الگوى عملى بهترین روش آموزش مسایل دینى به کودکان
محمدرضا مطهرى
مهمترین روشى که پیامبر اسلام(ص) همواره با آن سروکار داشت روش عملى بود. پیامبر(ص) به آنچه مى گفت خود قبلا عمل مى کرد و در این مرحله به قدرى پیش رفت که اساسا عمل پیامبر اکرم(ص) نیز به عنوان سنت حسنه یکى از منابع فقهى به شمار مى رود. رسول خدا ضمن اینکه خود اسوه عمل بود, سعى مى کرد دیگران را نیز طورى تربیت کند که سخنانشان با رفتارشان مطابق باشد تا در شنونده بیشتر اثر کند. قرآن مجید کسانى را که به قول خود عمل نمى کنند سخت سرزنش کرده و مى فرماید: ((موجب خشم شدید خداوند است که بگویید آنچه را عمل نمى کنید.))(1)
مسلمانان چون مى دیدند پیامبر اسلام به سخنان و عقاید خود پاىبند است بیشتر گرایش پیدا مى کردند, زیرا بهترین موردى که مى تواند تجلى اعتقاد یک فرد باشد همان عمل اوست و تربیت بیش از آنچه از طریق گفتار صورت گیرد, از راه عمل مى تواند انجام شود.(2)
غریزه تقلید یکى از غرایز نیرومند و ریشه دار انسان است. به برکت وجود همین غریزه است که کودک, بسیارى از رسوم زندگى, آداب معاشرت, غذا خوردن, لباس پوشیدن, طرز تکلم, اداى کلمات و جمله ها را از پدر و مادر و سایر معاشرین فرا مى گیرد و به کار مى بندد. انسان در تمام عمر کم وبیش از دیگران تقلید مى کند اما در سنین بین یک سالگى تا پنج و شش سالگى بیشتر از این غریزه برخوردار است. کودک تا مدتى از مصالح و مفاسد واقعى امور اطلاع چندانى ندارد و نمى تواند براى کارهایش هدفهاى عاقلانه و درستى تعیین کند. در این مدت تمام توجهش به پدر و مادر و سایر معاشران است,اعمال و حرکات آنها را مشاهده مى نماید و از آن تقلید مى کند.
کودک در زندگى نیاز به الگو دارد, او نیاز دارد که بفهمد چه باید بکند, چه نوع رفتارى را از خود بروز دهد, در برابر امور و دشواریها چه موضع و راه حلى را باید در پیش بگیرد, چگونه خود را با امور مواجه کند.(3)
بدین جهت خداوند تبارک و تعالى, رسول اکرم(ص) را به عنوان بهترین سرمشق براى جهانیان معرفى مى کند:
((لقد کان لکم فى رسول الله اسوهٌ حسنهٌ.))(4)
رسول خدا(ص) در طول تاریخ, بزرگترین و بهترین سرمشق بشریت بود. او قبل از اینکه با گفتار خود راهنماى خلق باشد با رفتار خویش بهترین مربى بود.
کودکان از راه چشم بیش از گوش امور را فرا مى گیرند. تحقیقات روانشناسان این مطلب را اثبات کرده است که 75% یادگیریهاى ما از طریق چشم, 13% از طریق گوش, 6% از طریق لامسه, 3% از طریق چشایى و 3% از طریق بویایى است. بنابراین بر والدین و مربیان است تا حدى که مى توانند سعى کنند با عمل خویش کودکان را به راه صحیح و سعادت رهنمون و هدایت نمایند, چون زبان عمل از زبان سخن بسیار گویاتر و نافذتر است.
شاعر نیز مى گوید: دو صد گفته چو نیم کردار نیست.
امام صادق(ع) مى فرمایند: ((کونوا دعاه الناس باعمالکم و لاتکونوا دعاه بالسنتکم;(5)
مردم را با رفتار خود به حق رهبرى کنید, نه با زبان خویش.))
شهید بهشتى در توضیح این حدیث گفته است: اگر سوال شود که انحطاط مسلمین از کى آغاز شد, انحطاط تشیع از چه زمانى پدید آمد؟ مى گوییم از زمانى که زبان, درازتر و عمل ما نارساتر شد, از وقتى که ما پرحرف ولى کم عمل یا بدعمل شدیم. دوستان, ایمان عبارت است از یک نوع تابش نور, داراى روشنى و گرما با هم از قلب انسان مومن برمى خیزد و در قلب و دل دیگران مى نشیند, بىآنکه زبان در میان واسطه باشد.(6)
لذا والدین باید بدانند که کودکان در تمام اوقات شبانه روز همانند یک دوربین فیلمبردارى از تمامى حرکات و سکنات آنان فیلمبردارى نموده و رفتارهاى خوب و بد آنان را تقلید مى نمایند, لذا بر والدین است که ابتدا خودشان را اصلاح نموده و براى فرزندان خویش بهترین الگو باشند و سپس از طریق پند و نصیحت, داستان و قصه و ... آنان را با خوب و بد زندگى آشنا نمایند.
امیرالمومنین على(ع) فرمود: ((پندى که هیچ گوشى آن را بیرون نمى افکند و هیچ نفعى با آن برابرى نمى کند, پندى است که زبان گفتار از آن خاموش و زبان کردار بدان گویا است.))(7)
امیرالمومنین على(ع) فرمود: کسى که از اصلاح خویش عاجز و ناتوان است, چگونه مى تواند دیگران را اصلاح کند؟(8)
دکتر فریده مصطفوى درباره تهذیب و تربیت عملى امام خمینى چنین مى گوید:
((کارهاى دینى به ما دیکته نمى شد, در خانواده وقتى ما رفتار امام(ره) را مى دیدیم, خود به خود در ما تاثیر مى گذاشت و همیشه سعى مى کردیم مثل ایشان باشیم, ولو اینکه مثل ایشان نمى شدیم.
از نظر تربیتى, خود ایشان براى ما یک الگو بودند, وقتى کارى را به ما مى گفتند ((انجام ندهید)) و ما مى دیدیم ایشان در عمرشان آن کار را نمى کنند, قهرا ما هم انجام نمى دادیم. مثلا به ما مى گفتند ((باید نماز بخوانید)) خودشان از نیم ساعت به ظهر وضو مى گرفتند و مشغول نماز خواندن مى شدند و ما هم داخل حیاط مشغول بازى کردن بودیم. یک مرتبه هم نیامدند صدا کنند ((دخترها! بایستید براى نماز, بیایید, من ایستاده ام, پشت سر من یا خودتان نماز بخوانید.)) ایشان تمام سال, اول اذان نماز مى خواندند ولى یک بار هم به ما نگفتند که: ((الان دست از کارتان بردارید, موقع اذان است, دست از بازىتان بردارید و بایستید براى نماز.))(9)
وقتى که امام در باره نماز و اهمیت دادن به آن خودشان عامل بوده و با زبان عمل با فرزندانشان حرف مى زده اند مسلما تاثیرات عمیقى بر عمق روح و روان فرزندانشان مى گذاشتند. بر طبق نظر روانشناسان پدر و مادر اولین, موثرترین و مطمئن ترین الگو در نزد کودکان مى باشند.
یکى از صاحب نظران تربیت دینى نوشته است: غالب رفتارهاى انسان بر اساس یادگیرى استوار است و اولین و مهمترین پایگاه یادگیرى, کانون خانواده است, زیرا خمیرمایه شخصیت انسان در خانواده تکوین مى یابد و نگرشها, رغبتها, رفتارهاى خوشایند و ناخوشایند نسبت به پدیده هاى مختلف, از خانه سرچشمه مى گیرد.
وى در ادامه مى افزاید: پایدارترین و در عین حال خوشایندترین یادگیریها, یادگیرى غیر مستقیم یا مشاهده اى است. در این نوع یادگیرى, یادگیرنده مطابق رغبتها و انگیزه هاى خودآگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار روانى, همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر مى کند و با نوعى احساس خوشایندى و عارى از دشوارى بر دانسته ها و تجارب خویش مى افزاید. اگر اولیا و مربیان بتوانند بسیارى از رفتارهاى مطلوب و احساسات خوشایند را به طور غیر مستقیم و یا ضمنى از طریق بهره گیرى از وجود الگوهاى رفتارى, در کودکان و نوجوانان به وجود آورند, فوق العاده ارزشمند و موثر خواهد بود.
در یادگیرى ضمنى و یا مشاهده اى به جهت آنکه یادگیرنده آگاهانه و داوطلبانه به موضوع یا رفتار خاصى دقت مى کند, از نگرش مثبت و انگیزه قوى و غنى برخوردار است, کمتر دچار فشار ذهنى و خستگى شده, از دامنه توجه وسیعترى بهره مى برد, در حالى که در آموزشهاى مستقیم همیشه چنین نیست و ممکن است یادگیرنده یا دانشآموز نسبت به موضوع یادگیرى, رغبت و انگیزه اى از خود نشان ندهد و زودتر خسته شود.
در یادگیرى مشاهده اى ویژگیهاى الگو براى کودکان و نوجوانان فوق العاده حایز اهمیت است, هر قدر الگوهاى بزرگسال براى کودکان مطلوب تر, محبوب تر و جذاب تر باشند, میزان تاثیرپذیرى بیشتر و پایدارتر مى شود.
کودکان رفتار الگوهاى مطلوبشان را بسیار دوست مى دارند و مایلند که با آنان همانندسازى کنند و رفتارى همسان رفتار الگوهاى خود داشته باشند. نماز خواندن کودکان خردسال نیز رفتارى است که ابتدا آن را از طریق مشاهده آموخته و احساس خاصى نسبت به آن پیدا کرده اند. همان طورى که اشاره شد, در خانواده نحوه نماز خواندن والدین, چگونگى نگرش آنها نسبت به نماز, تلقى آنها از اهمیت و عظمت نماز, رفتار آنها قبل از ایستادن به نماز, هنگام اقامه نماز و بعد از اتمام نماز, از جمله عوامل بسیار مهمى است که در ایجاد و پرورش حس مذهبى, بخصوص تمایل به نماز خواندن در کودکان دخیل است.
در این زمینه آنهایى که کودک و نوجوان با ایشان ارتباط متقابل دارند, مثل پدر, مادر, پدربزرگ, مادربزرگ, دایى, عمه, خاله, عمو, معلم و مدیر, بیشترین مسوولیت را عهده دار هستند.(10)
O پیامها و نتایج
یکى از بهترین, موثرترین و پایدارترین روشهاى یادگیرى مفاهیم آموزشى, اخلاقى, دینى, روش الگویى (یادگیرى مشاهده اى) مى باشد.
والدین هنگامى مى توانند بر روى کودکان تاثیر بگذارند که بین افکار, گفتار و رفتارشان همگونى و هماهنگى وجود داشته باشد.
وجود الگوها به قدرى در اسلام حایز اهمیت است که عمل پیامبر(ص) به عنوان یکى از منابع فقهى به شمار مى رود و در قرآن تاکید زیادى بر روى الگوها خصوصا الگوى حسنه شده است.
در یادگیرى مشاهده اى, چون یادگیرنده آگاهانه به رفتار خاصى دقت مى کند و از نگرش مثبت و انگیزه قوى برخوردار است, کمتر احساس فشار ذهنى و خستگى مى کند.
روان شناسان از روش اسوه اى به عنوان یکى از بهترین, مطمئن ترین و پایدارترین روشها یاد کرده و حتى نظریه اى تحت عنوان یادگیرى اجتماعى توسط آلبرت بندورا مطرح شده که در مجامع و محافل علمى طرفداران زیادى پیدا کرده است.
نماز خواندن رفتارى است که ابتدا از طریق مشاهده آموخته مى شود و تمام کسانى که به نحوى با کودک در ارتباطند در این زمینه داراى مسوولیت مى باشند تا صحنه هاى نماز را به صورت خوشایندى براى کودکان ترسیم نمایند.
کودکان بیشتر از عملکرد والدین تاثیر مى پذیرند تا گفتار و نصایح آنان.
حضرت امام خمینى(ره) با آگاهى از اصول, راهها و روشهاى تربیت کودکان, و به پیروى از ائمه اطهار علیهم السلام با کودکان خود و دیگران رفتارى اصولى و منطقى داشته و آنان را با عملکرد خویش به مسایل دینى دعوت مى کردند.
منابع:ـ
الماسى, محمدعلى, تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران, نشر دانش فروز, 1374.
شکوهى یکتا, محسن, تعلیم و تربیت اسلامى (مبانى و روشها), دفتر تحقیقات و برنامه ریزى و تالیف کتب درسى آموزش و پرورش, 1370.
روزنامه جمهورى اسلامى, 21 / 7 / 1370.
محمدى رىشهرى, محمد, آگاهى و مسوولیت, دارالتبلیغ, 1336.
ستوده, امیررضا, پا به پاى آفتاب, گفته ها و ناگفته ها از زندگى امام خمینى(ره), ج1, نشر پنجره, 1373.
افروز, غلامعلى, روشهاى پرورش احساس مذهبى (نماز) در کودکان و نوجوانان, انتشارات انجمن اولیا و مربیان, 1371.
پى نوشتها:
1ـ صف, آیه 3.
2ـ تاریخ آموزش و پرورش اسلام و ایران, ص 202.
3ـ تعلیم و تربیت اسلامى (مبانى و روشها), ص110 ـ 108.
4ـ احزاب, آیه 21.
5ـ سفینه البحار, ج 2, ص 278.
6ـ روزنامه جمهورى اسلامى, 1370/7/21.
7ـ غررالحکم, فصل نهم, شماره 162.
8ـ آگاهى و مسوولیت, به نقل از غررالحکم آمدى روایت 1 ـ 5.
9ـ پا به پاى آفتاب, ج1, ص100.
10ـ روشهاى پرورش حس مذهبى کودکان, ص17 و 16 و 15و 12.
)