سنتهاى فرهنگى ترکمن در زندگى زنان و دختران ترکمن صحرا
محبوبه پلنگى

ترکمنها از 6 هزار سال پیش در منتهاالیه منطقه شمالى سواحل دریاچه اشیق گل, در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشته اند. محدوده ترکمنستان کنونى که از دیرباز مسکونى بوده است, همواره جزئى از حکومتهاى ایران یا کوشانیان سعدى (حکام آسیاى مرکزى و بخشى از افغانستان فعلى) بوده و از وجود حکومت محلى اطلاعى در دسترس نمى باشد. و اما تاریخ جدید ترکمنهاى ایران, باید گفت که با امضاى قرارداد رسمى مرزبندى بین ایران و روسیه در دسامبر 1881 ـ 1260ه$ میلادى بین دو کشور مرزهاى بین دو کشور به وسیله عوامل جغرافیایى تعیین شد. مطالعه گذشته فرهنگى ترکمنها که در ابتدا به نام ((اغوز)) شناخته شده اند وجود رابطه به تعالیم ((قورقوت آتا)) یا ((دده قورقوت)) را به ثبوت مى رساندند. قورقوت آتا بنا بر قولى با الهام از تعالیم دین مبین اسلام قوم خود را به پذیرش آیین دین اسلام دعوت مى کنند. از آن پس ساختار فرهنگى, اجتماعى ترکمنها بر مبناى آموزشهاى اسلامى شکل مى گیرد. این آموزشها با گذشت اعصار به عنوان اعتقادات و باورهاى جدایى ناپذیر در احیاى فرهنگى ترکمنها محسوب مى گردد. به همین خاطر اعتقاد راسخ و تعصب در دین زبانزد بوده است.

سنتهاى فرهنگى
ترکمنها از فرهنگ بسیار غنى برخوردار بوده اند. دختران ترکمن با سرودن ترانه هایى که اصطلاحا (لاله) گفته مى شود به بیان افکار و احساسات خود مى پرداخته اند. لاله در شبهاى مهتابى به صورت دسته جمعى خوانده مى شود. روش اجراى مراسم لاله بوقوردان لاله (صدایى که از گلو خارج مى شود) و حممل لاله (صدایى که با حرکات تمامى بدن همراه است). در آغاز عبارت (لاله لاله جانا لاله) مرسوم است. از مشهورترین لاله ها (چونقیر قوى) است که سرنوشت دخترى را بیان مى کند که او اجبارا عروس دیار غریبه شده است. بیت اول این سروده چنین است:
((اگر به چاه عمیقى سنگ بیاندازى گم مى شود مادرجان, اگر هم به جاى دور دختر بدهى گم مى شود مادر جان)).
غیر از لاله ها که در طول ادوار موضوع مفاهیم آن تغییر یافته, هودى نقش در بیان عواطف قشر زنان ترکمن داشته است و منبع غنى براى شناسایى فولکور ترکمن بشمار مى رود, زمزمه هاى مادران به نام (هودى) نمونه اى از آثار فرهنگى زبان ترکمنى است که بر بالین فرزند خود مى خوانند.

اسطوره ها در فرهنگ ترکمن
در بین ترکمنها اسطوره ها نقش مهمى دارد. از مشهورترین اسطوره ترکان ارگنه گون داستان گم شدن قوم در کوههاى ارگنه گون و بازگشت موفقیتآمیز به سرزمین پدرى است. یکى دیگر از افسانه هاى قدیمى ترکمن داستان پیدایش اقوام یموت, تکه و گوگلان است. مطابق این داستان نیاى بزرگ ترکمنها سه زن داشت که در ایام حاملگى هر کدام از زنها از شوهر شکارچى خود تقاضاى گوشتى را مى کنند. شوهر براى زن اول قوچ کوهى را شکار مى کند و مىآورد. براى زن دومش شکارى پیدا نکرده و در نتیجه گرگى را شکار کرده و جگر آن را براى زنش مىآورد. براى زن سومش گوسفندى آبى رنگ و لنگان را شکار مى کند. هنگام تولد پسران, زنان براى آنها از شوهر خود تقاضاى اسم مى کنند. شوهر براى پسر اول نام ((تکه)) (به قوچ کوهى در ترکمن تکه گفته مى شود), فرزند دوم ((یموت)) و براى فرزند سوم نام ((گوگلان)) آبى لنگ را انتخاب مى کند. بنابراین گفته مى شود نسل تکه ها مردمانى با فکر و هنرمند, نسل یموت مردمانى مثل گرگ شجاع و دلیر و نسل گوگلان عاشق و شاعر خواهند شد.

پوشش ترکمنها
لباس ملى ترکمنها جذابیت خاصى دارد. لباس ابریشمى و دوخت و دوزهاى زیبا مخصوصا پوشش زنان ترکمن هنوز یادآور زندگى کهن ترکمنها به شمار مى رود, لباس ترکمنى به وسیله دستگاه ((چتاراب)) به عمل آمده و با رنگهاى طبیعى پوست انار, گیاهان رنگزا, رنگآمیزى مى شود.

پوشش زنان ترکمن
لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایى است و براى هر دوره سنى نوع پوشش متفاوت است. کلاهى که دختران ترکمن بر سر مى گذارند, بوریک, تاسرگ, تاخیه نامیده مى شود. روى این کلاه که به صورت گرد و داراى برجستگى مى باشد, با پولک و قوبلک هاى نقره اى تزیین مى دهند. دختران موهاى خود را به صورت چهار رشته بافته, دو رشته از جلو و دو رشته به عقب مى دهند. موها را با آویزهایى از جنس طلا و نقره به نام ((ساچ باغ)) (موبند) مىآرایند. در نوک و تابکهاى لوله اى شکل به هنگام نامزد شدن پر پرنده اى به نام ((ارتاغه)) قرار مى دهند, به این دختر اوتاغه لى قیز مى گویند.
سینه ریز درشتى بر گردن مىآویزند به نام ((بقو)) و بر یقه پیراهن گل سینه مىآویزند. شلوار زنانه (بالاق) داراى نقوش زیبا و قدیمى است که در انتهاى پاچه شلوار سوزن دوزى مى شود. نقوش آن که به نام ((ایق اورنى)) گفته مى شود, متنوع است.
دویه کله (سر شتر), سگررمه چویچه (نقش جوجه), واخ ارمان, ایکى حورمان و علاوه بر آن نقوش قوش قانات, قویماق, تکه نقش, موى نقش, بوستانى نیز کاربرد دارد.
پیراهن زنان سه قسمت دارد. آستین (نیگ), پهلو (یان), دامن (آشرى). دختران ترکمن از کمربندهایى به نام ((هونجى قوشاق)) استفاده مى کنند. کفش آنان به نام گل میخ لى و قرمه کوش توسط کفاشهاى محلى و هنرمندان دوخته مى شود. تاج عروس به نام آلین دانگى از نى هاى بسیار باریک شبیه به جارو بافته شده و دور آن را با پارچه مى دوزند و زیور پیشانى (آلین شاى) را بدان وصل مى کنند. فلسفه این نوع کلاههاى بلند زنان را باید در رمز و راز روزهاى نبرد و جنگ جستجو کرد. زیور پیشانى به نامهاى گوناگونى از قبیل ((ایگمه)), ((اوریما)) و ((آلین شاى)) است.
دختران براى دوران عروسى نیم تنه مخصوصى به نام (چاووت) دارند که پر از سوزن دوزى و آویزهایى از سکه و پولکهاى نقره اى است. روسرى نسبتا ضخیم آنان با سوزن دوزى به نام (کورته ـ کورتکین) است.
به تدریج که زن ترکمن به سنین میانه پا مى نهد از بلندى (تاج عروس) کاسته مى شود, (هر سال به اندازه دو انگشت) و در این زنان نام (تبرک) دارد. پیشانى بند زنان رنگ سیاه مى گیرد که این رنگ نشانه کارکشتگى و کسب تجربه است. بر خلاف زنان جوان که رنگ قرمز به نشانه شادابى, رنگ پیشانى بند آنان است و در مرحله پیرى زنان پیر ترکمن, پیشانى بند سفید به نشانه آنکه نوه دخترى را عروس کرده و براى نوه پسرىاش نیز عروس گرفته است.