پرونده ویژه

سینمایی خالی از زنان مدافع

سیده رقیه آذرنگ

پژوهشگر حوزه زنان

واژه‌هایی مثل «جنگ» و «دفاع» در جهان امروزی در نگاه نخست، فعالیتی مردانه را به اذهان متبادر می‌کند. مردان در تمام ارکان جنگ؛ از ساماندهی نیروها تا دفاع و رزم و حتی از جان گذشتن، حضور فعالانه و مستمری دارند. کنش و واکنش‌های آنان در دفاع از ارزش‌های وطن و روحیه جنگاوری هماره بیش از زنان در رسانه‌های تصویری مورد توجه قرار گرفته است. اما مواجهه سینمای ایران اسلامی با جنگ تحمیلی هشت ساله، برگ دیگری از تاریخ مقاومت را به مخاطبان نشان می‌دهد.

زنان ایرانی در طول انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛ مسئولیت‌های مهم و خطیری را به‌عهده گرفتند. آنچه موجب شد یک‌سال و اندی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان وارد میدان نبرد و مقاومت شوند، «دفاع مقدس» بود. با توجه به گستردگی فعالیت این قشر از جامعه، بازگویی تمام وجوه فداکاری آنان، غیرممکن به نظر می‌رسد.

سینمای جنگ، ارزش‌های ویژه‌ای دارد، چون تنها ژانر سینمایی است که توانسته این برهه از تاریخ حساس ایران اسلامی را وارد سینما و رسانه‌های تصویری کند. زن در آغازین این ژانر، کم‌ترین حضور را داشته و نادیده انگاشتن فعالیت جانانه زنان در دفاع مقدس به این دلیل بوده که کارگردانان مرد، جنگ را یک مقوله مردانه می‌دانستند و در قاب تصویر، دنبال نبرد نیروهای نظامی و نزاع تن به تن بوده‌اند. زنان در این فیلم‌ها فقط می‌توانستند نقش مادر، یا همسر جوان را بازی کنند و دلیلی برای تعلق مادی و عاطفی مردان در فیلم‌های بلند سینمایی باشند.

در طول سال‌های جنگ، بیشتر فیلم‌های سینمایی با پرداختن به قهرمانان نبرد و جوانانی که داوطلبانه وارد میدان می‌شدند، سعی در تهییج روحیه جوانمردی مخاطبان داشتند، طوری‌که مخاطب اصلی این فیلم‌ها پسران و مردان جوان بودند؛ اما نمایش حضور زنان در بسیاری از صحنه‌های جنگ همچنان مغفول مانده بود. در سال‌های جنگ تحمیلی، فیلم‌هایی ساخته شد که زن در آن حضوری کم‌رنگ داشت. ماجرای پیروزی رزمندگان در برخی عملیات‌ها، لنز دوربین‌های کارگردانان را به سمت و سوی نمایش رشادت‌ها هدایت می‌کرد. این امر باعث شد عوامل ساخت فیلم‌های سینمایی از پرداختن به حضور شاخص زنان در سینمای جنگ و آنچه زنان به آن مشغول بودند از مقاومت تا دفاع و فعالیت در جبهه و پشت جبهه چشم‌پوشی کنند.

نقش زنان در سال‌های پس از جنگ تا حدود سال1370 نیز به روایت زنی چشم‌انتظار بازگشت همسر جوانش خلاصه شد، در‌حالی‌که حضور پر‌شور زنان در این برهه حساس تاریخی، روحیه مقاومت در نبرد بود و اسلحه به‌دست‌گرفتن‌شان در شهرهای جبهه تا پرستاری و امداد رزمندگان و همین حضور زنان در بطن جنگ، روحیه زندگی و امید را در دل‌ها به‌وجود آورد. طبق آمارهای سینمایی در طول سال‌های 1367 تا 1370 حضور واقعی زنان منعکس نشده است. از سال‌ 1370 به بعد، موضوعات جنگ و مقاومت در فیلم‌ها نمایان شد و همین امر به نشان دادن قهرمانی آنان در جنگ تحمیلی کمک کرد:

الف- فیلم‌هایی که به مسایل پشت جبهه می‌پردازند و شخصیت‌های اصلی مرد را در تعامل با کانون خانواده نشان می‌دهد، مانند فیلم «اخراجی‌ها».

ب: فیلم‌هایی که با قصه‌ای جدید و زاویه‌ای نو، قهرمان اصلی‌شان یک زن است، مانند «بوسیدن روی ماه» و «شیار 143».

در گذار از تاریخ پر فراز و نشیب سینمای ایران در بخش مقاومت (یعنی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس) یک نکته حائز اهمیت است که اهمیت موضوع زن را در فیلم‌های این حوزه نشان می‌دهد و همچنان پرداختن به این موضوع، همت والایی می‌طلبد که در سال‌های اخیر با حضور سینماگران زن افزایش یافته است. نگاه زنانه به ساخت فیلم‌های ژانر جنگ و دفاع مقدس در روایت داستان‌هایی مادرانه و همسرانه، مصداق بارز الگویی از زنانی است که فیلم‌ها و آثار شاخصی ساخته‌اند. نرگس آبیار، انسیه شاه‌حسینی، منیره قیدی، لیلی عاج و... بهترین نمونه از سینماگران زن هستند که در این چند سال، برای معرفی اسوه‌های زنانه تلاش کردند و در روزگاری نه‌چندان دور هشت سال از بهترین روزهای عمر خود را به دفاع از کیان این آب و خاک گذراندند و پس از آن نیز همچنان در تب و تاب زخم جنگ، دست و پنجه نرم می‌کنند. زنانی که فرزند عزیز خویش را به میدان نبرد فرستادند و با خبر شهادتش خم به ابرو نیاوردند. زنانی که جسم بی‌جان فرزند رشیدشان را به خاک سپردند، بی‌آن‌که اشکی از چشم‌شان جاری شود. زنانی که در مقاومت از شهرهای مرزی به‌خاطر روحیه رزمندگان، شهری را که مدام زیر بمب‌باران و حمله‌های هوایی دشمن بود، ترک نکردند. زنان این سرزمین جان دادند تا دشمن از مقاومت‌شان انگشت حیرت به دهان بگیرد!

مساله غم‌انگیز، فقدان فیلم‌ سینمایی درباره شهدای زن است. آمار این شهدا به 7هزار نفر می‌رسد، اما تاکنون هیچ اثر شاخصی در سینمای جنگ از آنان ندیدیم؛ شهدایی که در زندگی معنوی، سبک‌زندگی اسلامی و شهادت مظلومانه، دنیایی از قصه و داستان هنوز جایی در فیلم و سریال ندارند که البته در بحث کتب جامع زندگی نامه نیز تعداد انگشت شماری کتاب را به خود اختصاص داده اند.

دهه1390 سرآغاز ساخت فیلم‌های بلند سینمایی در ژانر جنگی توسط کارگردانان زنان است. فیلم «شیار143» ساخته نرگس آبیار، روایت یک زن در جنگ را به‌خوبی به تصویر کشید. این فیلم در نوع و تکنیک و حتی داستان، روایت جدیدی از دفاع مقدس را به مخاطب نشان می‌دهد. «الفت» مادر شهید است؛ مادری که عاشقانه و صادقانه در انتظار بازگشت فرزندش است. گاه خبرهای خوبی به او می‌رسد، اما تکانه‌های عاطفی فیلم به گواه تماشاگران بیش از یک قصه مادرانه را تعریف می‌کند. در پس این تکانه‌های عاطفی، روحی بلند و نگاهی ناآرام نهفته که یک مادر چشم انتظار را نشان می‌دهد. حس زنانه در این فیلم، طوری است که با مخاطب ارتباط عاطفی برقرار می‌کند. از این حیث، برترین فیلم سینمایی است که در سال‌های گذشته درباره مادران شهدا ساخته شده است.

ازجمله فیلم‌هایی که درباره فعالیت زنان در پشت جبهه، همسران فرماندهان و خانواده‌های رزمندگان ساخته شده و کارگردان آن یک زن بوده، می‌توان به فیلم «ویلایی» اشاره کرد. منیر قیدی در این فیلم علاوه‌بر این‌که فعالیت زنان در پشت‌جبهه‌ را به تصویر کشیده، از زاویه دیگری به چشم انتظاری و نگرانی همسران رزمنده‌‌ها پرداخته و با نگاهی واقع‌بینانه که تاکنون کمتر به تصویر کشیده شده، به جز روایت عاشقانه، سختی‌ها و ناملایمات این زندگی را هم نشان می‌دهد.

«ویلایی‌ها» روایت زنانی از شهرهای مختلف است که در چند خانه نزدیک یکی از شهرهای جنوبی درگیر جنگ، جمع شده‌اند و چشم‌انتظار همسرشان هستند. هر بار با آمدن ماشین جبهه، دلشوره عجیبی در دل همه می‌افتد که نکند این بار خبر شهادت همسرشان را آورده باشند! «ویلایی‌ها» در انتقال اضطراب خانواده‌های چشم‌انتظار به مخاطبان، موفق عمل کرده است، اما از این نکته مهم نباید غافل بود که با وجود ساخت فیلم‌ها و سریال‌های شاخص در ژانر دفاع مقدس، آثار انگشت‌شماری در حوزه زنان دفاع مقدس ساخته شده است. سینمای دفاع مقدس، هنوز برای به تصویر کشیدن نقش واقعی زن در جنگ تحمیلی، نتوانسته به جز در چند مورد؛ چه از لحاظ مضمون و چه از لحاظ تصویر فیلم‌هایی را بر پرده نقره‌ای سینما ارایه کند که بتوان فهرست کاملی از آن‌ تهیه کرد.

متاسفانه نقش مادران رزمنده در حادثه‌های دفاع مقدس، به نسبت نقش زنان حاضر در میدان، حتی در یک داستان بلند و سریالی پرداخته نشده است. نقش عمیق و عاطفی مادران رزمندگان که گاه بهترین صحنه‌های شبه‌افسانه‌ای بود و در کتاب‌های خاطره‌نگاشت منتشر شده که قابلیت اقتباس ادبی برای ساخت فیلم و سریال دارد، خوب است سینماگران از این ظرفیت استفاده کنند.