آفتاب مرو
روزشمار حرکت امام رضا(ع) از مدینه تا مرورسول سعیدىزاده(1)
در جغرافیاى خط سیر امام رضا(ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو، اختلافى نیست، اما در حد فاصل بین این دو خط سیر، چند دیدگاه وجود دارد.
با جمعبندى روایات، به سه خط سیر عمده مىتوان دست یافت:
الف - مدینه، بصره، اهواز، فارس، یزد، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
ب - مدینه، نجف، بغداد، قم، رى، سمنان، آهوان، نیشابور، سرخس و مرو.
ج - مدینه، مکه، بصره، اهواز، دزفول، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
بنا بر خط سیر نخست که مؤید آن روایات قوى و وجود قدمگاهها در طول خط سیر است، جغرافیاى تاریخى هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را مىتوان در چند مرحله آورد و براى هر مرحله با توجه به قراین موجود در روایات و اشارات صریح مورخان نیز مسافتهاى ذکر شده جغرافىدانان همراه با تطبیق گاهشمارى تاریخى را تصور کرد.
هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال 200ق/195ش بود.(2) امام حج تمتع آن سال را به جاى آورد و در هنگام طواف حج، امام جواد(ع) (220 - 195ق) با وى بود. امام جواد در آن هنگام شش ساله بود.(3)
امام رضا(ع) در نیمه محرم (سال 201ق/195ش) قبر رسول خدا(ص) را زیارت کرد و با آن حضرت وداع گفت.(4) فاصله مدینه تا بصره 18 منزل (حدود 432 کیلومتر) است.(5) بنابراین ورود امام رضا(ع) به بصره باید در روز شنبه 8 صفر 201ق/19 شهریور 195ش رخ داده باشد.
منزل یا مرحله: جایى است که مسافر، شب به آنجا مىرسد و مىماند؛ مسافت بین دو توقفگاه مسافران؛ فاصلهاى که مسافر در یک روز طى مىکند. هر منزل برابر با 6/28 میل و هر میل برابر 4500 ارش و هر ارش معادل 45 سانتىمتر است.
منازل بر حسب راحتى و یا دشوارى راه به دو نوع سبک و بزرگ تقسیم مىشد. هر منزل تقریباً برابر با 24 کیلومتر مىباشد. (فرهنگ دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژههاى منزل و مرحله و نیز ارش؛ الاعلاق النفیسه، ص8 - 207؛ صورة الارض، ص79).
به قرینه درخواست نیشکر و بیمارى امام و نیز تطبیق گاهشمارى هجرى قمرى با هجرى شمسى، ورود امام رضا(ع) به اهواز در اواخر تابستان رخ داد.(6) از جهت دیگر، فاصله بصره تا سوقالاهواز نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 36 فرسخ است؛(7) مسافتى از راه بصره تا اهواز (همان گونه که امروز نیز چنین است) آبى مىباشد که باید به وسیله کشتى طى کرد. با توجه به موارد یاد شده، ورود امام رضا(ع) به اهواز در روز یکشنبه 16 صفر سال 201ق/27 شهریور 195ش خواهد بود.
فرسخ: نزد مسلمانان مساوى با 12000 ذراع یا گز، و نزد اعراب معادل با 5919 متر است. هر فرسنگ سه میل و هر میل 4500 ارش مىباشد. امروزه هر فرسنگ برابر با شش کیلومتر است. (فرهنگ دهخدا، واژه فرسنگ؛ فرهنگ معین، واژه فرسخ) اما از بررسى تعدادى از مسافتهاى یاد شده در دوره اولیه اسلامى برمىآید که هر فرسنگ برابر با حدود چهار کیلومتر شمرده مىشود. امام رضا(ع) از طریق پل اربک (اربق) شهر اهواز خارج شد و به طرف رامهرمز رفت(8) تا از آنجا به فارس برود، اما به اینکه از ارجان (بهبهان) عبور کرده باشند اشارهاى نشده است.(9)
فاصله اهواز تا فارس (شیراز) یازده منزل و به مسافت 57 فرسخ است.(10) فاصله فارس (شیراز) تا یزد نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 54 فرسخ، و بنا به قولى دیگر 87 فرسنگ مىباشد.(11)
کاروان امام چند روز را در یزد توقف کرد(12) و سپس راهش را به سوى نیشابور ادامه داد. حضرت رضا(ع) به قرینه درخواست انگور در غیر فصل آن و نیز تطبیق گاهشمارى هجرى قمرى با هجرى شمسى در اوایل زمستان سال 201ق/195ش به نیشابور وارد شد(13) و مدتى در آنجا ماند.(14)
فاصله یزد تا نیشابور شانزده منزل(15) و فاصله نیشابور تا طوس ده فرسخ (حدود 60 کیلومتر) و فاصله طوس تا سرخس چهار منزل (حدود 100 کیلومتر) و در نتیجه فاصله نیشابور تا سرخس، شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(16)
امام رضا(ع) در سرخس زندانى بود و مدتى در آنجا ماند.(17) فاصله سرخس تا مرو شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(18) مأمون عباسى در روز دوشنبه هفتم رمضان سال 201ق/14 فروردین 196ش امام رضا(ع) را در مرو ولیعهد خود اعلام کرد.(19) امام به دستور مأمون نماز عید فطر را در روز پنجشنبه اول شوال 201ق/7 اردیبهشت 196ش در مرو خواند.(20)جدول تاریخ زمان ورود حضرت رضا(ع) به شهرهاى مسیر از مدینه تا مرو
201 - 200ق/196 - 195ش- حج تمتع، سهشنبه اول تا چهارشنبه 10 ذیحجه/14 تا 23 تیر
- حرکت از مدینه، پنجشنبه 15 محرم/27 مرداد
- ورود به بصره، دوشنبه 3 صفر/14 شهریور
- حرکت از بصره، شنبه 8 صفر/19 شهریور
- ورود به اهواز، یکشنبه 16 صفر/27 شهریور
- حرکت از اهواز، دوشنبه 16 ربیعالاول/25 مهر
- ورود به فارس (شیراز)، سهشنبه 26 ربیعالاول/5 آبان
- حرکت از فارس (شیراز)، سهشنبه 1 ربیعالاخر/10 آبان
- ورود به یزد، چهارشنبه 15 ربیعالاخر/25 آبان
- حرکت از یزد، یکشنبه 20 ربیعالاخر/29 آبان
- ورود به نیشابور، سهشنبه 7 جمادىالاولى/15 آذر
- حرکت از نیشابور، جمعه 1 جمادىالاخر/9 دى
- ورود به طوس، یکشنبه 3 جمادىالاخر/11 دى
- ورود به سرخس، جمعه 8 جمادىالاخر/16 دى
- حرکت از سرخس، شنبه 23 جمادىالاخره/1 بهمن
- ورود به مرو، جمعه 29 جمادىالاخر/7 بهمن
- اعلام ولایتعهدى، دوشنبه 7 رمضان/14 فروردین
- نماز عید فطر، پنجشنبه اول شوال/7 اردیبهشتپىنوشتها:
1) این مطلب عیناً از ماهنامه زائر، نشر آستان قدس رضوى(ع)، ش109، دىماه 82، به مناسبت سالروز شهادت حضرت على بنموسىالرضا(ع) در پایان ماه صفر، نقل مىشود.
2) عیون اخبار الرضا، ج2، ص473؛ اثبات الوصیة، ص391.
3) همان، ص8 - 457؛ همان، ص394.
4) بحرالانساب، چاپ سنگى (1268ق).
5) مسالک الممالک، ص28؛ الاعلاق النفیسه، ص7 - 206، نویسنده کتاب الاعلاق ابوعلى احمد بنعمر بنرسته (زنده در 290ق) است. این اثر در هفت جلد بود که تنها جزء هفتم آن باقى مانده است. (فرهنگ دهخدا، واژه ابنرسته) او نزدیکترین کس به عصر امام رضا(ع) که فواصل بین منازل را بیان مىکند. از اینرو گفتار وى سندى معتبر براى خط سیر حرکت تاریخى امام رضا(ع) از مدینه تا مرو مىباشد.
6) بحارالانوار، ج12، ص6 - 105؛ مسند الامام الرضا، ج1، ص175؛ الخرائج و الجرائح، ص5 - 104؛ گاهشمارى ایرانى، ص30؛ تقویم تطبیقى هزار و پانصد ساله ...، ص41 - 40.
7) الخرائج و الجرائح، ص26.
8) عیون اخبار الرضا، ج2، ص463.
9) همان، ج2، ص180 - 149؛ الارشاد، ج2، ص6 - 255؛ اثبات الوصیة، ص204؛ اصول کافى، ج2، ص407 و 402.
10) اشکال العالم، ص126.
11) فارسنامه، ص232؛ مسالک الممالک، ص155.
12) تاریخ یزد، ص40.
13) تحفه الرضویه، ص190؛ گاهشمارى ایرانى، ص30؛ تقویم تطبیقى هزار و پانصد ساله، ص41 - 40.
14) عیون اخبار الرضا، ج2، ص5 - 374؛ بحارالانوار، ج49، ص123؛ الارشاد، ج2، ص257، و ...
15) مسالک الممالک، ص190.
16) البلدان، ص55.
17) عیون اخبار الرضا، ج2، ص426.
18) البلدان، ص55.
19) ترجمه تاریخ یعقوبى، ج2، ص465؛ گاهشمارى ایرانى، ص30؛ و نیز نگاه شود به: عیون اخبار الرضا، ج2، ص473، 8 - 457 و اثبات الوصیه، ص394 - 391 که مىگویند هجرت امام رضا از مدینه به مرو در سال 200ق واقع شد. شیخ مفید در «مسارّ الشیعه» بر خلاف نقل مذکور جریان ولیعهدى امام(ع) را در روز اول ماه مبارک رمضان آورده است.
20) اصول کافى، ج2، ص408 - 407؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص379؛ بحارالانوار، ج12، ص124. در تحریر این مقاله علاوه بر منابع فراوان، از کتاب «جغرافیاى تاریخى هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرد» تألیف جلیل عرفانمنش استفاده شد.
)