نظارت و کنترل بر معاشرت کودکان و نوجوانان داشتن دوست و برقرارى روابط اجتماعى بادیگران از نیازهاى اساسى فرزندان بخصوص در سنین نوجوانى و جوانى است. گرچه رفیق خوب و شایسته براى کلیه طبقات مردم در تمام ادوار زندگى ارزنده و مهم است ولى براى نسل جوان اهمیت بیشتر دارد, زیرا جوانى دوره گسترش دوستیها و رفاقت با همسالان است و جوانان که در آستانه زندگى اجتماعى قرار گرفته اند مى توانند به وسیله رفیق خوب و بافضیلت, شخصیت خود را تقویت کنند و استعدادهاى اجتماعى خویش را به فعلیت در آورند و خود را براى فعالیتهاى دامنه دار اجتماعى فرداى خویش مهیا سازند.(1) در این دوره از یک سو عواطف نوجوان نسبت به دوران کودکى عمق بیشترى پیدا مى کند, دوستیهاى سطحى و تصادفى دوران کودکى تبدیل به دوستیهاى عمیق و انتخابى مى شود; گرچه از تعداد آنها کاسته مى شود اما بر عمق و استحکام آن افزوده مى شود; از سوى دیگر, نوجوان که در پى کسب استقلال از خانواده و بزرگسالان است به طور طبیعى به گروه همسالان توجه و گرایش پیدا مى کند. گویى پیوستن به آنها زمینه استقلال او را از بزرگسالان فراهم مى کند و نیاز او به حمایت و همدردى که تا دیروز آن را در خانواده و در ارتباط با بزرگسالان مى جست برآورده مى سازد; علاوه بر آن, نوجوان که خود را با دنیایى تازه روبه رو مى بیند و از چهار سو با عوامل و انگیزه هاى نوظهور و ناشناخته مواجه مى شود, احساس تنهایى مى کند. پیوستن به گروه همسالان این احساس تنهایى او را تا اندازه اى برطرف مى سازد. این عوامل سبب مى شوند که گرایش نوجوان به همسالان و دوستان و اثرپذیرش از آنها به بیشترین حد خود برسد.(2) به گونه اى که سن نوجوانى را سن رفاقت بازى خوانده اند دوست و معاشر اصولا در جان و دل انسان اثر مى گذارد و حتى باور و ایمان او را تحت تإثیر قرار مى دهد (المرء على دین خلیله و قرینه).(3) بررسیهاى علمى نشان مى دهد که در دوره نوجوانى, اثرپذیرى نوجوانان از همسالان از هر کس دیگر ـ از قبیل خانواده و معلم بیشتر است. تإثیر دوستان گاهى به حدى است که مى تواند بر نقش و تإثیر والدین غلبه کند, حتى اگر خانواده کودک سرشار از فضیلت باشد. همچنان که در آیات قرآنى آمده و در ادب فارسى تجلى یافته است که فرزند نوح پیامبر چند صباحى با همنشینان بد نشست و برخاست کرد از بیت نبوت برید و به گمراهان پیوست. پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد رسول گرامى اسلام(ص) در تمثیلى زیبا در باره تإثیر دوست و همنشین صالح مى فرمایند: ((مثل الجلیس الصالح مثل العطار ان لم یعطک من عطره اصابک من ریحه;(4) مثال همنشین صالح همانند عطارى است که اگر از عطرش به تو نمى بخشد اما بوى عطرش به تو مى رسد.)) معاشرتها همان گونه که عامل مصونیت اخلاقى اند و اثر سازنده بر روى انسان دارند, در مواردى نیز عامل فساد و انحراف مى گردند. از این رو کنترل و نظارت والدین و مربیان از این جهت اهمیت ویژه دارد. والدین باید مراقب باشند که فرزندان نوجوان آنها با چه کسانى طرح دوستى ریخته و رفت و آمد دارند. امام خمینى در باره دوستیهاى کودکان و خصوصا نوجوانان حساس بوده و دقت لازم را داشته اند. دکتر فاطمه طباطبایى در این راستا چنین مى گوید: ((امام بعد از سن تکلیف بچه ها, بیشتر دقتشان در تعلیم و تربیت آنها بود. همیشه از ما مى پرسیدند: آیا شما مى دانید بچه تان کى از خانه بیرون مى رود و کى مىآید, با چه کسانى رفت و آمد مى کند و یا چه صحبتهایى مى کند؟))(5) امام راحل در تمامى زمینه ها از جمله مسایل تربیتى دیدگاهى وسیع و پیشرفته داشتند, و حتى در جزیى ترین امور زندگى دقت داشته و اهل نظر بودند. طبق بررسیهاى به عمل آمده در سنین نوجوانى زمینه براى لغزشها و آلودگیها کاملا آماده است. از این رو گاه ممکن است زحمات شبانه روزى و چندین ساله پدر و مادر که سعى کرده اند فرزندى پاک و بىآلایش تربیت کنند, به علت قرار گرفتن در محیطهاى آلوده و تماس با افراد ناسالم به سرعت از بین برود, بر این اساس مراقبت خانواده در دوران نوجوانى از اهمیتى ویژه برخوردار است. متإسفانه بعضى خانواده ها از اهمیت چنین مراقبتهایى غافلند و یا به علت گرفتاریهاى دیگر, چندان توجهى به این مسایل حیاتى از خود نشان نمى دهند. برخى دیگر از خانواده ها به فرزندان نوجوان خود اعتماد بیش از حد دارند و گمان مى کنند که فرزند آنها از قماش دیگرى است و حتى فکر خطا نیز به ذهن او خطور نمى کند تا چه رسد به اینکه در عمل لغزشى از او سر بزند! این خوش بینى افراطى ناشى از بى بصیرتى است. انسان هر اندازه که پاک و بىآلایش باشد, در معرض لغزش و خطاست; به ویژه در دوران نوجوانى که از تجربه و روشن بینى کافى برخوردار نیست. این خوش بینى سبب مى شود که پدر و مادر غفلت کنند و به موقع وظایف خود را نسبت به فرزندان انجام ندهند. نقطه مقابل این خوش بینى افراطى, بدبینى نسبت به فرزندان خویش است, برخى خانواده ها همواره نسبت به فرزندان و نوجوانان خود برخوردهاى بدبینانه دارند و اعمال مراقبت از سوى آنها به صورتى است که حساسیت منفى فرزندانشان را برمى انگیزد و آنها را به لجاجت وا مى دارد و چه بسا شخصیت اخلاقى آنها را مخدوش یا لگدمال کند. اعمال نظارت و کنترل از سوى والدین نسبت به فرزندان باید به گونه اى باشد که اثرات منفى به دنبال نداشته باشد و آنها احساس نکنند که والدینشان نسبت به آنها بى اعتمادند. در عین حال, پدر و مادر باید به نحوى فرزندان خود را متقاعد سازند که از مراقبت والدین خود بى نیاز نیستند و این مراقبت ناشى از علاقه و مسوولیتى است که خانواده در برابر فرزندان دارد. بعضى خانواده ها کار سخت گیرى را به جایى مى رسانند که فرزندان خود را از داشتن هر نوع دوست, بازمى دارند; چنین روشى درست نمى باشد; زیرا آنها فرزندانشان را از مزایاى دوستى و فواید آن محروم مى سازند. در دوره نوجوانى, نوجوان نه تنها خواهان محبت دیدن از دیگران است بلکه خود را نیازمند به محبت کردن به دیگران نیز مى بیند. داشتن دوستان شایسته این نیاز عاطفى او را برآورده مى سازد و او را از تنهایى ـ با تمامى عواقب زیانبارش ـ نجات مى دهد و موجبات رشد عاطفى و اجتماعى او را فراهم مى سازد. محروم شدن از دوستان خوب, نوجوان را منزوى, غیر اجتماعى و افسرده بار مىآورد و براى آینده او زیانبار است. در روایات اسلامى دوست خوب به آب گوارایى تشبیه شده است که تشنگى انسان را برطرف مى کند; بنابراین کافى نیست که ما فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع کنیم; بلکه باید آنها را در یافتن دوستان خوب یارى دهیم. پدر و مادر آگاه مى کوشند تا با فراهم کردن شرایطى, امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند.(6)
آیین دوست یابى از دیدگاه ائمه اطهار(ع) از وظایف مهم والدین و مربیان در این دوره نشان دادن معیارها و ضابطه ها و اصول دوستى و رفاقت به نوجوانان است. خصوصا این مهم باید در ابتداى دوره نوجوانى صورت گیرد زیرا به تدریج که بر سنین نوجوانى افزوده مى شود, دوستى و رفاقت در بین نوجوانان نیز شکل مى گیرد و از استحکام بیشترى برخوردار مى شود و در این حالت تغییر در این دوستیها امر ساده و راحتى نخواهد بود. اولیاى اسلام بهترین ضابطه ها و معیارها را براى انتخاب دوست و رفیق مطرح فرموده اند که مربیان و معلمان باید آنها را به عنوان آیین دوست یابى آموزش دهند.
الف: انتخاب دوست پس از آزمایش: امام على(ع) مى فرمایند: ((کسى که پس از آزمایش صحیح, کسى را به دوستى برگزیند, رفاقتش پایدار و مودتش استوار خواهد بود.))(7) امام صادق(ع) مى فرمایند: ((کسى که سه بار نسبت به تو خشمگین شود و در باره ات به بدى سخن نگوید شایسته رفاقت است پس او را براى دوستى انتخاب کن.))(8)
ب: نگه داشتن حدود دامنه دوستى: امام على(ع) مى فرمایند: ((با دوست مورد علاقه ات با مدارا و با حفظ جهات مصلحت اظهار دوستى کن شاید که او روزى دشمن تو شود و به مخالفت با تو برخیزد و نیز در اظهار بى مهرى نسبت به کسى که مورد خشم تو قرار گرفته مدارا کن چه ممکن است روزى تیرگى از میان برود و او مورد علاقه و محبت تو واقع شود.))(9) امام صادق(ع) مى فرمایند: ((دوست خود را از اسرار زندگى ات آگاه مکن, آن اسرارى که به فرض دشمن شدن او با تو بدان زیان نمى رساند, زیرا دوست کنونى ممکن است روزى دشمن تو گردد و اسرار تو را فاش سازد.))(10)
ج: شرایط دوست خوب: امام صادق(ع) مى فرمایند: ((دوستى و رفاقت حدودى دارد کسى که واجد تمام آن حدود نیست او دوست کامل نیست و آن کس که داراى هیچ یک از آن حدود نیست اساسا دوست نیست: اول آنکه, ظاهر و باطن رفیق تو نسبت به تو یکسان باشد. دوم آنکه, زیبایى و آبرویى تو را جمال خود ببیند و نازیبایى و زشتى خود ببیند. سوم آنکه, دست یافتن به مال یا رسیدن به مقام, روش دوستان او را نسبت به تو تغییر ندهد. چهارم, در زمینه رفاقت از آنچه و هر چه در اختیار دارد و نسبت به تو کوتاهى نکند. پنجم آنکه, تو را در مواقع آلام و مصایب تنها نگذارد.))(11)
د: انواع دوست بد: امام صادق(ع) مى فرمایند: ((از رفاقت و همبستگى سه گروه بر حذر باش: خائن و ستمکار و سخن چین. کسى که روزى به نفع تو خیانت کند روز دیگر به ضرر تو خیانت خواهد کرد. کسى که براى تو به دیگرى ستم مى نماید طولى نمى کشد که به خود تو ستم نماید و کسى که از دیگران نزد تو نمامى مى کند به زودى از تو نزد دیگران نمامى خواهد کرد.))(12) امام على(ع) مى فرمایند: ((کسى که روزى براى فضیلتى که در تو نیست به دروغ از تو تعریف مى کند سزاوار است که روز دیگر براى صفت بدى که در تو نیست, تو را مذمت کند.))(13) حضرت سجاد(ع) به فرزندش امام باقر(ع) مى فرماید: ((اى فرزندم از رفاقت با احمق پرهیز کن چه او هنگامى که اراده مى کندبه نفع تو قدمى بردارد بر اثر حماقت و نادانى مایه زیان و ضرر تو مى شود.))(14)
وظیفه والدین نسبت به دوستیهاى کودکان و نوجوانان والدین و مربیان باید اقتضاى روحى و روانى دوران جوانى را براى جوانان توضیح داده و تشریح کنند و آنان را به وضع روحى و روانى شان آگاه سازند, اگر بتوانند خطر رفقاى ناصالح و ضرر تندروى در رفاقت را به جوانان بفهمانند و با منطقى مستدل و خیرخواهانه آنان را از رفاقت با افراد ناصالح و خلافکار و افراط در دوستى بر حذر دارند, توانسته اند وظیفه خویش را نسبت به آنها در مورد انتخاب دوست انجام دهند و از این راه موجبات خوشبختى و سعادتشان را فراهم سازند.(15) والدین آگاه مى کوشند تا با فراهم کردن شرایطى, امکان انتخاب بهترین دوستان را به فرزندان خود بدهند و به طور مستقیم و غیر مستقیم آنها را با معیارهاى صحیح انتخاب دوست آشنا سازند; خطرات دوستیهاى نامناسب را در قالب وقایع و حکایات و تشویق به مطالعه کتاب و غیره به طور مستقیم به او یادآورى و آموزش دهند تا کمبود تجربه او را بدین وسیله تا اندازه اى جبران کنند.(16) والدین باید زمینه و بستر مناسبى را براى دوستان خوب فراهم نمایند, مثلا روابط دوستانه یا خانوادگى یا شغلى والدین با افراد خاص, محله اى که براى زندگى خود انتخاب مى کنند و مدرسه اى که فرزندان را در آن نام نویسى مى نمایند و جاهایى که براى گردش و تفریح و ... مى روند, همه این موارد هدفدار و جهت دار باشد, چون این گونه مجالس در شکل دادن به دوستیهاى کودکان و نوجوانان با افراد معین موثر است. والدین به نحوى که فرزندان خود را حساس و بدبین نکنند مراقب نشست و برخاست او باشند و اگر تشخیص دادند که یکى از معاشران او اهلیت تربیتى و اجتماعى ندارد, زمینه قطع ارتباط او را فراهم سازند و در صورت نیاز از همفکرى و کمک افرادى که مورد احترام و وثوق فرزند مى باشند براى تإثیرگذارى بر تصمیم وى استفاده کنند.(17) والدین به فرزندان خود معیار بدهند و آنان را با خصوصیات و ویژگیهاى دوست خوب و بد آشنا سازند و در جلسات خانوادگى و جشنها و مراسم مواظب باشند که فرزندان در دام دوستان ناباب گرفتار نشوند.(18) والدین وقتى متوجه شدند فرزندشان دوست نابابى دارد سعى نمایند با مشورت با مشاور, برخوردى صحیح, منطقى, مستدل و دوستانه داشته و از برخوردهاى لحظه اى, تند و غیر منطقى خوددارى نمایند. والدین زمینه اى را فراهم سازند تا نوجوانان آنان با دوستان و معاشران مذهبى و تربیت یافته همدم و مإنوس شوند و زمانى که داراى دوستان خوبى هستند به طور غیر مستقیم زمینه استمرار و ادامه دوستى آنان را فراهم نمایند.
پیامها و نتایج نیاز به دوست از نیازهاى اساسى نوجوانان است, داشتن دوستان خوب براى جوانان اهمیت ویژه اى دارد و مى توانند از این طریق شخصیت خود را تقویت و استعدادهاى اجتماعى خود را به فعلیت در آورده و زمینه استقلال خود از والدین و سایر بزرگسالان را فراهم آورند. در دوره نوجوانى گروه همسالان بیشترین تإثیر را دارند, حتى از والدین و معلمین تإثیرشان بیشتر است. در ارتباط با محدودیت و یا آزادى دادن به نوجوانان نباید افراط و تفریط داشته باشیم, اعتدال در این رابطه بهترین شیوه است. والدین ضمن اینکه فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشایست منع مى کنند, آنها را در یافتن دوست خوب کمک کنند, در این زمینه شرایط و امکانات لازم را فراهم آورند. در سنین نوجوانى وظیفه والدین است که به صورت غیر محسوس, عاقلانه و منطقى بر رفت و آمدهاى نوجوانان نظارت و کنترل داشته باشند. والدین و مربیان معیارهایى که اسلام براى انتخاب دوست بیان کرده, به فرزندانشان آموزش دهند. والدین نسبت به وظایف خویش در قبال کودکان و نوجوانان آگاه باشند و با آگاهى و درایت زمینه رشد و بالندگى فرزندانشان را فراهم سازند. امام خمینى با توجه به نیازهاى نوجوانان و تإثیرى که دوستان در این سن دارند به والدین سفارش و تإکید مى کنند که بر رفت و آمد آنان نظارت و کنترل بیشترى داشته باشند.
منابع: شکوهى یکتا, محسن, تعلیم و تربیت اسلامى (مبانى و روشها), دفتر تحقیقات و برنامه ریزى و تإلیف کتب درسى, 1370. سادات, محمدعلى, راهنماى پدران و مادران, ج1, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1371. ستوده, امیررضا, پا به پاى آفتاب, گفته ها و ناگفته ها از زندگى امام خمینى, ج1, نشر پنجره, 1373. کرمى نورى, رضا, مرادى, علیرضا, روان شناسى تربیتى, دفتر تإلیف کتب درسى (مراکز تربیت معلم), 1370. زرهانى, سیداحمد, تاجیک اسماعیلى, عزیزالله, نگاهى به نقشهاى تربیتى خانه و مدرسه, انتشارات انجمن اولیا و مربیان, 1373. 1ـ تعلیم و تربیت اسلامى (مبانى و روشها), ص65 ـ 64. 2ـ راهنماى پدران و مادران, ج1, ص95. 3ـ وسائل الشیعه, ج4, ص207. 4ـ امثال قرآن, ص124. 5ـ پا به پاى آفتاب, ج1, ص191. 6ـ راهنماى پدران و مادران, ج1, ص98 ـ 97. 7ـ غررالحکم, ص659. 8ـ تاریخ یعقوبى, ص97. 9ـ تحف العقول, ص201. 10ـ امالى صدوق, ص397. 11ـ همان. 12ـ تحف العقول, ص386. 13ـ غررالحکم, ص671. 14ـ روان شناسى تربیتى, ص174, به نقل از تحف العقول, ص286. 15ـ تعلیم و تربیت اسلامى (مبانى و روشها), ص65. 16ـ راهنماى پدران و مادران, ج1, ص98. 17ـ نگاهى به نقشهاى تربیتى خانه و مدرسه, ص51. 18ـ همان, ص50.
)