انسان, تغذیه, سلامتى (39)
پرتقال و حفظ سلامتى ما

سالومه آرمین ـ کارشناس تغذیه

پرتقال از خانوادهRutaceae بوده و به انگلیسىOrange نامیده مى شود. منشإ آن را از چین و آسیاى جنوب شرقى مى دانند و این میوه در طب سنتى چینى کاربردهاى فراوانى داشته است. هم اکنون به طور وسیعى در سراسر دنیا پرورش داده مى شود و مشهورترین مرکبات است.
درختان یا درختچه هاى همیشه سبزى که مرکبات بر روى آنها رشد مى کنند, مى توانند به 10 متر یا بیشتر هم برسند. مرکبات به لحاظ اینکه سرشار از ((ویتامین ث)) هستند معروف مى باشند. دانشمندان کشف کرده اند که این میوه ها همچنین از انواع وسیعى از مواد مغذى گیاهى و انواع مختلف فیبر غذایى برخوردار هستند.

مشخصات

پرتقال درختى است یا به عبارت بهتر درخت کوچکى است داراى برگ هاى سبز, گل ها و میوه آن معطر و گل هاى آن به رنگ سفید و میوه آن متوسط (در برخى ارقام درشت), پوست آن نارنجى کمى ناصاف و گوشت آن شیرین و یا ترش و بسته به انواع مختلف داراى رنگ زرد, زرد تیره و قرمز مى باشد.
درخت پرتقال و به طور کلى مرکبات, درجه حرارت پایین را تحمل نمى کنند و باید در مناطق نیمه حاره اى و در آب و هواى مدیترانه اى با زمستان هاى نسبتا گرم کاشته شوند. درجه حرارت کمتر از 4 تا 5 درجه سانتى گراد در مدت طولانى به آنها صدمه مى زند.
در مناطق شمال ایران و همچنین در جنوب ایران کاشته مى شود. ارقام مختلف پرتقال را با پیوند شکمى روى پایه هاى نارنج که از بذر حاصل شده باشند, به دست مىآورند. در برخى موارد براى به دست آوردن ارقام جدید با کاشتن بذر پرتقال نیز براى تکثیر آن استفاده مى شود. نهال هاى بذرى خیلى دیر بارور مى شوند, ولى پوست میوه آنها نازک تر و طعم آنها نیز شیرین تر مى شود.

مواد مغذى پرتقال

علاوه بر محتواى بالاى ((ویتامین ث)), پرتقال تإمین کننده یک سرى مواد مغذى گیاهى حفاظت کننده و آنتى اکسیدان شامل آلفا و بتاکاروتن, لوتئین و بتاکه پیتوزانتین مى باشد.
مواد مغذى اصلى پرتقال را در جدول 1 مشاهده مى کنید.

جدول 1 ـ مواد مغذى اصلى پرتقال
(در 100 گرم خام)

انرژى (کالرى)37
ویتامین ث (میلى گرم)54
فیبر (گرم)2
فولات (میکروگرم)31 آهن(میلى گرم)4 / 0
پتاسیم (میلى گرم)150
کربوهیدرات (گرم)9
فروکتوز (گرم)2
چربى (میلى گرم)1 / 0
کاروتن (میکروگرم)28
مس (میلى گرم)04 / 0
کلسیم (میلى گرم)47
پروتئین (گرم)1
فسفر (میلى گرم)20
سدیم (میلى گرم)1
ویتامین ب 1 (میلى گرم)1 / 0
ویتامین ب 2 (میلى گرم)04 / 0
نیاسین (میلى گرم)4 / 0
منیزیوم (میلى گرم)12
منگنز (میلى گرم)05 / 0

آب پرتقال

این آبمیوه را مى توان به طور تازه و یا به صورت بسته بندى شده و فرآیند شده مصرف نمود. یک لیوان معمولى آب پرتقال تازه, تإمین کننده 800 میلى گرم ((ویتامین ث)) و 400 میلى گرم فولات مى باشد. به هنگام مصرف مداوم روزانه میوه و سبزیجات, یک لیوان آب پرتقال به عنوان یک ((واحد)) میوه محسوب مى گردد.

خواص و کاربرد پرتقال

مصارف سنتى: پوست و آب پرتقال تقویت کننده معده, ضد نفخ, محافظت کننده از بروز عوارض کمبود ((ویتامین ث)) و ادرارآور مى باشد. مصرف جوشانده پوست آن براى آرام کردن سرفه, رفع سرماخوردگى و سوء هاضمه مفید مى باشد. پوست آن به عنوان مرهم براى اگزما و ناراحتى هاى پوستى مفید است. جوشانده برگ هاى پرتقال مانند سایر مرکبات براى شستشوى ورم ها و کاهش درد آنها نافع است. پرتقال به طور کلى ضد اسپاسم و آرام بخش است.
اسانس پرتقال اثر ضد عفونى کننده دارد و از پوست آن گرفته مى شود, اما چون خیلى زود فاسد مى شود, همیشه باید تازه مصرف شود و اگر نگهدارى شود براى مدت کم, در جاى تاریک و خنک باید گذاشته شود.
در هند معتقدند که میوه پرتقال خون را تصفیه مى کند و تشنگى را فرو مى نشاند و اشتها مىآورد. آب پرتقال براى رفع ناراحتى هاى صفراوى و اسهال هاى صفراوى نافع است. در چین تخم پرتقال را له کرده و شب روى پوست صورت مى گذارند و معتقدند که براى برطرف نمودن چین و چروک صورت نافع است. برگ پرتقال در هندوچین به عنوان مسکن و در فیلیپین در موارد هیسترى و سکسکه کاربرد دارد. دم کرده گل ها و شکوفه آن در موارد آشفتگى و دل به هم خوردگى مفید و مسکن و آرام بخش است و سوء هاضمه را رفع مى کند.
در طب چینى پرتقال به منظور تحریک دستگاه گوارش و درمان یبوست به کار مى رود. آنها معتقدند که پرتقال در مقابله با اسهال خونى, سوء هاضمه و تشکیل بیش از حد مخاط مفید است. در موارد استرس و بى خوابى براى آرام کردن اعصاب پرتقال داده مى شود. از دیرباز پرتقال را براى توانایى آن در مبارزه علیه اسکوروى (کمبود ویتامین ث) و حفظ استحکام لثه ها مى شناخته اند.
مصرف پرتقال سبب قلیایى نمودن خون شده و اعمال عضلات را تسهیل مى کند. به علاوه بدن را در برابر ابتلا به انواع عفونت حفظ مى کند. عصاره پرتقال گاهى در کیک سازى مورد استفاده قرار مى گیرد.

فواید کلیدى پرتقال

O به مبارزه علیه بیمارىهاى قلبى کمک مى کند.
O در افراد سیگارى, به حفظ مقدار ((ویتامین ث)) بدن کمک مى کند.
O با سرماخوردگى مقابله مى کند.
O نقش حفاظتى در برابر ابتلا به سرطان دارد.

چه مقدار مصرف کنیم؟

یک پرتقال متوسط به وزن 160 گرم, 25 درصد دریافت توصیه شده روزانه بزرگسالان براى فولات (از جمله ویتامین هاى گروهB ) و بیش از دو برابر نیاز به دریافت ((ویتامین ث)) را تإمین مى کند.

انتخاب و نگهدارى

ـ انواعى از پرتقال را که داراى پوست نازک بوده و نسبت به اندازه شان, سنگین هستند, انتخاب کنید.
ـ پرتقالى را که داراى قسمت هاى نرم است, انتخاب نکنید چون نشانگر خرابى آن است.
ـ در صورتى که پوست آن شل و چروک خورده باشد, نشانگر ماندگى میوه است.

نحوه مصرف

ـ ترجیحا میوه را به صورت تازه مصرف کنید.
ـ به سالاد میوه یا سبزیجات, پرتقال اضافه کنید.
ـ در کنار انواع غذاهاى گوشتى, به منظور افزایش جذب آهن غذا, از پرتقال یا آب آن استفاده کنید. خصوصا افزودن آب پرتقال به مرغ آب پز بسیار طعم خوبى به غذا خواهد داد.
ـ داخل کیک, میلک شیک (مخلوط با شیر) و انواع شربت از پرتقال استفاده کنید. به علاوه از آن در تهیه مارمالاد مى توانید استفاده نمایید.

خواص ویژه

تخریب کلسترول: مطالعه بر روى جوامع در سراسر دنیا نشان داده است که رژیم هاى غذایى سرشار از ویتامینC , به حفاظت در برابر بیمارىهاى قلبى کمک مى کند. ویتامین مشابه همراه ویتامینى ازLDL در برابر تخریب اکسیداتیو توسط رادیکال هاى آزاد که مواد سرطان زایى هستند, حفاظت مى کند. LDL تخریب شده سبب انسداد شریان ها و ابتلا به بیمارىهاى قلبى مى گردد.
کمبود ویتامین ث: مقدار توصیه شده دریافت روزانه ((ویتامین ث)), 40 میلى گرم مى باشد. متخصصان تغذیه که توصیه به دریافت ((مطلوب تغذیه اى)) دارند, دریافت 400 میلى گرم براى افراد بین 25 تا 50 سال و 800 میلى گرم براى افراد بالاى 50 سال را دارند. پرتقال و آب آن نقش مفیدى در تإمین این نیازمندىهاى روزانه ((ویتامین ث)) ایفا مى کنند.
سرماخوردگى: دریافت کافى ((ویتامین ث)) به کاهش شدت علایم سرماخوردگى و طول مدت آن کمک مى کند.
سرطان: پرتقال و آب آن سرشار از ماده مغذى گیاهى هسپریتین هستند. در تحقیقات آزمایشگاهى, عصاره هسپریتین سبب مهار رشد سلول هاى سرطانى سینه و تشکیل تومور گشته است. هسپریدین (یکى از انواع هسپریتین) به پیشگیرى از بروز سرطان حفره دهانى کمک مى کند. پوست پرتقال داراى مواد مغذى گیاهى به نام نوبیلتین و تنجرتین است که سبب متوقف کردن حملات سلول هاى سرطانى مى شود. آب پرتقال سرشار از ماده مغذى گیاهى لیمونوئید است که آن هم داراى خواص ضد سرطانى مى باشد.
همچنین تحقیقات نشان داده است افرادى که به طور منظم از مرکبات استفاده مى کنند, تا 60 درصد کمتر به سرطان معده مبتلا مى شوند. احتمالا ((ویتامین ث)) در مرکبات سبب مهار تشکیل مواد سرطان زا در معده مى شود. در یک تحقیق به منظور مقایسه میزان ابتلا به سرطان در اشخاصى که خیلى فراوان پرتقال مى خورند با اشخاصى که خیلى کم مصرف مى کنند, مشخص شده است که خطر ابتلا به سرطان ناى در افراد گروه اول 50 درصد کمتر از افراد گروه دوم است.
((ویتامین ث)) به پیشگیرى از گاستریت (نوعى التهاب لایه هاى پوششى دیواره معده) که خود عاملى براى تشکیل سلول هاى سرطانى در معده است, کمک مى کند.
فیبر مرکبات از نوع نامحلول است. بنابراین به افزایش حجم مدفوع و سرعت بخشیدن به حرکت آن در دستگاه گوارش کمک مى کند. به این ترتیب یکى از روش هاى پیشگیرى از ابتلا به سرطان روده بزرگ, مصرف منظم و فراوان انواع مرکبات است.
بسته نشدن لوله عصبى در جنین: پرتقال داراى فولات است که به همراه قرص هاى اسیدفولیک به پیشگیرى از بروز اسپینا بیفیدا (بسته نشدن لوله عصبى) در جنین کمک مى کند. لذا به مادران باردار مصرف منابع اسیدفولیک از جمله پرتقال توصیه مى شود.
آب مروارید: عدسى هاى چشم انسان به طور طبیعى حاوى مقادیر بالایى از ((ویتامین ث)) مى باشد. افرادى که کمتر از 125 میلى گرم ((ویتامین ث)) در روز مصرف مى کنند, 4 برابر بیشتر با خطر ابتلا به آب مروارید, در مقایسه با افرادى که بیش از 500 میلى گرم در روز مصرف دارند, مواجه مى باشند. بنابراین مصرف مرکبات به حفاظت از عدسى ها در برابر آب مروارید کمک مى کند.
کم خونى: ((ویتامین ث)) به افزایش جذب آهن در رژیم غذایى کمک مى کند. خصوصا در افراد گیاهخوار افزایش مصرف غذاهاى غنى از ((ویتامین ث)) از قبیل مرکبات, براى کاهش خطر ابتلا به کمبود آهن که سبب کم خونى مى شود ضرورى است.
پرتقال به طور خاص به دلیل دارا بودن فولات براى پیشگیرى از کم خونى ناشى از کمبود اسیدفولیک مفید مى باشد.

یک دستور غذایى مفید

خوراک مرغ با آب پرتقال:
مواد لازم:
مرغ, 1 عدد (حدود 5 / 1 کیلوگرم)
بادمجان دلمه اى, 5 عدد
پیازداغ, 1 فنجان
پیاز خردشده, 1 عدد
آب پرتقال, 1 فنجان
رب گوجه فرنگى, 2 قاشق غذاخورى
برگ بو, 1 عدد
نمک و فلفل, به مقدار لازم
دارچین, 1 قاشق مرباخورى
روغن مایع سرخ کردنى, به مقدار لازم

طرز تهیه:

مرغ را پس از پاک کردن, 8 قسمت کنید و با پیاز خرد شده و برگ بو و 5/1 لیوان آب و کمى نمک بپزید. بادمجان ها را پوست گرفته و حلقه حلقه کنید و در روغن سرخ نمایید (در صورت تمایل مى توان از بادمجان قلمى کباب شده استفاده کرد) در داخل یک قابلمه بادمجان ها را بچینید و سپس مرغ هاى پخته شده را بگذارید. روى آن را پیازداغ بریزید. رب گوجه فرنگى را در آب پرتقال حل نموده و روى مواد فوق بریزید و مواد حاصله را روى حرارت کم بپزید. نمک و فلفل آن را اندازه کنید تا بپزد. پنج دقیقه قبل از آنکه خوراک را بکشید, دارچین را اضافه کنید و دو دقیقه بعد از جوشیدن, خوراک آماده است.

فهرست منابع:

1. Ursell A, Healing Foods: Dorling and Kindersley, 1st ed, London. 2000, P. 89 _ 88.

2ـ مهرین, مهرداد, خواص میوه ها و خوراکى ها, انتشارات خشایار, چاپ چهارم, تهران, 1373, ص189.
3ـ نورى, مهرى, اصول تغذیه و رژیم هاى غذایى, موسسه نشر کلمه, چاپ اول, تهران, 1371, ص171.
4ـ میرحیدرى, حسین, معارف گیاهى, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, چاپ سوم, تهران, 1377, صص86 ـ 82.