)
بین الملل
جدال زنان سوریه و عراق با داعش
دکتر فاطمه موسوی ویایه - پژوهشگر حوزه زنان و خانواده
از نظر مطالعات خاورمیانه در ایران، عقب هستیم. مطالعات خاورمیانه به‌عنوان بخشی از مطالعات سیاسی در جهان و در بسیاری از کشورها، جدی گرفته می‌شود. اما در ایران، مطالعات خاورمیانه حتی درباره همسایگان هم جدی گرفته نشده است. از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به ضعف آکادمیک در ایران در تمام جنبه‌ها به‌خصوص پژوهش و ملاحظات سیاسی اشاره کرد. سفر و اقامت کوتاه در کشوری دیگر نیازمند پشتوانه مالی خوبی است که باید توسط دانشگاه یا نهادهای دیگر تامین شود و ملاحظات امنیتی باعث شده نه‌تنها از چنین تحقیقاتی حمایت نشود بلکه برای آن مشکل هم ایجاد شود. مثلا تحقیق درباره مصر یا اسراییل با سوءظن همراه است.
با توجه به شرایط خاصی که سال‌ها در خاورمیانه وجود داشته و همچنان همان‌طور است، تنها منابع تحقیقاتی برای پژوهشگران، کتاب‌ها هستند. کتاب «توسعه و ما زنان خاورمیانه» گام خوبی برای آشنایی ما با مطالعات خاورمیانه است. این کتاب اخبار اطلاعات منحصری درباره خاورمیانه به مخاطب می‌دهد و مباحثی را مطرح می‌کند که از آن بی‌خبریم. مثلا نرخ بیکاری در غزه جالب است! در غزه، نرخ بیکاری عمومی 80درصد و نرخ اشتغال زنان بالاتر از انتظار است. زیرا زنان مجبورند نان‌آور خانواده باشند، به همین دلیل از نقش‌های سنتی فاصله گرفته‌اند.
همچنین درباره کشورهایی که برای ما ناآشناست مانند لبنان و کویت مقاله‌های خوبی ارایه کرده؛ تصویری که رسانه‌ها درباره زنان لبنانی نشان می‌دهند، در ذهن ما آزادانه‌تر و به سبک زندگی اروپایی است و انتظار نداریم نابرابری جنسیتی و حتی خشونت خانگی در آنجا زیاد باشد. تصویر نسبتا کاملی از وضعیت زنان در لبنان ارایه می‌کند و چندگانگی فرهنگی و عدم وجود قانون مدنی یکسان را هم یادآور می‌شود. یکی از مباحث قابل توجه، قانون ورشکستگی و نگرش مردسالارانه است، در لبنان اگر مردی ورشکست شود، اموال همسرش هم مصادره می‌شود مگر این‌که زن بتواند ثابت کند اموالش به او ارث رسیده است. در مقابل اگر زن ورشکست شود، اموال شوهرش مصادره نخواهد شد.
عمان، جزو کشورهایی است که در طول 40سال از نظام قبیله‌ای و عشیره‌ای، به نظامی تبدیل شده که 85درصد جمعیت شهرنشین هستند. سطح تحصیلات بالارفته و شاخص‌های توسعه انسانی پیشرفت زیادی داشته، تا جایی که این سوال مطرح می‌شود امروز عمان با چه مشکلاتی مواجه است؟ عمان جزو کشورهایی است که آمار شکاف جنسیتی در آن به خوبی گزارش شده و مقاله آن انتظارات مخاطب را به خوبی برآورده می‌کند. البته داده‌های مقاله متعلق به سال2018 است. باتوجه به این‌که گزارش شکاف جنسیتی 2024 هم منتشر شده، انتظار می‌رفت از داده‌های جدید در کتاب استفاده شود.
درباره عراق هم داده‌ها تا سال2020 است و بعد از آن مشاهده نشده، با این حال مقاله عراق بسیار مفید است. زیرا در بحث «مشارکت سیاسی زنان» این نکته مطرح شده که سهمیه‌بندی کرسی‌های پارلمان، چقدر به این‌که مسایل زنان بهتر دیده شود، کمک کرده است. این مقاله نشان می‌دهد این تجربه درباره کشور عراق موفق نبوده است. دلیل عدم موفقیت این است که بسیاری از مسایل در کشور عراق، همچنان امنیتی است. این‌که در کمتر از 20سال، پنج آشوب سیاسی داشته‌اند. حضور داعش و وضعیتی که به وجود آورد. نکته دیگر این‌که همچنان عشیره و قبیله در بخش‌هایی از این کشور، اهمیت دارد. حتی زنانی که وارد پارلمان شده‌اند از طرف همان احزابی که کرسی به آن‌ها داده شده، جدی گرفته نشدند. در کمیسیون‌های پارلمان، زنان به کمیسیون‌هایی مانند آموزش و بهداشت فرستاده شده‌اند و در کمیسیون‌های امنیتی حضور ندارند. در کشور عراق، دیدگاه دموکراتیکی وجود دارد که زنان در مسایل سیاسی مشارکت داشته باشند، اما عدم انسجام و وفاق اجتماعی درباره نظام سیاسی مطلوب و جنگ قدرتی که وجود دارد، باعث شده مسایل زنان به حاشیه برود. باوجود این‌که 25درصد کرسی‌ها در پارلمان در اختیار زنان است، اما داعش همچنان قوی است و اینجاست که کار سخت می‌شود. تجربه کشورهای دیگر در این زمینه نشان می‌دهد که چه موانعی برای اجرایی شدن اهداف برابری جنسیتی وجود دارد.
درباره سوریه اطلاعات کامل و به‌روز است. به زنان مهاجر و جنگ‌زده و مشکلاتی که در مهاجرت دارند، توجه شده و خشونت جنسی در جنگ نشان داده شده است. کتاب «توسعه و ما زنان خاورمیانه» حتی به موضوع کرونا هم پرداخته، اما اطلاعاتی درباره کرونا در کشورهای دیگر در دست نیست.
مقایسه شکاف جنسیتی در ایران و ترکیه
به نظر می‌آید از میان کشورهای همسایه، فرهنگ ترکیه به ایران نزدیک‌تر است. ترکیه هم مانند ایران از فرهنگ عربی فاصله دارد. ترکیه کشوری امپراطوری بوده و تحت تاثیر استعمار دچار فروپاشی شده و یک دوره مشروطه داشته است. جالب این‌که هنوز از نظر هنجارهای مردسالاری، از ایران عقب‌ترند. نرخ قتل‌های ناموسی در ترکیه بالاست. هنجارهای مردسالارانه عجیبی دارند. مثلا اگر زنی بخواهد برای بار دوم ازدواج کند، خواستگارش باید از شوهر اول اجازه بگیرد.
در زمینه پیشگیری از خشونت خانگی، خشونت علیه زنان و قتل‌های ناموسی در ترکیه آمار متعلق به سال2003 است. اما بعد از 2003 یک‌سری قوانین تغییر داده شده و مجازات قتل‌های ناموسی تشدید پیدا کرده است. در این مقاله آمده که ایران و ترکیه از نظر فرهنگی به یکدیگر نزدیک‌اند و می‌توان از تجربه ترکیه و سایر کشورهای مسلمان برای کاهش نابرابری جنسیتی استفاده کرد.
)