدم تامین منابع مالی تعطیل شدند و موسسه‌هایی که مستقل از دولت بودند، باقی ماندند. اینجاست که جریان انقلابی، جنس جدیدی از کنشگری را در حکمرانی ایفا می‌کند و حلقه‌های میانی که رهبری فرمودند، به وجود آمد. حلقه‌های میانی، واسطه بین حاکمیت و مردم هستند، از جنس مردم‌اند و حکمرانی «خدمت‌محور» را انتخاب می‌کنند. نقش‌ حلقه‌های میانی، ارایه راهکار، هدایت و برنامه‌ریزی است.

ظرفیت‌های مساجد را بشناسیم

در حکمرانی مردم‌محور، مهم‌ترین چالش این است که چه‌طور می‌توان خلأهایی که بین مردم و حاکمیت در عرصه‌های مختلف وجود دارد، از بین برده و زنجیره اتصال حاکمیت به مردم را احیا کرد؟ مسجد و ظرفیت‌هایش در حل این مساله، نقش اساسی دارد. در دوره سوم که «سازمان‌های مردم‌نهاد» مطرح شدند، برخی مابه‌ازای این سازمان‌ها را مساجد می‌دانستند، یعنی در مسایل مختلف، مسجد به‌عنوان یک NGO است. شاید مسجد نتواند نقش NGOرا ایفا کند، چون گروه‌های جهادی و حلقه‌های میانی که رهبری تاکید دارند، حلقه واسطه حاکمیت و مردم هستند. در حوادثی مانند سیل، زلزله و کرونا حلقه‌های میانی به مردم کمک کردند. مسجد، نمی‌تواند نقش سازمان مردم‌نهاد را ایفا کند، اما می‌تواند شتاب‌دهنده به حرکت‌ حلقه‌های میانی باشد. مسجد در محله‌ها و در مناطق مختلف ایران، موقعیت‌های مختلفی دارد. در برخی مناطق، مسجد می‌تواند فرهنگ‌سازی کند. مسجد می‌تواند در مشکلات مداخله و آن را حل کند. بحث مسجد ذیل حلقه‌های میانی جا گرفته، یعنی یکی از مصادیق حلقه‌های میانی، مسجد است. اما باید توجه کنیم ماموریت‌های این‌ها یکسان نیست. باتوجه به این‌که حلقه‌های میانی، بُعد علمی‌ـ‌پژوهشی دارند، راهکارهای علمی برای‌شان اهمیت دارد. اما مسجد می‌تواند بر راهکارهای فرهنگی تاکید کند. یعنی از جهت فرهنگی شرایط آماده شود تا دوره‌های مهارت‌افزایی یا کارهایی که لازم است انجام شود.

در برخی مناطق، خشونت علیه زنان به‌عنوان امری پذیرفته‌شده وجود دارد. مسجد می‌تواند در این زمینه نقش مهمی را ایفا کند و فرهنگ غلط و باور اشتباهی را که در این زمینه وجود دارد، از بین ببرد. باید اتصال گروه‌های جهادی و مسجد حفظ شود. یکی از مشکلات، هم‌پوشانی نهادها و عدم هماهنگی نهادها با هم است؛ این‌که هر نهادی بخواهد مساله را از نظر خود حل کند. بنابراین مسجد می‌تواند در حل مسایل و آسیب‌های اجتماعی مربوط به خانواده که ریشه فرهنگی دارد، موثر باشد و آسیب‌ها را کاهش دهد.