شیر مادر تا پایان 4 ماهگى و حتـى 6 ماهگـى به تنهایـى و بـدون اضافه کردن هیچ نـوعى غذاى کمکى براى رشد طبیعى شیرخـوار کافـى است. بعد از 6 مـاهگـى نیازهاى غذایـى شیـرخـوار, فقط بـا شیـر برآورده نمى شـود و لازم است که علاوه بر شیر, غذاهاى نیمه جامد را نیز بـراى او شـروع کـرد. ایـن زمانـى است که شیـرخـوار از نظر فیزیکى و فیزیـولـوژیکـى قادر به استفاده از غذاهاى جامـد است. سـن شـروع تغذیه تکمیلـى یا کمکـى, با زمان از شیر گرفتـن فـرق دارد. شروع غذاهاى کمکـى نه تنها مـى تـوانـد انرژى لازم را براى رشـد مناسب شیرخـوار تإمیـن کند بلکه دوران بسیار حساس آمـوزش تـدریجـى شیرخـوار, بـراى ایجاد عادت صحیح غذایـى و استفاده از غذاى سفره خانـواده است. سـن شـروع بایـد بـر اساس رشـد و نمـو شیرخوار باشد. اکثر شیرخواران, بیـن 4 تا 6 ماهگى آمادگى بلع و پذیرش غذاهایـى را دارند که کمـى غلیظتر از شیر مادر باشد, مثل لعاب برنج, فرنـى, حـریره بادام و شیربـرنج رقیق. شـروع غذاهاى کمکـى در ایـن سـن باعث آشنا شدن شیرخـوار به مزه و طعم انـواع غذاها نیز مى شود.
سـوالـى که در اینجا پیـش مىآید ایـن است که آیا زود غذا دادن, شیـرخـوار را در معرض بیمـاریهایـى قـرار مـى دهـد یـا خیر؟
شـواهـد, مبنـى بر ایـن است که اصـولا شروع غذاهاى کمکـى قبل از پـایان 4 ماهگـى نه تنها به دلیل آمـاده نبـودن دستگـاه گـوارش شیرخـوار براى پذیرش غذاهایـى غیر از شیر, اقدام نادرستـى است, بلکه تهیه ایـن مـواد در شـرایط غیـر بهداشتـى امکــان ابتلا به عفونتها از جمله اسهال را افزایـش مى دهد. ایـن خود, باعث تـوقف رشد شیرخـوار مى شود و از طرف دیگر شروع زودرس تغذیه تکمیلى سبب کمتر مکیدن پستان مادر مى شود که خود از عوامل مهم کاهـش تـولید شیر مادر است.

منـاسبتـریـن غذاهـا بـراى تغذیه کمکـى, غذاهـایـى هستند که:
1ـ داراى انـرژى بـوده و حجمشـان کـم بـاشـد.
2ـ نـرم بـاشنـد و هضـم آنها آسـان بـاشـد.
3ـ تازه و بدون آلـودگى باشند و پاکیزه و بهداشتـى تهیه شـوند.
4ـ در دستـرس, ارزان و منـاسب عادات غذایـى خـانـواده بـاشنـد.
5ـ امکان استفـاده از آنها در حجـم کـم و در دفعات وجـود داشته باشد.
به هنگام شروع غذاى کمکى, غلات معمولا به رژیـم اضافه مى شود. غلات را مى باید با شیر مخلوط کرد و ایـن مخلـوط باید یکنـواخت باشد. غلات, مانند برنج, گنـدم و ... را بایـد جـداگانه و هر یک را به مـدت 3 روز تا یک هفته داد تا در صـورت آلرژى به هر یک, بتـوان بموقع آن را تشخیص داد.
سپس انواع میوه جات صاف شده, و باز هر کدام جداگانه براى چندیـن روز تا یک هفته باید داده شـود. از نظر تغذیه اى, نیاز به اضافه کردن شکر به آبمیـوه نمـى باشـد. مـوز کاملا رسیـده که نشاسته آن تبدیل به قند شده, میوه خوبى است که اغلب مـورد پذیرش شیرخـوار است.
پـس از میـوه, سبزیجات و باز هـر یک از آنها نیز جـداگانه داده مـى شـود. ایـن مواد غذایـى جامـد به افزایـش انـرژى مـورد نیاز شیرخوار کمک مى کند.
پروتئیـن مورد نیاز شیرخـوار در 6 ماهگى بیشتر از مقدار موجـود در شیر مادر است و رژیـم مى باید با یک منبع پروتئینى کامل شود.
از دادن تخـم مـرغ کامل, که ممکـن است ایجاد آلـرژى, به ویژه در شیرخـوارى که در خانـواده اش تاریخچه آلـرژى غذایـى دارد, بایـد اجتناب شود. سفیده تخـم مرغ نیز نباید به هیچ شیرخوارى تا سـن یک سالگى داده شود.

اصـولـى که بـایـد در تغذیه کمکـى رعایت شـونـد
1ـ مـواد غذایى چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار باید به تدریج به غذاى شیرخوار اضافه شود.
1ـ بعد از شروع غذاى کمکـى بایـد به کـودک آب سالـم و بهداشتـى داده شود.
تـوجه شـود که در سال اول زنـدگـى, کـودک اول باید با شیر مادر تغذیه شـود و بعد از آن از غذاى کمکـى استفـاده کند.
2ـ تغذیه تکمیلى باید از یک نوع ساده شروع و تدریجا به مخلـوطى از چند نوع افزایش یابد.
3ـ بیـن اضافه کـردن مـواد غذایـى مختلف حـدود 7 ـ 5 روز فاصله گذاشته شود.
4ـ قبل از یک سالگـى از افزودن شکـر, نمک و هر گـونه چاشنـى به غذاهاى کمکى پرهیز شود.
5ـ از 7 ماهگـى به بعد, سـوپ کودک مـى تـواند حاوى تکه هاى کـوچک گـوشت, سیب زمینـى یـا هـویج کـاملا پخته شـده بـاشـد.
6ـ در کودکان کـم وزن مى توان 2 ـ 1 قاشق مرباخورى روغن نباتى یا کره به سوپ یا فرنى اضافه کرد.
7ـ تـوصیه مى شـود آب مرکبات, آخریـن آب میوه مورد استفاده کودک باشد.
8ـ از روز پانزدهـم تولد, مى توان قطرهA وD و یا مولتى ویتامیـن و همزمان با شروع تغذیه تکمیلـى, قطره آهـن به مقدار 6 قطره در روز, بیـن دو وعده شیـر مـادر به کـودک داده شود.
9ـ براى جلوگیرى از تغییر رنگ دندانها تـوصیه مى شـود قطره آهـن را در عقب دهان شیرخـوار چکاند و یا بعد از مصرف, مقدارى آب به او داده شود.
10ـ قبل از یک سـالگـى از دادن اسفنـاج, عسل و سفیـده تخـم مـرغ پرهیز شود.
2ـ از یک نـوع غذاى ساده شروع شـود و تدریجا به مخلـوطى از چند نوع افزایش یابد.
3ـ از مقدار کـم شروع شـود (یک قاشق مرباخـورى) و به تـدریج بر مقدار آن افزوده شود.
4ـ بیـن اضافه کردن مـواد غذایـى مختلف حدود 5 تا 7 روز, فاصله لازم است تا
شیرخـوار به غذاى اول عادت کنـد و بعد غذاى جـدیـدى به او داده شود. اضافه کردن یک به یک و فاصله دار مـواد غذایى باعث مـى شـود که:
الف ـ اگـر ناسـازگـارى به یک ماده غذایـى وجـود داشته بـاشـد, شناخته شود.
ب ـ غذا با مقادیر و نـوع محـدود, تحمل شیـرخـوار را به تـدریج افزایـش مى دهد و به دستگاه گـوارش او فرصت مـى دهد تا عادت کند.
5ـ غذاها در شـروع بایـد نسبتـا رقیق بـاشنـد و غلظت آنها کمـى بیشتر از شیر باشـد و سپـس تـدریجا بـر غلظت آنها افزوده شـود.

شروع و نحوه تغذیه تکمیلى
ـ مادر بایـد شیرخوار را در هر وعده, ابتـدا با شیر خـود تغذیه کند و در پایان شیردادن, به او غذاى کمکـى بـدهد. براى پیشگیرى از کاهـش شیر مادر, باید پـس از شروع غذاى کمکـى, دفعات شیردهى را افزایش داد.
ـ غلات, مخصوصا برنج به علت آسانى هضم اولیـن گروه غذایى است که به کودک داده مى شود.
ـ مناسبتریـن روش براى شروع, استفاده از فرنى آرد برنج است. از یک بار در روز به انـدازه یک قاشق مرباخـورى شروع مـى شـود و به تدریج به 10 قاشق مرباخـورى در روز افزایـش مـى یابد (هر وعده 2 تا 3 قاشق مرباخورى).
ـ از هفته دوم شروع غذاى کمکى, شیرخوار مى تـواند علاوه بر فرنى, از شیربرنج و حریره بادام استفاده کنـد که آنها نیز از یک قاشق مـرباخـورى و یک بار در روز شـروع مـى شـود و هماننـد قبل ادامه مى یابد.
ـ تغذیه شیرخـوار با فرنـى, شیربرنج و حریره بادام تا 7 ماهگـى که مـى تـوان سـوپ را بـراى او شـروع نمـود, ادامه مـى یـابـــد.
ـ پوره سبزیجات نیز غذاى مناسبى براى شیرخوار مى باشد. پـوره را مى تـوان با سیب زمینى, هویج ونخـودسبز به صورت پخته شده و نرم و همراه با کمى روغن تهیه کرد.
ـ تـوصیه مى شـود که دادن گـوجه فرنگـى و اسفناج تا پایان 12 ـ 9 ماهگى به تعویق انداخته شود.
ـ ماه بعد (پایان 7 ماهگـى), علاوه بر سـوپ مـى تـوان تخـم مرغ را شروع نمـود. ابتـدا باید به انـدازه نصف قاشق چایخـورى از زرده پخته شده را در آب یا شیر له کرد و به شیرخـوار داد و مقدار آن را تـدریجـا افزایـش داد تـا در ظرف دو هفته به یک زرده کــامل تخـم مرغ برسد. آنگاه مى توان یک روز در میان یک زرده کامل یا هر روز نصف زرده تخـم مـرغ به شیـرخـوار داد (حـداکثـر 4 تا 5 زرده تخـم مرغ در هفته). همان طـور که قبلا گفته شد, استفاده از سفیده تخـم مـرغ تـا یک سـالگـى تـوصیه نمـى شـود.
ـ با افزایش سـن و پذیرش بیشتر شیرخوار, سوپ و غذاهاى نرم باید تبدیل به غذاهاى سفت تر شـوند, یعنـى باید با اضافه کردن غذاهاى سفت تـر و کمـى قابل جویدن, عمل تکاملـى جـویـدن را در شیرخـوار پرورش داد.
ـ اگر تدریجا مواد غذایى استفاده نشود و شیرخوار به عمل جـویدن تشـویق نگردد و براى مـدتها از غذاهاى آبکـى استفاده کند, بعدا در جـویـدن غذاهـاى سفت دچـار اشکـال خـواهـد شـد.
لذا از حـدود 8 ماهگـى بایـد تکه هاى نان و بیسکـویت هـم به دست شیرخوار داد.
ـ از 8 ماهگى ماست را نیز مى تـوان به غذاى شیرخوار اضافه نمود.
شروع استفاده از حبوبات هم از این سـن مقدور است. حبوبات آخرین مـوادى است که به سـوپ شیـرخـوار اضـافه مـى شـود.
ـ آبمیوه آخریـن ماده غذایى است که به برنامه غذایى کودک اضافه مى شـود و با اینکه حاوى ویتامیـن و املاح معدنى است ولى کالرى و مـواد پـروتئینـى آن کمتـر از همه گـروههاى غذایـى دیگــر است. ـ بعد از آبمیوه, با در نظر گرفتـن پذیرش شیرخوار, میوه هاى نرم شـده را مـى تـوان به شیـرخـوار داد. میـوه ها از ابتلا به یبـوست جلوگیرى مى کنند.
ـ با توجه به اینکه مرکبات, تـوت فـرنگـى, گیلاس و آلبالـو ایجاد حساسیت مى کنند, مصرف آنها در سال اول زنـدگـى تـوصیه نمـى شـود.

یادآوریهاى لازم:
1ـ همزمان با شروع تغذیه تکمیلى باید میزان آب مورد نیاز کـودک مـورد تـوجه قرار گیرد و با شروع مصرف غذاهاى کمکى به شیرخـوار آب سـالـم و بهداشتـى نیز داده شـود.
2ـ از اضافه کردن نمک به غذاهاى کـودکان باید پرهیز شـود و طعم غذاها را با افزودن شکر, عسل و ترشـى نباید تغییر داد تا کـودک به طعم اصلى غذا عادت پیدا کند.
3ـ با در نظر گرفتـن اینکه غذا خـوردن بایـد یک تجـربه لذت بخـش باشـد, هرگز نباید غذایـى را با زور به کـودک خـوراند و اگر از خوردن غذا خـوددارى کـرد, نبایـد آن را به سـرعت با غذاى دیگـر جانشیـن کرد. بلکه با تحمل و حـوصله, شیرخوار کم کـم غذاى جدید را مى پذیرد.
4ـ استفاده از مواد شیریـن و تنقلات خصـوصا قبل از غذا باعث کـم شـدن اشتهاى کـودک مـى شـود و از مصرف آنها بایـد خـوددارى کرد.
5ـ خستگى مفرط, کـم خوابى و عدم تحرک کافى در شیرخـواران بزرگتر بر اشتهاى آنان تإثیر مى گذارد.
6ـ بیرون ریختـن غذا از دهان, و عدم استقبال شیرخوار از غذا در اوایل شروع تغذیه تکمیلى, دلیل بـى میلـى و دوست نـداشتـن کـودک نیست, بلکه آنچه مطـرح است مسإله فراگیرى تغذیه و عادت به مزه و طعم غذاهاست.
7ـ دفعات غذا دادن به کـودکان زیر 3 سال دو برابر بزرگسالان است و غذا بـایـد در حجـم کمتـر و انـرژى بیشتـر ارایه شود.
8ـ تغذیه در دوران نقاهت بیماریها به منظور وزن گرفتـن و جبران وزن از دست رفته, بـا دادن دو وعده غذاى اضافـى و پـرانـرژى در ایـن دوران, که اشتهاى کـودک هـم بهتـر است, بسیار حیاتـى است.
9ـ بسیارى از مـوارد افت رشد, ناشى از قطع زودرس شیر مادر, عدم شروع غذاهاى تکمیلـى مناسب در پایان 6 ـ 4 ماهگـى و بـروز مکرر بیمـاریهاى عفـونـى و بخصـوص اسهال است.
10ـ غذاهـا را با قـاشق, و مـایعات را بـا لیـوان به شیـرخـوار بـدهید. از به کار بردن بطرى و پستانک خـوددارى کنید چـون باعث مـى شـود شیـرخـوار پستـان مـادر را نگیـرد.
11ـ غذاها را بـا قـاشق کـوچک که گـودى کمـى دارد به شیـرخـوار بدهید.
12ـ هنگام دادن غذاهاى نیمه جامد و جامـد, شیرخـوار را بایـد در وضعیت نشسته قـرار داد. هیچ گـاه ایـن نـوع غذاهـا را در حــالت خـوابیده به وى ندهید. فرامـوش نکنید که براى شیردادن نیز باید شیـرخـوار را به حـالت نیمه نشسته در آغوش بگیـرند.
13ـ غذاى شیرخـوار را به مقـدار کـم و براى یک وعده تهیه کنید, مگر اینکه امکان نگهدارى غذاى اضافـى باقیمانـده در یخچال و یا فریزر وجود داشته باشد.
14ـ غذاى شیرخوار را با پوشـش مناسب در ظرفى تمیز و در جاى خنک نگه دارید.
15ـ در صـورت باقـى ماندن غذا, نگهدارى آن در یخچال حـداکثر تا 24 ساعت اشکال ندارد.
16ـ غذاى شیرخـوار را فقط به مقدار مصرف یک وعده گرم کنید و به او بدهید.