انسان, تغذیه, سلامتى (5)
مادران شیرده, آیا مى دانید که...؟!

سالومه آرمین ـ کارشناس تغذیه

همان گونه که در شماره هاى قبلى اشاره گردید, منافع شیردهى فقط شامل حال نوزاد نمى گردد. بلکه شیردهى, به وسیله تحریک انقباضات رحمى, در کنترل خونریزى مادر دخالت مى کند. همچنین تغذیه انحصارى و مکرر شیرخوار با شیر مادر در شب و روز, عادت ماهیانه مادر و امکان تخمک گذارى وى را به تعویق مى اندازد. در نتیجه حاملگیهاى زودرس خیلى کمتر اتفاق مى افتد. شیردهى مى تواند باعث از دست دادن اضافه وزن مادر در طول باردارى شده و مادر زودتر وزن اضافى را از دست مى دهد و سینه ها و اندامش نیز به همین دلیل زودتر به حالت طبیعى قبل از باردارى برمى گردد.
در مادران شیرده, احتمال ابتلا به سرطان سینه و تخمدان بسیار کمتر است.
در زمینه مزایاى اقتصادى ـ اجتماعى شیرمادر بایستى گفت که تغذیه با شیرمادر با توجه به افزایش نیاز غذایى مادر در طول شیردهى از هر شیوه دیگر تغذیه, به مراتب ارزانتر است. کودکانى که با شیر مادر تغذیه مى شوند, چون کمتر بیمار مى شوند, هزینه درمان آنها به طور مشخصى کاهش مى یابد.
در بیمارستانهایى که از شیوه مراقبت هم اتاقى مادر و نوزادRooming _ in)) )) استفاده مى شود, بروز عفونت و همه گیر شدن آن در بین نوزادان به مراتب کمتر اتفاق افتاده است.
مادرانى که کودکشان را از شیر خود تغذیه مى کنند, علاه بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده, از خروج مقادیر هنگفتى ارز به خارج از کشور براى ورود شیرخشک جلوگیرى مى کنند و از این طریق به توسعه اقتصادى کشور هم کمک مى کنند.
سلامت هر جامعه با ارتقاى سطح تغذیه, رشد کودکان, پیشگیرى از بیماریهاى عفونى, تنظیم خانواده و کنترل جمعیت ارتباط مستقیم دارد. تغذیه با شیرمادر به تنهایى همه این امکانات را با روشى اقتصادى و آسان میسر مى سازد.

روشهاى شیردهى
گرچه همه مادران به طور طبیعى و غریزى علاقه مند به تغذیه فرزندانشان با شیر خود هستند ولى آنچه مسلم است آن است که نحوه صحیح شیردادن را باید بیاموزند.
در نوزادان سالم که به طور طبیعى یا از طریق سزارین به روش بى حسى موضعى متولد شده اند, اولین تغذیه, طى نیم ساعت اول بعد از زایمان با کمک پرستار یا ماما در زایشگاه انجام مى گیرد و آموزش لازم به مادر داده مى شود.
نوزاد باید نوک پستان و قسمت اعظم هاله قهوه اى آن, که سینوسهاى شیرى در پشت آن قرار دارند را در دهان بگیرد و بین کام سخت و زبانش که به حالت تقعر قرار مى گیرد بگذارد تا بتواند با آرواره هایش به سینوسهاى شیرى فشار وارد کند.
در اینجا مسإله مهم, قابلیت کشش نسج پستان بوده و شکل نوک پستان اعم از صاف, کوتاه, بلند یا فرورفته نقش چندانى در وضعیت شیرخوردن ندارد. به شرط آنکه قسمت بیشترى از آرئول (هاله قهوه اى) در دهان شیرخوار قرار گیرد.
مادر هنگام شیردادن باید در وضعیت راحتى قرا بگیرد. مادر مى تواند در حالت نشسته, خوابیده به پشت, خوابیده به پهلو, روى صندلى, روى زمین و یا روى تخت به راحتى شیر بدهد.

ـ روش اول
معمولى ترین روش شیردادن, بغل گرفتن نوزاد است به طورى که شانه نوزاد روى خم آرنج و سرش روى بازوى مادر قرار گیرد. صورتش مقابل پستان مادر و سر و بدنش در یک امتداد باشد و دست نوزاد که در تماس با بدن مادر است در پهلوى مادر قرار بگیرد نه بین نوزاد و بدن و مادر و بالاخره سرین (باسن) او در آغوش مادر باشد.

ـ روش دوم
در وضعیت خوابیده به پهلو مى باشد. خصوصا در خانمى که سزارین شده, به کار برده مى شود. در این گونه موارد, پرستار یا ماما, حتما باید در شیردهى به مادر کمک کند.

ـ روش سوم
روش دیگرى که مادر مى تواند نوزادش را شیر بدهد, روش زیر بازو است. به این ترتیب که مادر در وضعیت نشسته مثلا با دست راست, سر نوزاد را نگه داشته و بدن و پاى او را در زیر بغل و بازوى خود قرار مى دهد که البته در این حالت هم مى تواند از یک بالش که زیر دستش گذاشته, استفاده کند.
قبل از هر بار شیردادن, حتما مادر باید دستهایش را با آب و صابون بشوید. در صورت امکان روزى یک بار استحمام نماید و اگر این کار برایش مقدور نیست حداقل روزى یک بار پستانهایش را بشوید. براى شستشوى پستانها به جز آب سالم از هیچ ماده یا محلول ضدعفونى کننده نظیر صابون یا الکل استفاده نکند زیرا ممکن است منجر به ترک خوردن نوک پستانهایش شود.
بعد از خاتمه شیردادن و قبل از پوشاندن سینه, براى جلوگیرى از صدمه به نوک سینه, بهتر است یک قطره شیر بر روى نوک آن گذاشته شود تا در معرض هوا خشک شود. به عبارت دیگر بعد از شیردادن, نیازى به شستشوى سینه نیست.
براى اینکه ترشح شیر, لباس را کثیف نکند مى توان از یک تکه پارچه تمیز و لطیف در داخل سینه بند, استفاده نمود. در بعضى موارد از جمله وضعیت نادرست مکیدن, که متوقف کردن تغذیه از سینه ضرورى است, نباید سینه را از دهان شیرخوار بیرون کشید بلکه باید انگشت کوچک دست را از گوشه دهان شیرخوار وارد نمود تا خلإ ناشى از مکیدن برطرف شده و سینه به آسانى رها گردد.

حفظ و تداوم شیردهى
مهمترین عامل در افزایش شیر مادر, مکیدن صحیح و مکرر شیر از سینه مادر به وسیله شیرخوار و تخلیه سینه هاست. هرچه تغذیه با شیر مادر زودتر شروع شود, شانس موفقیت در شیردهى بیشتر است. اکثر شیرخواران 1/5 تا 3 ساعت بعد از تغذیه, دوباره گرسنه مى شوند و در این مدت شیر دوباره ترشح شده و در سینه ها جمع مى شود. با این حال توصیه مى شود که دفعات تغذیه طبق ساعت و دقیقه خاصى نباشد. بلکه بسته به میل و تقاضاى شیرخوار تنظیم شود. یکى دیگر از عوامل مهم در شیردهى موفقیتآمیز, آرامش خاطر و عدم نگرانى مادر است. همچنین حمایت همسر و افراد خانواده و اطمینان خاطر از تإمین اقتصادى و شغلى مى تواند نقش موثرى در تداوم شیردهى داشته باشد. توجه به تغذیه صحیح و فعالیت جسمى مناسب مادر از اهمیت ویژه اى برخوردار است. توصیهRDA یاRecommanded Dietary Allowances) ) براى زنان شیرده,500Kcal , انرژى و20gr , پروتئین بیش از زنان غیر باردار بوده و یا 200Kcal , انرژى و10gr , پروتئین کمتر از زنان باردار مى باشد.
به طور کلى, مقدار لبنیات مصرفى باید در حد چهار فنجان شیر یا جانشینهاى آن (ماست, دوغ و ...) در روز براى تإمین کلسیم, باشد. براى کسانى که مبتلا به بیمارى عدم تحمل گلوکز هستند, کلسیم اضافى براى حفظ تعادل کلسیم لازم است. براى تإمین مقادیر کافى ویتامینهاىC ,E و فولیک اسید, میوه ها, دانه ها و حبوبات, سبزیهاى برگى مورد نیاز بوده و علاوه بر مصرف روزانه شیر یا ماست, مادر باید در جواب تشنگى خود, آب و سایر مایعات مصرف نماید و متوجه باشد که نوشیدن بیش از حد مایعات تولید بیشتر شیر را به همراه ندارد. مصرف ویتامینA از طریق انواع سبزیها بخصوص هویج, اسفناج و کدوحلوایى توصیه مى شود. هیچ غذایى نباید بى دلیل از رژیم غذایى مادر شیرده حذف شود و برعکس, مادر نباید در تغذیه خود افراط کند تا بدین وسیله از چربیهاى ذخیره شده دوران باردارى استفاده کند و زودتر به وزن طبیعى بازگردد. در شرایطى که مادر نسبت به بعضى غذاها عدم تحمل نشان مى دهد, باید با بهره گیرى از روشهاى جانشینى, مواد غذایى دیگرى را جایگزین کرد.

مصرف دارو در دوران شیردهى
مادران شیرده, باید در مورد مصرف داروها بسیار دقت کنند. تقریبا هر دارویى که مادر مصرف مى کند کم و بیش (1 تا 2 درصد کل دارو) وارد شیرش مى شود, ولى باید توجه داشت که چون مقدار این موارد در شیر, بسیار کم و تحت تإثیر عوامل مختلفى است نباید مادران را از شیردادن باز دارد.
مصرف داروهایى نظیر استامینوفن, آسپرین, مسکنهاى ساده, داروهاى ضد سرماخوردگى و آنتى هیستامینها به مقدار معمولى و مدت کوتاه و نیز اکثر آنتى بیوتیکها, مانعى براى شیردادن نیستند و هرگاه ضرورت استعمال آنها توسط پزشک تإیید شود, مادر مى تواند از آنها استفاده کند و به شیردهى ادامه دهد.
داروهایى که مصرف آنها در دوران شیردهى قدغن و ممکن است باعث ایجاد ضرر و زیان در شیرخوار شود, بسیار اندک بوده و از چند قلم تجاوز نمى کند و چنانچه مادرى نیاز به مصرف آنها داشته و این داروها منحصر به فرد و بدون جایگزین بوده و مصرف آنها اجتناب ناپذیر باشد, باید مادر در طول مصرف این مواد مرتبا شیر خود را دوشیده و به دور بریزد تا ترشح شیر ادامه یابد و پس از قطع دارو بتواند به شیردهى ادامه دهد. اسامى برخى از این گونه داروها به قرار زیر است:
داروهاى ضد سرطان, مواد رادیواکتیو, لیتیوم, متى مازول, بروموکریپتین.
در مادرانى که سیگار مى کشند و یا مقادیر زیاد چاى پررنگ, قهوه و یا نوشابه هاى رنگى مى نوشند, ورود این مواد در شیر مى تواند موجب بى قرارى شیرخوار گردد.

چند پرسش
ـ اگر مادرى, شیردهى خود را قطع کرده باشد آیا مى تواند مجددا شروع به شیردهى نماید؟
بله, اگر واقعا خواستار این مطلب باشد و احساس کند که وظیفه دارد کودکش را شیر بدهد, موفق خواهد شد.

ـ آیا شکل نوک پستان در نحوه شیردهى مادر تإثیر خواهد داشت؟
خیر, شکل نوک پستان مادر در شیردهى او تإثیرى نخواهد داشت و نوک پستان مادر ممکن است به شکلهاى صاف, کوتاه, بلند یا فرورفته باشد.

ـ اگر نوک پستان مادر زخم شود چه باید بکند؟
براى درمان آن باید کودک را به دفعات و حالات مختلف شیر داد و از شستن پستان قبل از هر بار شیردهى پرهیز کرد. در ضمن از مصرف مواد محرک نوک پستان خوددارى کرد.
بهترین راه بهبود زخم نوک پستان, گذاردن یک قطره شیر روى نوک پستان در پایان تغذیه شیرخوار و در معرض هوا و نور خورشید قراردادن پستان و استفاده از سشوار روى درجه بادبزن با فاصله 30 سانتى متر, روزى چهار بار و هر بار 20 دقیقه است.

ـ در صورت بروز احتقان در پستان مادر چه باید کرد؟
بهترین راه پیشگیرى از بروز احتقان پستان آن است که نوزاد بلافاصله بعد از تولد, تغذیه از پستان را شروع نماید و به طور مکرر شیر داده شود. اگر احتقان پستان به سرعت درمان نشود, ممکن است پستان دچار عفونت (ماستیت) گردد.

ـ اگر پستان مادر دچار عفونت (ماستیت) گردد چگونه باید درمان شود؟
مهمترین قسمت درمان ماستیت, تخلیه شیر از پستان است زیرا در اثر ماندن شیر در پستان, عفونت تشدید مى گردد. بهتر است تغذیه از پستان سالم شروع شود و بعد از اینکه شیر جریان پیدا کرد, تغذیه از پستان مبتلا ادامه پیدا کند. اگر درمان عفونت پستان هرچه زودتر شروع نشود و یا به صورت سریعى انجام نشود, مى تواند منجر به آبسه پستان گردد.

ـ اگر مجراى شیر مادر دچار آبسه شود چگونه باید درمان کرد؟
شیرخوار باید مکررا با شیر مادر تغذیه شود و تغذیه از پستان مبتلا آغاز گردد و مادر باید در هر بار تغذیه, وضعیت به پستان گذاردن شیرخوار را تغییر دهد تا تمامى مجارى شیرى تخلیه شود و در پایان تغذیه, باقى مانده شیر دوشیده شود.

ـ آیا مادر در صورت حاملگى مى تواند به شیردهى ادامه دهد؟
در زمان حاملگى قطع شیردهى ضرورى نیست. کیفیت شیر مادر در زمان حاملگى مجدد, کماکان خوب است ولى مقدار آن ممکن است کاهش یابد. تغذیه با شیر مادر, حداقل تا ماه پنجم, هیچ ضررى براى جنین ندارد.
منابع:
ـ دکتر احمدى, کامران, بهداشت, اپیدمیولوژى, آمار حیاتى, نشر طبیب, تهران, 1375, ص93 ـ 86.
ـ دکتر سهرابى, مسعودرضا, مرورى بر تغذیه بالینى, موسسه فرهنگى انتشاراتى حیان تهران, 1373, ص90 ـ 80.