انسان, تغذیه, سلامتى(11))
ویتامینD , ویتامین آفتاب

سالومه آرمین ـ کارشناس تغذیه

ویتامینD بسته به اینکه از منابـع حیوانى یا گیاهى مشتق شده باشد به ترتیب به عنوانD3 یاD2 نامیده مى شود. قبـلا بـه عنوان ویتامین آفتاب, شناخته شده بـود, زیرا آفتاب, یکى از منابـع آن براى بدن مى باشد. به عنوان ترکیبى از روغن جگر ماهى کاد شناخته شد; به این ترتیب که ماده موثر موجود در آن بـراى اولین بـار از طریق تحقیق روى موشهاى آزمایشگاهى مبتلا بـه راشى تـیسم تـغذیه اى شناختـه شد, دانشمندان متـوجـه شدند اگر بـعضى مواد غذایى تـحت تاءثیر اشعه ماوراء بنفش قرار گیرند خاصیت ضد راشى تیسم در آنها پیدا مى شود.
ماده پیش ساز در گیاهان ماده پیش ساز در پوست انسان
اشعه ماوراء بنفش و بدن حیوانات
(نور آفتاب)
ویتامینD2 ویتامینD3
البته لازم بـه ذکر است که هر دو نوع ویتامین یادشده داراى یک خاصیت هستند. چون ویتامینD مى تواند در بـدن تولید شود, از این لحاظ یک هورمون است. در صورت کافى نبودن تولید ویتامین در بدن, مى بایستى به وسیله غذا وارد بـدن شود که در آن صورت از این نظر ویتامین بشمار مى رود.
ویتامینD بـراى جذب و استـفاده از کلسیم, و فسفر جهت تـشکیل استخوان طبیعى لازم است و بدین ترتیب این ویتامین بـراى انسان و تمامى حیوانات با اسکلت استخوانى ضرورى است. اکنون ببینیم اصولا آنچه که به عنوان راشى تیسم از آن یاد شد چیست؟
راشى تیسم
راشى تیسم حالتى است که کودکان منطقه معتـدله را بـراى سالیان دراز بـه ستوه آورده است. این بـیمارى در انگلستان آنقدر معمول بوده است که بعضى از نویسندگان به آن به عنوان بیمارى انگلستان اشاره کرده اند. این بیمارى در نوزادان و کودکانى دیده مى شود که مقدار کافى ویتامینD دریافت نمى کنند. نوزادان نارس و کودکان تیره پوست بیشتر مستعد ابـتلا بـه راشى تیسم هستند.
راشى تـیسم در اصل یک بـیمارى تـشکیل معیوب استـخـوان است که از راههاى زیادى خود را نشان مى دهد. در اصل از ذخیره ناکافى کلسیم و فسفر در استخوان ایجاد مى شود. این نوع استخوان تحمل هیچ گونه فشارى را ندارد(ایستادن و راه رفتن).
عـلایمى که کودک بـا آن مواجـه مى شـود, شـامل موارد زیر اسـت:
سر بـه حالت تـوپ تـخم مرغى است و هر جاى آن را فشار دهیم بـه داخل فرو مى رود. سرشان از حد معمول بـزرگتر است. ملاج داراى قطر بـیشترى است و دیرتر بـسته مى شود. دندانها دیر در مىآید و سالم نیست که به خاطر اختلال در رسوب کلسیم و فسفر بـر روى آنها است.
جناغ سینه برجسته مى شود که به این حالت, سینه کبـوترى مى گویند.
در دنده ها نیز نامنظمى ها و برجستگى هایى که شبیه دانه هاى تسبـیح است ایجاد مى شود. ستون فقرات کج مى شود. استخوانهاى مچ دست ضخیم و برجسته مى شود. بـارزترین مشکل, بـرجسته و کلفت شدن زانوهاست.
(حالت گره)استخوانهاى بلند(پا)کج مى شود. کودک دیر راه مى افتد و داراى قد کوتاه است.
کودکانى که در معـرض نور خـورشـید قـرار نمى گیرند یا بـه مدت طولانى از شیر مادر استفاده مى کنند, بـدون اینکه در معرض آفتـاب قرار بـگیرند یا مکمل مصرف نکنند مبـتـلا بـه راشى تـیسم مى شوند.
پیشگیرى و درمان غذایى
جـهت پـیشگیرى از راشى تـیسـم در کودک تـازه متـولد شده, شروع استفاده مناسب از ویتـامینD بـه موقع و ادامه آن در طول دوران رشد مهم اسـت. مقدار ویتـامینD در شیر مادر بـه فصل و مصرف آن تـوسـط مادر وابـسـتـه اسـت. کودکى که فقط بـا شیر مادر تـغذیه مى شود(بـدون مکمل)و در تماس منظم بـا نور خورشید قرار نمى گیرد, ممکن است دچار کمبود گردد.
در شرایط متعارف و نور مناسب آفتاب, اگر بدن بـرهنه کودک بـه مدت 10 دقیقه در معرض نور آفتاب قرار گیرد و یا در صورتى که سر و صورت و دستها بـه مدت نیم ساعت در معرض نور آفتـاب واقع شود, مقدار ویتامینD ساخته شده در بدن, نیاز یک هفته کودک را تکافو مى کند. در غیر این صورت باید دو هفته پس از تولد, قطره ویتامین D وA و یا مولتى ویتامین را براى نوزاد شروع کرد.
استئومالاسى(نرمى استخوان )
کمبود ویتامینD در بزرگسالى منجر به استئومالاسى مى شود که در آن شرایط, نرم شـدن اسـتـخـوانها رخ مى دهد و بـاعث تـغییر شـکل استخوانها خصوصا دستها, پـاها, ستـون فقرات, سینه و لگن مى شود.
علایم خاص شامل دردهاى مشابـه دردهاى روماتیسمى و ضعف است. گاهى پـرش عضلات خـصوصا صورت دیده مى شود. گرچـه گاهى در مردها مشاهده مى شود ولى اغلب در زنان سنین بارورى به علت بـارداریهاى متعدد, رژیم غذایى ناکافى و زنانى که به طور مستقیم در معرض نور آفتاب قرار نمى گـیرند, دیده مى شـود. گـاهى اوقـات اسـتـئومالاسـى(نرمى اسـتـخـوان) سـالمندانى را که تـنها زندگى مى کنند و رژیم غذایى ناکافى دارند و نور خورشید کمى دریافت مى کنند, مبـتـلا مى سازند.
پیشگیرى و درمان غذایى
پـیشگیرى از نرمى استخوان معمولا از طریق دریافت کافى ویتامین D, کلسیم و فسفر در غذا صورت مى گیرد. تماس با نور کافى بـایستى داراى کیفیت مناسبى از نظر زمان و مکان بـاشد. بـراى مثال 15 ـ 10 دقیقه در یک روز صاف تابستـانى, 2 تـا 3 بـار در هفتـه کافى است. چنانچه فرد بـه نرمى استخوان مبـتلا گشته دریافت 25 تا 125 میکروگرم(بسته به تجویز پزشک)ویتامینD و یا تزریق آن بـه صورت ویتـامینD3 لازم است. درد و ضعف معمولا 2 ـ 1 ماه بـعد از درمان برطرف مى شود.
اعمال ویتامینD
شناخته شده ترین فعالیت ویتامینD , نقش آن در ارتباط با کلسیم و فسفر است. ویتـامینD بـه جذب این عناصر از روده کمک مى کند و سپـس موجـب بـکارگیرى این مواد معدنى در ساختـمان استـخوانها و دندانها مى شود. ویتـامـینD از طریق رابـطه اش بـا این مـواد در فعالیت درست عضلات مثـل قلب و نیز اعصاب نقش غیر مسـتـقیم دارد.
همچنین ممکن است در فعالیت چـند عضو شامل پـانکراس(لوزالمعده), پوست و تخمدانها دخالت داشته باشد.
بر اساس آخرین یافته هاى علمى, ویتامینD در ایمنى بدن, تولید مثل و تـرشح انسولین نیز نقش مهمى ایفا مى کند. این ویتـامین در پیشگیرى از سرطان کولون, رکتوم و ریه موثر مى باشد.
ویتامینD و سرطان
سرطان کولون(روده بزرگ)و رکتوم که در آمریکا و سایر کشورهایى که رژیم غذایى غربـى را دنبـال مى کنند بـه فراوانى دیده مى شود.
افزایش میزان سرطان کولون در مناطق با خطر ابـتلاء بـالا, مرتبـط است. حـضور مقادیر زیاد اسیدهاى صفراوى آزاد و اسیدهاى چـرب در حـفره روده بـزرگ در سـال 1984(1363ش)بـه عنوان یک عامل ایجـاد کننده سرطان کولون شناخته شد.
نشان داده شده است که افزایش چربـى غذایى, سبـب پیشرفت سرطان کولون مى شود. اسیدهاى چرب به صورت آزاد و غیر متصل با کلسیم براى کولون به شدت محرک و سمى هستند. در مطالعات انجـام شده نشان داده شده است که تـجـویز خوراکى کلسیم اثرات این مواد سمى را کاهش مى دهد. چون این مواد در حضور کلسیم به صورت غیر محلول در مىآیند.
آزمایشات نشان مى دهند که بـراى بـه حداقل رساندن خطر ابـتلاء, مصرف کلسـیم غذایى بـه مقدار حـداقل 1500 میلى گرم در روز بـراى زنان و 1800 میلى گـرم در روز بـراى مردان, همراه بـا 400 واحـد ویتامینD3 لازم است. بـا تـوجه بـه این که ویتـامینD3 نیز بـه عنوان یک عامل کاهنده خطر ابتلا مورد توجه قرار گرفته است, ممکن است که کلسیم یک نقش مستـقیم مهارى نیز روى رشد سلولهاى سرطانى کولون بر عهده داشته باشد که این امر نیاز به بـررسیهاى بـیشتر دارد.
نیاز به ویتامینD
آقایان و خانمها(25 سال به بالا)نیاز به 5 میکروگرم ویتامینD در روز دارند. بـه هنگام بـاردارى و شیردهى این نیاز 2 بـرابـر مى شود; یعنى 10 میکروگرم در روز.
منابع غذایى ویتامینD بـعضى غذاها بـا منشاء حیوانى مثـل جـگر, زرده تـخم مرغ, کره, خـامه, شیر و روغن جـگر ماهى حـاوى ویتـامینD هستـند. البـتـه ویتامینD شیر مادر و شیر گاو کافى نیست.
این ویتامین بـسیار مقاوم و پـایدار است و در اثر طبـخ غذا و فرآیندهاى صنعتى از بین نمى رود.
منابع طبیعى ویتامینD
منابع غذایى
مقدار: میکروگرم در 100 گرم ماده غذایى
انواع ماهیهاى چرب و روغن آنها:
ـ روغن جگر ماهى کاد ـ750 ـ 200
ـ روغن جگر ماهى هالیبوت ـ 10000 ـ 500
ماهیهاى تازه یا کنسروشده نظیر ماهى آزاد:
ـ ساردین ـ 45 ـ 5
ـ تخم مرغ ـ 5 / 1 ـ 25 / 1
ـ زرده تخم مرغ ـ 10 ـ 4
شیر و فرآورده هاى آن:
ـ کره ـ 5 / 2 ـ 25 / 0
ـ پنیرـ حدود 3 / 0
ـ شیر ـ کمتر از 1 / 0
ـ مارگارین غنى شده با ویتامین ـ 9 ـ 2
در بـرخى کشورها تمام شیرهاى تازه, شیرخشک, شیرهاى تغلیظ شده و غذاى کودکان با 10 میکروگرم ویتـامین در هر لیتـر غنى مى شوند ولى در ایران هیچ یک از مواد غذایى بـا ویتامینD غنى نمى شوند.
چـه موقع ویتـامینD تـکمیلى لازمست؟ بـراى افرادى که در معرض تـابـش کافى اشعه مستـقیم خورشید قرار نمى گیرند مانند شب کارها, زندانیها, بیمارستانیها و کسانى که لبـاسهاى پـوشیده مى پـوشند و همچنین افراد آسیب پذیر که در قسمتهاى قبلى با آنها آشنا شده ایم مانند خانمهاى باردار, شیرده و کودکان در سن رشد و نوجوانان در سنین بلوغ.
ارتباط با داروها:
افزایش وقوع راشى تیسم و استئومالاسى در اثر معالجه با داروهاى ضد تـشنج در صرع و یا استـفاده از آرام بـخشها و مسکنها را, بـه تجزیه و تخریب ویتامینD در اثر مصرف این داروها نسبت داده اند.
مصرف الکل نیز زمینه را براى بروز علایم کمبـود ویتامینD مستعد مى کند. لذا افرادى که از چـنین داروهایى مصـرف مى کنند بـاید در رابـطه بـا مصرف مکمل ویتامینD و خصوصا مقدار آن بـا پزشک خود مشورت نمایند.
مسمومیت ناشى از ویتامینD
ویتامینهاى محلول در چربى از جمله ویتامینD , به سرعت از بدن دفع نمى شوند (برخلاف انواع محلول در آب). اگر بـعضى از آنها بـه مقدار زیادى دریافت شوند, در بـدن انبـاشته شده و موجب مسمومیت ویتامینى در فرد مى گردند. مسمومیت ناشى از ویتـامینD بـه ویژه در نوزادان زمانى ظاهر مى شود کـه مـادر از مـقـدار تـجـویزشـده داروهاى ویتامینD پـیروى نکـرده و بـه گمان اینکـه این داروها براى کودک مفید هستند, مقدار بیشترى به کودک خورانده است. علایم اولیه این مسـمومیت در کودکان معمولا بـا از بـین رفتـن ناگهانى اشتها شروع مى شود اغلب با حالات تهوع و استفراغ همراه بوده و به دنبـال آن تـشـنگى شـدید بـه دلیل دفع زیاد ادرار ظاهر مى گردد.
سردرد یا درد در سایر اعضاء بـدن اغلب بـه اشکال مخـتـلف بـروز مى کند. طفل بـه تدریج لاغر, پریده رنگ و غمگین شده و حالات گیجى و بهت زدگى بروز مى کند.
موارد مرگ ناشى از ابتلا به این نوع مسمومیت به دلیل آهکى شدن غیر طبـیعى رگها, مجارى ادرارى, قلب, ریه ها و حتى پرده صماخ که منجر بـه کرى مى شود, دیده شده است. مسمومیت بـا ویتامینD زمان طولانى برده و حساسیت افراد متفاوت است اما کلا نوزادان و بچه هاى کوچک حساسترند.
خـوراندن روزانه مقدار کم ویتـامین در حـدود 45 میکروگرم نیز حتى باعث مسمومیت مى گردد. بنابـراین تعیین تمام منابـع ویتامین در رژیم غذایى مثل قطره ها, قرصهاى ویتـامینى, شیر یا غذاى کودک و غلات غنى شده, اهمیت دارد.
منابع و مآخذ:ـــــــــــــــــــــ
1_ Mahan,L.K. Krauses Food, Nutrition
and W.B saunders company. 9 thed. 1996.
Diet Therapy. USA
2ـ خـلدى, ناهید, اصول تـغذیه رابـینسون, تـهران, نشر سالمى, بهار 78. صص150 ـ 148.
3ـ امین پـور, آزاده, اصـول علم تـغذیه, تـهران, شـرکت سـهامى انتشار, بهار 72. صص182 ـ 172.
4 سهرابـى, مسعودرضا, مرورى بـر تغذیه بـالینى, تهران, موسسه فرهنگى انتشاراتى حیان, بهمن 1373, صص78 و 114.
5 نیاکان لاهیجى, محمدرضا, تـغذیه و سرطان, تـهران, انتـشارات شهرآب, زمستان 1375, ص38.