ادب و هنر 

تهمینه رحمانی، عکاس اجتماعی:

مادر! فرزندت را زیر این پرچم، بزرگ کن

روضه خانگی در خانواده‌ جایگاه خود را پیدا کرده

مردم و حتی مسئولان در اولین محرم کرونایی، سردرگمی عجیبی داشتند. بیشتر مراسم عزاداری تعطیل شد و حسرتی در دل عاشقان اباعبدالله علیه‌السلام ایجاد کرد. اما عاشقان امام حسین با ایده‌های خلاقانه، مراسم سوگواری ویژه‌ای برپا کردند. پشت‌بام و حیاط خانه‌ها و حتی در کوچه‌ها با فاصله و با شرکت‌کنندگان محدود، به عزاداری مشغول شدند تا پرچم عزای حسین علیه‌السلام زمین نماند. این حرکت زیبا از چشم عکاسان دور نماند و بسیاری از این مراسم در رسانه‌ها دیده شد. «تهمینه رحمانی» و «طاهره بابایی» عکاسان جوانی هستند که تصاویر زیبایی از روضه‌های خانگی و مراسم عزاداری را از سال‌های کرونا تاکنون ثبت کرده‌اند. روایتی که در ادامه می‌خوانید، نتیجه گفت‌وگوی این دو بانو است که عکس‌های خود را در قالب نمایشگاهی با عنوان «مجلس پرده نشینان» از اول محرم در خانه عکاسان حوزه هنری به نمایش درآورده‌اند.

«تهمینه رحمانی» متولد 1368 در دانشگاه، فیزیک مهندسی خواند. با این‌که درس‌خوان بود، اما این رشته با روحیه‌اش سازگار نبود. چند سال بعد از گرفتن مدرک، به عکاسی علاقه‌مند شد و این رشته را در دانشکده خبر خواند. عکاسی خبری را از سال 1397 شروع کرد. می‌گوید: «به‌واسطه پدرم که کارگردان، تهیه‌کننده و نویسنده است، با عکاسی آشنا بودم. مشوق اصلی پدرم بود. در دوران دبیرستان همه به من می‌گفتند چون شاگرد درس‌خوانی هستی، باید رشته ریاضی فیزیک را انتخاب کنی و در آینده می‌توانی هنر را کنار مهندسی یا پزشکی ادامه بدهی. برای همین ریاضی فیزیک خواندم و در دانشگاه رشته فیزیک مهندسی را ادامه دادم. تمام مدتی که در دانشگاه این رشته را می‌خواندم، برایم سخت بود. به همین دلیل مدرک کارشناسی را که گرفتم، دیگر ادامه ندادم و رشته عکاسی را انتخاب کردم.»

دغدغه‌های یک عکاس

باوجود این‌که حرفه‌ام عکاسی خبری و منبع درآمدم از این راه است، اما «عکاسی مستند اجتماعی» نتیجه دغدغه‌های من به‌عنوان یک عکاس است. معمولا عکاس‌های مستند، با توجه به دغدغه، تجربه زیسته و فضای ذهنی و اعتقادی، خودشان سراغ سوژه می‌روند. چیزی نیست که از بیرون به فرد القا شود، چون کار پر زحمتی است و باید درباره‌اش تحقیق کنند و معمولا نمی‌شود کاری را سفارشی انجام داد.

بعد از مدتی که سوژه‌های خبری را عکاسی می‌کردم، متوجه شدم سوژه‌های مستند، همان چیزی است که سال‌ها دنبالش بودم و مانند نیمه گمشده‌ای بود که توانست خلأهای درونی مرا پر کند. در این مسیر کم‌کم به سمت مردم کشیده شدم. متوجه شدم برنامه‌هایی که مردم در اولویت هستند و مسئولیت کارها را به عهده دارند، برایم جذابیت بیشتری دارد.

روضه خانگی، یک ایده خلاقانه

این‌که چرا و چگونه به سمت روضه خانگی رفتم، داستان جالبی دارد. اولین محرم کرونایی، هیچ‌کس نمی‌دانست چه کاری باید انجام دهد. عزاداری‌ها را تعطیل، یا برگزار کنند؟ این سردرگمی بین عکاسان هم وجود داشت. در همین اوضاع من و دوستم طاهره بابایی در فضای مجازی، استوری‌هایی از آقای مداحی به نام مرتضی متشرعی دیدیم که به‌صورت خودجوش و با حداقل امکانات مانند بلندگو، یک صندلی و یک زیرانداز، درب منزل شهدا می‌رفت و زیرانداز را پهن می‌کرد، نیم‌ساعت مداحی می‌کرد و مردم دور او جمع می‌شدند. ایده خلاقانه‌ای بود، چون هم عزاداری تعطیل نمی‌شد و هم در فضای باز و با رعایت فاصله ایمنی انجام می‌شد. این سوژه از لحاظ خبری و تصویری هم جذاب بود. همیشه تصور افراد از عزاداری، امکانات وسیع و مداح‌های معروف بود و این نوع عزاداری کاملا متفاوت به نظر می‌رسید، به همین دلیل چنین تغییری، برایم جذاب بود. تصمیم گرفتم همراه دوستم این سوژه را از سال1399 دنبال کنیم. به‌واسطه همان آقای مداح، با چند نفر دیگر آشنا شدیم که آن‌ها هم مراسم سوگواری را در حیاط خانه و پشت‌بام برگزار می‌کردند. مردم کم‌کم یاد گرفتند در دوران کرونا هم می‌توانند پرچم عزاداری امام حسین علیه‌السلام را برافراشته نگه دارند.

برکت ماه محرم

عکاسی از روضه‌های خانگی از سال1399 رشد کرد و هر سال نسبت به سال‌های قبل، تصویربرداری از مراسم خانگی و مردم، کامل‌تر شد. سال1400 که ترس ‌مردم از کرونا کمتر شده بود، روضه‌ها را با مدعوین محدود در خانه‌ها برپا می‌کردند و دیگر در پشت‌بام برگزار نمی‌شد. این نوع از برپایی مراسم، مانند روضه‌های خانگی است که سال‌ها قبل، در کودکی و نوجوانی دیده بودیم. به این ترتیب، هم به شکل سنتی روضه خانگی که سال‌ها پیش تجربه کرده بودیم، برگشتیم و هم روضه خانگی در بطن خانواده‌، جایگاه خود را پیدا کرد. از سال گذشته تاکنون روضه‌های خانگی و خانوادگی را عکاسی می‌کنم. به‌قدری اهمیت روضه‌های خانگی، برای مردم افزایش یافته که یک خانواده، روضه‌خوان دعوت می‌کند و با بچه‌هایش در خانه مراسم سوگواری برگزار می‌کنند. یعنی مادر در خانه است و بچه‌ها در حالی‌که بازی می‌کنند، صدای روضه را هم می‌شنوند. این‌ها اتفاق‌هایی است که بین خانواده‌ها گسترش می‌یابد و از برکات ماه محرم است.

مهم‌ترین ویژگی روضه خانگی، این است که با حداقل امکانات، حتی بدون مهمان هم می‌توان مجلس عزاداری برپا کرد و فرزندان هم زیر همین پرچم بزرگ شوند. این کار بین مردم در حال ترویج است. تصاویری که در سال‌های اخیر از این‌گونه مراسم در کشور پخش شده، مردم را به برپایی روضه‌های خانگی تشویق کرده است. آن‌ها به این باور رسیده‌اند که نباید برپایی این مراسم را سخت کرد.

فضایی ویژه برای مادر و کودک

مهم‌ترین تفاوت روضه‌های خانگی با تکایای بزرگ، این است که زرق و برق حسنیه‌های بزرگ در روضه‌های خانگی دیده نمی‌شود. برخی از این تکیه‌ها، از مدت‌ها قبل برگزاری، در تدارک تجهیزات مناسب برای مراسم‌اند، اما روضه‌های خانگی با کمترین امکانات برپا می‌شود. مهم‌ترین مزیت روضه خانگی این است که بُعد مسافت ندارد. برخی افراد برای حضور در مراسم مداح‌های معروف، راه زیادی را طی می‌کنند و این کار عملا سخت است برای مادرهایی که فرزند کوچک دارند. در روضه‌های خانگی دیده‌ام بچه‌ها در فضای خانه‌ای که روضه برپاست، بازی می‌کنند و مادر بدون دغدغه، مشغول عزاداری است. در دو سه سال اخیر که سوژه «روضه» را عکاسی می‌کردم نکته جالب، همین روضه‌های خانگی و خانوادگی بود. خوشبختانه این روضه‌ها در حال افزایش است و برای خانم‌ها به‌واسطه نگهداری از فرزند، بسیار متفاوت و ویژه است.

آرزوی برپایی روضه خانگی

ثبت تصویر توسط عکاسان در سال‌های اخیر باعث شد مردم با فضای روضه‌های خانگی و بدون تجمل، بیشتر آشنا شوند. من بارها برای عکاسی به روضه‌هایی رفتم که برای اولین بار در خانه‌شان مراسم برگزار می‌کردند. یکی از این سوژه‌ها، خانمی سالمند بود که سال‌ها آرزو داشت مجلس عزاداری برگزار کند، اما چون فکر می‌کرد برای برگزاری روضه باید مهمانان زیادی داشته باشد، یا امکانات ویژه‌ای فراهم کند، منصرف شده بود. وقتی در رسانه‌ها دید که مجالس ساده هم برگزار می‌شود، تشویق شد در خانه‌اش روضه برپا کند. کلیپ‌های فضای مجازی و تصاویر، به رونق روضه‌های خانگی در کشور کمک کرد.

تاثیر روضه‌های خانگی بر فرزندان

روضه‌های خانگی می‌تواند نقش مهمی در تربیت معنوی و دینی فرزندان داشته باشد. از سال گذشته فرزندم را با خود همراه ‌کردم و با هم به روضه‌های خانگی برای عکاسی می‌رفتیم. خوب است بچه‌ها در فضای امام حسینی بزرگ شوند. با خودم گفتم شاید من به‌واسطه کارم نتوانم به‌عنوان مستمع از روضه بهره‌مند شوم، اما پسرم می‌تواند جزو مستمعین باشد. پسرم بعد از حضور در یکی از روضه‌های خانگی پیشنهاد کرد ما هم در منزل، روضه برگزار کنیم و این خیلی برایم جالب بود. من هم مانند بسیاری از مردم فکر می‌کردم فقط مادربزرگ‌ها و بانوان میانسال روضه برگزار می‌کنند، تصور نمی‌کردم در جوانی هم بتوانم این کار را انجام دهم. به‌واسطه پسرم که این مراسم را می‌دید و مرا تشویق می‌کرد، تصمیم گرفتم من هم در مناسبت‌هایی این روضه‌ها را برپا کنم. وقتی روضه را در منزل برگزار کردم جالب بود پسرم دقیقا همان رفتارهایی را که از میزبانان در روضه‌های خانگی دیده بود، در مراسم ما به‌عنوان میزبان انجام می‌داد. بچه‌ها را با جایزه و نقاشی در روضه مدیریت می‌کرد، یا اگر بچه‌ها در مراسمی چای می‌دهند و مداحی می‌کنند، آن‌ها را راهنمایی می‌کرد. تاثیر این روضه‌ها را بر فرزندم دیدم و باور دارم روضه‌های خانگی می‌تواند در تربیت معنوی بچه‌ها تاثیرگذار باشد.

یک پویش مردمی

من و خانم بابایی از روضه‌های خانگی عکس‌های زیادی گرفتیم، اما افراد زیادی در این سال‌ها، از ما حمایت کردند. اگر کمک این افراد نبود، نمی‌توانستیم مراسمی را پیدا کنیم و عکس بگیریم. این‌که فردی اجازه دهد وارد خانه‌اش که حریم خصوصی اوست بشویم، بسیار سخت است؛ اما با کمک دوستانی که در این مسیر ما را کمک کردند توانستیم این پروژه را به مرحله اجرا برسانیم. درست است که در ابتدای کار دنبال سوژه روضه خانگی بودیم و با استوری‌های مختلف از مردم می‌خواستیم روضه‌های خانگی را به ما معرفی کنند، اما در چندسال اخیر انگار روضه‌ها سمت ما می‌آمدند. دیگر برای پیدا کردن سوژه، با مشکلی مواجه نیستیم و به‌واسطه سابقه‌ای که به لطف خدا و امام حسین‌علیه‌السلام از کارمان ایجاد شد، دیگر به مشکل برنخوردیم.

مجلس پرده‌نشینان

در تمام سال‌هایی که مراسم سوگواری برپا شده عکس‌های کم و محدودی از مجالس روضه زنانه وجود دارد و دوربین به ندرت وارد چنین فضاهایی شده است. برای همین نام نمایشگاه را «مجلس پرده‌نشینان» گذاشتیم. چون بانوان نمی‌توانستند در فضای عمومی به عزاداری بپردازند و مراسم سوگواری اهل‌بیت‌علیهم‌السلام را در منازل خود و به تعبیری پشت پرده برگزار می‌کردند. هدف ما این بود که چون بخش زنانه مجالس عزاداری دیده نشده و همیشه عکس روضه‌های مردانه را دیده‌ایم، دست بر سوژه‌ای بگذاریم که کمتر به آن پرداخته شده است.