اخلاق معاشرت (26)
شوخى و مزاح جواد محدثى

گوش سر بربند از هـزل و دروغ
تا ببینى شهر جان را با فروغ
البته که نگاه جدى به حیات و شناخت ناب از فلسفه زیستـن و توجه به عقبه ها و گردنه هاى پر پیچ و خـم و آینده دشـوار و اسرارآمیز وجـود ما به حدى مشغول کننده است که اگر کسى به همیـن جهات, لب از خنده و زبان از شـوخـى و عمل از مزاح بـرگیـرد, چنـدان قابل ملامت و نکوهش نیست.
اینک نگاهى گذرا به برخى احادیثـى مى افکنیـم که اساسا از مزاح, نهى مى کند, یا از افراط در شـوخـى برحذر مى دارد, یا به عوارض و پیامدهاى اخلاقى و اجتماعى زیاده روى در مزاح یا شـوخیهاى بى حساب و لجام گسیخته و بـى ملاحظه نسبت به حیثیت و آبـرو و شخصیت دیگران اشاره دارد. با توجه به اینکه دیـن, مزاح را از اخلاق شایسته یک مومـن مـى دانـد, نهى از مزاح در مـوراد دیگـر, جاى تإمل دارد. امـام بـاقـر(ع) به حمـران بـن اعیـن فـرمـود:
((ایاک و المزاح, فـانه یذهب هیبه الـرجل و مـإ وجهه))(10) از شـوخى بپـرهیز, چـرا که شـوخـى هیبت و آبروى انسان را مـى بـرد.
امام صادق(ع) فرمود:
((لا تمزح, فیذهب نـورک))(11) شـوخـى مکـن, که فـروغت مـــى رود.
رسول خدا(ص) فرمود:
((کثـره المزاح تذهب بمـإ الـوجه و کثـره الضحک تمحـــــــــو الایمان))(12) شـوخـى بیـش از اندازه و بسیار, آبرو را مـى برد و خنده زیاد, ایمان را محو مى کند.
ز شوخى بپرهیز اى با خـرد
که شوخى تو را آبرو مى برد
در آداب و اخلاق مسـافـرت, در احـادیث متعددى, چنـــــد چیز جزء جـوانمردى و فتـوت به شمار آمده است, یکى هـم مزاح است, اما به شرطى که معصیت و گناه نباشد, یا مـوجب خشـم و نارضایى پروردگار نگردد. (المزاح فى غیر المعاصـى. کثـره المزاح فـى غیر ما یسخط الله عز و جل).(13) در سخنـى هـم امـام صـادق(ع) فـرمـوده است: ((ان الله یحب المداعب فى الجماعه بلا رفث))(14) خداوند, شـوخ و مزاح کننده و بذله گـو در میان جمع را دوست مـى دارد, اگر به گناه کشیده نشـود. امام کاظم(ع) نیز در تـوصیه به یکـى از فرزندانـش چنین مى فرماید:
((... ایـاک و المزاح, فـانه یذهب بنـور ایمـــــــانک و یستخف مروتک))(15) از شوخى پرهیز کـن, که نور ایمانت را مى برد و مروت تو را سبک مى سازد.
امام زین العابـدیـن(ع) در حـدیث بلنـدى که به خصلتهاى گناهان و آثار و عواقب سـوء آنها پرداخته, از جمله گناهانـى را که پـرده حیا و عصمت را مـى درد, شـرابخـوارى, قمـاربـازى و پـرداختـن به لغویات و شـوخیهایى مى شمارد که براى خنداندن مردم به کار گرفته مى شود.(16) شاید اشاره به آثار سـوء اخلاقى و روحى دلقک بازیهایى باشـد که عده اى شغل خـود را انجام حـرکات سبک و خندانـدن مـردم سـاخته انـد و مـردم را از واقعیات حیات و عمق بینـش و نگـرش به زندگـى و مراعات آداب و سنـن دور مـى دارند. آیا جز ایـن است که چهره هاى دلقک و انسانهایى که حرفه بازیگرى در خنداندن و لـودگى و مسخرگى دارند, و شـوخیهاى جلف و سبک و نسنجیده و دور از وقار مـى کننـد, به طـور طبیعى هیبت و وقـار انسـانـى خـود را از دست مى دهند و در نظرها سبک جلـوه مـى کننـد. ایـن مضمـون, در احادیث بسیـارى مطـرح شـده است. امـام علـى(ع) فـرموده است:
((من کثر مزاحه استخف به و مـن کثر ضحکه ذهبت هیبته))(17) کسـى که زیاد شـوخـى کنـد, به سبب همـان, سبک مـى شـود و هـر که زیاد بخندد, هیبتش مى رود.
اگـر در حـدیث است که: ((الکامل مـن غلب جـده هزله))(18), کامل کسى است که ((جد)) او بر ((شـوخى))اش غلبه و فزونى داشته باشد, نفى اصل شوخى و مزاح و هزل را نمى کند, بلکه شـوخیهاى بـى رویه و مزاحهاى خارج از حد را مى گـوید که ((جدیت حیات)) را تحت الشعاع قرار مى دهد.

شوخیهاى بدفرجام
وقتـى شوخـى, از مرز اعتـدال فراتر رود و به افراط کشیده شـود, موجب تحقیر و اهانت مى گردد و طرف شوخى برمىآشـوبد و در دفاع از آبـروى خـود و حفظ مـوقعیتـش به معارضه و بـرخـورد مـى پـردازد. اینجـاست که شـوخـى تبـدیل به کـدورت و دشمنـى مـى شود.
نمـونه هاى فراوانى مـى تـوان یافت که یک مزاح بیجا و نسنجیده که بى حرمتى به کسى یا گروهى تلقى شده است, خشـم آنان را برانگیخته است. در ضرب المثلهاى ما تعابیرى همچـون ((شوخى شـوخـى آخـرش به جـدى مـى کشـد))(19) وجـود دارد که گـویاى عواقب ناهنجار بـرخـى شـوخیهاست. همیـن مضمون در مثلهاى عربى نیز آمده است: ((المزاح مقـدمه الشر)). امام حسـن عسکرى(ع) فرمـود: ((لا تمازح, فیجتـرء علیک))(20), شوخى مکـن, که بر تو گستاخ مى شوند. ایـن, اشاره به از بیـن رفتـن مهابت و حرمت مزاح کننده دارد که وقتـى با شـوخى, حـریـم خود را شکست و ابهت و وقار خـویـش را زیر پا گذاشت, راه بـراى دیگـران بـاز مـى شـود که به حـرمت شکنـى بپـردازند.
در حـدیث دیگـرى که امام صـادق(ع) به ((مـومـن الطاق)) دارد به آثار سوء و خلاف انگیز مزاح اشاره دارد. حضرت, ضمـن وصایاى مفصلى به وى, مى فرماید:
((ان اردت ان یصفـو لک ود اخیک فلا تمـازحنه و لا تمـــارینه و لا تباهینه و لا تشارنه)).(21) اگر مـى خـواهى دوستـى برادرت با تـو صاف و زلال و بىآلایـش بماند, با او شـوخى, جدل, مفاخره و مخاصمه و کشمکش مکن.
روشـن است که ایـن چهار عمل, گاهـى نـوعى تعرض به حـریـم شخصیت دیگـرى محسـوب مى شـود و آن صفاى بـرادرى و دوستـى را مـىآلایـد.
به هر حال, در شـوخى کردن با دیگران, هـم باید ظرفیت طرف مقابل سنجیده شـود, هم از افراط و زیاده روى پرهیز گردد, هـم از تحقیر و توهیـن و استهزإ دیگران اجتناب شود, هم وقار و هیبت خود شخص محفوظ بماند.
نشاندن گل لبخند به چهره ها به قیمت خـورد کردن شخصیت یک انسان, و ایجاد شادى در عده اى به بهاى غمگین ساختـن یک مسلمان, زیبنده و شایسته نیست. در مسإله طنز و برنامه هاى فکاهى و عروسکـى صدا و سیما نیز, به لحاظ اینکه گاهى اهانت به اشخاص حقیقى مى شـود و تعرض به آبرو و حیثیت آنان به شمار مـىآید, برخـى به طـور جـدى مخـالفنـد و آنان را از نظر فقهى و شـرعى بـى اشکال نمـى داننـد. اعتدال در هر امرى پسندیده است, در مزاح و شـوخـى نیز همچنیـن, تا معاشرتها پاک و دوستیها بادوام و رابطه ها صمیمـى و برادرانه باشد.ادامه دارد.
پى نوشت :
1ـ بحارالانوار, ج73, ص60.
2ـ کافى, ج2, ص189.
3ـ بحارالانوار, ج16, ص298.
4ـ همان.
5ـ نهج البلاغه, صبحـى صـالح, خطبه 84.
6ـ بحارالانوار, ج41, ص147.
7ـ همان, ج17, ص33.
8ـ تفسیـر و نقـد و تحلیل مثنوى, ج16, ص147.
9ـ همان.
10ـ بحارالانوار, ج73, ص60.
11ـ همان, ص58.
12ـ همان, ج69, ص259.
13ـ همان, ج73, ص266.
14ـ همان, ص60.
15ـ همان, ج66, ص395.
16ـ همان, ج70, ص375.
17ـ همان, ج74, ص285.
18ـ غررالحکم.
19ـ امثـال و حکـم, دهخـدا, ج2, ص1033.
20ـ بحارالانوار, ج75, ص350.
21ـ همان, ص291.