انوار درخشان آشنایى با زیارتگاههاى بانوان3


 

انوار درخشان (3)
آشنایى با زیارتگاههاى بانوان‏

غلامرضا گلى‏زواره‏

امامزاده سیّده سکینه‏خاتون‏

بناى زیارتى مذکور در سى کیلومترى بخش شرقى قم و حوالى روستاى زالون‏آباد قرار گرفته است. سیّده سکینه‏خاتون از نوادگان امام کاظم(ع) مى‏باشد. امامزاده مزبور، داراى بقعه و سه ایوان و صحن است، گویا ساختمان اصلى در آستانه روى کار آمدن صفویان احداث شده و در زمان صفویه الحاقاتى بدان صورت گرفته است. نقشه بنا از خارج، بُرجى و از داخل، چهارضلعى متساوى به دهانه 5 و ارتفاع 9 متر با چهار شاه‏نشین است که از هر کدام درى به ایوان سه‏گانه و رواق شمالى گشوده مى‏شده است ولى در وضع کنونى جلوى درهاى غربى و شرقى را مسدود ساخته‏اند. بر فراز بنا گنبدى خُودى‏شکل به قطر 7 متر و ارتفاع 10 متر با گردنى استوانه‏اى به ارتفاع 4 متر بر فراز پایه‏اى چندضلعى استوار است. روى گنبد با کاشى معرّق بند اسلیمى خوش‏طرحى آراسته بوده که اکنون تنها چند قسمت مختصر آن باقى مانده است. آرایش ساقه گنبد، نخست یک ردیف کاشى خشتى زیباى زمینه طلایى، سپس زیر آن کتیبه کمربندى گرداگرد با پهناى نیم متر از کاشى معرّق است که بر آن سوره جمعه به خط ثلث سفید نوشته شده است.(1)

آرامگاه امامزادگان‏

این بقعه در شمال دهکده وشنوه در 48 کیلومترى قم قرار دارد. پنج امامزاده به نام‏هاى شاهزاده هادى و ستى‏شهربانو از احفاد امام سجاد(ع) و حلیمه‏خاتون و رقیه‏خاتون از نوادگان امام باقر(ع) و زینب‏خاتون(س) از احفاد امام کاظم(ع) در این مکان مدفون است. این امامزاده محاط در حسینیه و چند تالار مى‏باشد.
بناى مکان مزبور به گواهى سبک ساختمان از آثار دوران صفویه یا قبل از آن است. قاعده گنبد از بیرون با مصالح سنگ و گچ و از داخل به صورت هشت‏ضلعى به دهانه 5/4 متر است که در جهات فرعى آن، چهار جرز، هر یک به طول 20/1 احداث شده است که گنبد را بر دوش گرفته‏اند و در جهات اصلى چهار صفه نمودار است که از هر کدام دربى به سوى بیرون باز مى‏شود. گنبد بیرونى بنا از نوع هرمى شانزده ترکى به قطر 6 متر و ارتفاع 8 متر است که با کاشى‏هاى دوالى فیروزه‏فام با کتیبه‏هایى به خط بنایى از کاشى‏هاى الَوان پوشیده شده است. در مرکز بقعه، ضریحى آبى‏رنگ از چوب مشبّک قرار دارد و درون آن مرقدى آراسته به کاشى‏هاى خشتى فیروزه‏فام تعمیرى است که فاقد کتیبه مى‏باشد.
صندوق نفیس و منبّت‏کارى شده‏اش بر اثر حریق از بین رفته است. بقعه مورد اشاره منبرى نفیس دارد که بر کتیبه‏هایش نام شاه اسماعیل صفوى و تاریخ 920ه.ق، قابل خواندن است. این منبر جهت حراست به مسجد پامنار وشنویه انتقال داده شده است. در جهت جنوبى بقعه، ایوانچه‏اى از الحاقات عصر صفوى دیده مى‏شود که در آن یک جفت درِ منبّت مزیّن به کنده‏کارى و کتیبه‏هاى متعدد به خط ثلث برجسته دیده مى‏شود که گویا از آثار متأخر است. نقاشى‏هاى داخل بقعه نیز جدید مى‏باشد.(2)

امامزاده عمّه‏صغرا و عمّه‏کبرا

این بنا در مرکز شهر اشتهارد، در میان حیاط وسیعى واقع بوده و بناى آن با گنبدى بلند و کاشى‏کارى‏شده، مرتفع‏ترین ساختمان اشتهارد به شمار مى‏رود. امامزاده مزبور شامل دو بخش سردر، رواق و بناى بقعه است. سر درب ورودى عبارت از یک قوس بلند در وسط و دو جرز آجرى در طرفین است. با عبور از ایوان به رواق پا مى‏نهیم. در وراى دیوار جنوبى رواق، بخش قدیمى و اصلى یعنى بناى بقعه قرار دارد که طول هر ضلع آن 75/5 متر است. در وسط هر ضلع یک طاق‏نما با قوس تیزه‏دار وجود دارد. نور داخل بقعه به کمک دو پنجره تأمین مى‏گردد. نماى خارجى مجموعه بناى امامزاده یعنى بقعه و رواق مقابل آن در حال حاضر به صورت یک بناى آجرى مکعب مستطیل است. بناى بقعه که در بخش جنوبى واقع شده از خارج به صورت چهارضلعى است که نماى سه دیوار شرقى، جنوبى و غربى آن هر یک داراى دو طاق‏نماى آجرى با لچکى‏هاى مزیّن به آجرهاى لعابى فیروزه‏اى‏رنگ چهارگوش است. شیوه ایجاد طاق‏نما، بر روى دیوارهاى خارجى شرقى و غربى رواق نیز به کار رفته است و در هر طرف سه طاق‏نما نظیر نماى دیوار بقعه ایجاد شده است. گنبد قرار گرفته بر فراز بقعه بلندترین بناى منطقه است که شامل دو قسمت گردنى استوانه‏اى با ارتفاع 5/3 متر و گنبد تخم‏مرغى‏شکل با تناسب کامل تشکیل یافته است.
تمامى سطح گنبد در گذشته، داراى پوششى از کاشى بوده، ولى در حال حاضر بخش‏هاى زیادى از آن فرو ریخته و لطماتى به آن وارد شده است. پوشش کاشى در دو بخش انجام شده است. سطح گنبد با طرح خاص و جالبى به کمک آجرهاى لعاب داده شده تزئین یافته است. پوشش مزبور تنها از دو نقش و دو رنگ سیاه و فیروزه‏اى، به وجود آمده است. بناى اصلى و گنبد آن را از آثار دوره صفویه قلمداد نموده‏اند. بناى بقعه مربوط به سال 1089ه.ق، است. این بنا به شماره 753 ثبت تاریخى شده است.(3)

امامزاده آمنه‏خاتون‏

این بناى زیارتى در محله پنبه‏ریسه قزوین واقع است. بناى حرم کثیرالاضلاعى، هشت‏ضلعى مى‏باشد که در هر یک از ضلع‏هاى آن طاق‏نمایى قابل مشاهده است. پوشش حرم به کمک کاربندى‏هاى واقع در بین قوس‏هاى هشت‏گانه صورت گرفته و سقف گنبد به گونه ستاره هشت‏پَر در آمده است. بقعه مزبور از خارج داراى طرح مدوّر است که بخشى از آن در میان دو تالار مستطیل‏شکل الحاقى محصور گردیده است. بخش فرازین بقعه که از دو تالار فوق مرتفع‏تر است، طرح استوانه‏اى بنا را به خوبى نشان مى‏دهد. تزئینات این قسمت در پایین توسط آجرهاى لعابى با طرح هندسى و در بالاى آن با دوره‏اى به عرض هشتاد سانتى‏متر با کاشى هفت‏رنگ و نقش گیاهى صورت گرفته است. در خصوص صاحب مَدْفَنْ، مدرک مستند و مکتوب و معتبرى در بنا وجود ندارد اما اهل محل، این بانو را دختر امام صادق(ع) دانسته‏اند و در افواه چنین نسبتى مشهور گردیده است. سبک معمارى امامزاده از آثار دوره صفوى است که قراین و سبک آن، این ویژگى را تأیید مى‏کند.(4)

امامزاده بى‏بى‏زبیده‏

در باب نسب این امامزاده نکته‏اى مستند به دست نیامد اما مردم آن را بانویى از نسل ائمه هُدى مى‏شناسند. بناى بقعه در قزوین، در جانب شرقى صحن و مسجدى در بخش شمالى آن قرار دارد. حرم امامزاده چهارگوشه‏اى است که به کمک فیل‏پوش‏هایى (نوعى کاربندى کنج‏ها) که از کف آغاز شده، پوشش آن انجام گرفته است. نماى مسجد از جانب صحن، از جلوه‏هاى هنرى ویژه‏اى برخوردار است و از سه طاق‏نما با قوس نعل اسبى و اُرسى‏هاى چوبى تشکیل یافته است. لچکى‏هاى آن داراى تزئینات معقلى است. در این لچکى‏ها، آجرهاى سفالى دایره‏شکلى با نقش ستاره، کار شده است. روى جِرزهاى طرفین طاق‏نماها نیز آجرهاى نقش برجسته با طرح ترنج لوزى‏شکل تعبیه شده است. شبستانِ مسجد در وسط داراى سه ستون آجرى مى‏باشد.(5)

آرامگاه بى‏بى‏سکینه‏

امامزاده مورد اشاره در میان ویرانه‏هاى سُنقرآباد کهن قزوین واقع بوده که از بیرون حالت مکعب مستطیل را دارد و شامل دو بخش یعنى ایوان مقابل و حرم اصلى امامزاده مى‏باشد. حرم امامزاده نقشه مربعى دارد. پوشش بنا توسط چهار تُرنُبه (گوشه پیش آمده) انجام گرفته است. در میان هر یک از ضلع‏هاى چهارگانه بنا در بالا، طاق‏نماى توگودى که حالت نورگیر دارد به وجود آورده‏اند و سپس در بالاى تیزه طاق‏نماهاى مزبور تُرنُبه‏هاى چهارگانه و بعد از آن پوشش مخروطى‏شکل یک‏پوش بنا آغاز گردیده است. این بنا از نقطه نظر چگونگى پوشش تخم‏مرغى‏شکل آن - بخصوص کاربندى‏هاى چهارگوشه‏اش - اهمیت ویژه‏اى دارد. بنا از آجر ساخته شده است. در مقابل درب ورودى حرم، ایوانى قرار دارد که در اعصار بعد از احداث امامزاده بنیان نهاده شده است. در لبه ایوان مزبور که دو پله از کف امامزاده ارتفاع گرفته یک رشته سنگ‏هاى مرمر نقش‏دار جالب جلب توجه مى‏نماید. تاریخ منقوش بر روى یکى از سنگ‏ها 922ه.ق، و دیگرى 1145ه.ق، است که بیانگر قدمت محل، امامزاده و قبرستان اطراف آن است.(6)

امامزاده بى‏بى‏حلیمه‏خاتون‏

این زیارتگاه در روستاى شادمهند از توابع فیروزکوه قرار گرفته و معمارى آن مربوط به قرون هفتم و هشتم هجرى است که اخیراً در فهرست آثار ملى ایران قرار گرفته‏اند. امامزاده بى‏بى‏حلیمه‏خاتون با بُرجى مربع‏شکل منفرد در میان تنگه قرار گرفته است. گنبدش از درون به صورت عرقچین و از بیرون به تبعیت از پلان‏بنا چهارتَرِکى است. درب کوچک و کم‏ارتفاع این امامزاده در سمت جنوب یعنى خلاف جهت روستا به سمت کوه تعبیه شده است. در هر ضلع بنا و داخل آن طاقچه‏اى احداث و در محل اتصال سقف به گوشه‏هاى بنا گوشواره‏هایى به وجود آورده‏اند. مصالح بنا از سنگ لاشه و ملات ساروج و نماى داخلى آن با گچ اندود شده است. در شمال شرق این امامزاده منبع آب روستا و گرداگردش قبرستان قدیمى آبادى واقع شده که از قدمت قابل اعتنایى برخوردار است. پنجره منبّت‏کارى و چوبى بقعه داراى کتیبه‏اى با آیه‏اى از قرآن مى‏باشد که در انتهایش تاریخ 905ه.ق، دیده مى‏شود. در داخل بناى اصلى ضریح چوبى منبّت‏کارى شده با جمله «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه على ولى اللَّه»، در گرداگرد آن که روى نقش ستاره‏اى حک شده قابل مشاهده است. با وجود تاریخ 905ه.ق، در کتیبه پنجره و تاریخ 1204ه.ق، روى ضریح، بناى اصلى مربوط به قرن‏هاى هفتم و هشتم هجرى است.(7)
ادامه دارد.

پى‏نوشتها:
1) گنجینه آثار تاریخى قم، ج‏2، ص‏517؛ تربت پاکان، ج‏2، ص‏174.
2) تربت پاکان، ج‏2، ص‏195 - 194؛ گنجینه آثار قم، ج‏2، ص‏595 - 594.
3) گزارش‏هاى باستان‏شناسى در ایران، هیئت باستان‏شناسى آلمان، ترجمه سروش حبیبى، ص‏324، سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، انجمن آثار ملى (1349)، ص‏98 - 95.
4) مینو دریا، باب‏الجنة، محمدعلى گل‏ریز، ج‏1، ص‏697 - 666؛ دائرةالمعارف تشیّع، ج‏2، ص‏402؛ دائرةالمعارف بناهاى تاریخى در دوره اسلامى، ص‏89.
5) دائرةالمعارف تشیّع، ج‏2، ص‏416.
6) سرزمین قزوین، پرویز ورجاوند، تهران، انجمن آثار ملى، ص‏108 - 107.
7) روزنامه اطلاعات، شماره 22697.