آفتاب مرو
روزشمار حرکت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو

رسول سعیدى‏زاده(1)

در جغرافیاى خط سیر امام رضا(ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو، اختلافى نیست، اما در حد فاصل بین این دو خط سیر، چند دیدگاه وجود دارد.
با جمع‏بندى روایات، به سه خط سیر عمده مى‏توان دست یافت:
الف - مدینه، بصره، اهواز، فارس، یزد، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
ب - مدینه، نجف، بغداد، قم، رى، سمنان، آهوان، نیشابور، سرخس و مرو.
ج - مدینه، مکه، بصره، اهواز، دزفول، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.
بنا بر خط سیر نخست که مؤید آن روایات قوى و وجود قدمگاهها در طول خط سیر است، جغرافیاى تاریخى هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را مى‏توان در چند مرحله آورد و براى هر مرحله با توجه به قراین موجود در روایات و اشارات صریح مورخان نیز مسافت‏هاى ذکر شده جغرافى‏دانان همراه با تطبیق گاهشمارى تاریخى را تصور کرد.
هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو در سال 200ق/195ش بود.(2) امام حج تمتع آن سال را به جاى آورد و در هنگام طواف حج، امام جواد(ع) (220 - 195ق) با وى بود. امام جواد در آن هنگام شش ساله بود.(3)
امام رضا(ع) در نیمه محرم (سال 201ق/195ش) قبر رسول خدا(ص) را زیارت کرد و با آن حضرت وداع گفت.(4) فاصله مدینه تا بصره 18 منزل (حدود 432 کیلومتر) است.(5) بنابراین ورود امام رضا(ع) به بصره باید در روز شنبه 8 صفر 201ق/19 شهریور 195ش رخ داده باشد.

منزل یا مرحله: جایى است که مسافر، شب به آنجا مى‏رسد و مى‏ماند؛ مسافت بین دو توقفگاه مسافران؛ فاصله‏اى که مسافر در یک روز طى مى‏کند. هر منزل برابر با 6/28 میل و هر میل برابر 4500 ارش و هر ارش معادل 45 سانتى‏متر است.
منازل بر حسب راحتى و یا دشوارى راه به دو نوع سبک و بزرگ تقسیم مى‏شد. هر منزل تقریباً برابر با 24 کیلومتر مى‏باشد. (فرهنگ دهخدا و فرهنگ معین، ذیل واژه‏هاى منزل و مرحله و نیز ارش؛ الاعلاق النفیسه، ص‏8 - 207؛ صورة الارض، ص‏79).
به قرینه درخواست نیشکر و بیمارى امام و نیز تطبیق گاهشمارى هجرى قمرى با هجرى شمسى، ورود امام رضا(ع) به اهواز در اواخر تابستان رخ داد.(6) از جهت دیگر، فاصله بصره تا سوق‏الاهواز نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 36 فرسخ است؛(7) مسافتى از راه بصره تا اهواز (همان گونه که امروز نیز چنین است) آبى مى‏باشد که باید به وسیله کشتى طى کرد. با توجه به موارد یاد شده، ورود امام رضا(ع) به اهواز در روز یکشنبه 16 صفر سال 201ق/27 شهریور 195ش خواهد بود.

فرسخ: نزد مسلمانان مساوى با 12000 ذراع یا گز، و نزد اعراب معادل با 5919 متر است. هر فرسنگ سه میل و هر میل 4500 ارش مى‏باشد. امروزه هر فرسنگ برابر با شش کیلومتر است. (فرهنگ دهخدا، واژه فرسنگ؛ فرهنگ معین، واژه فرسخ) اما از بررسى تعدادى از مسافت‏هاى یاد شده در دوره اولیه اسلامى برمى‏آید که هر فرسنگ برابر با حدود چهار کیلومتر شمرده مى‏شود. امام رضا(ع) از طریق پل اربک (اربق) شهر اهواز خارج شد و به طرف رامهرمز رفت(8) تا از آنجا به فارس برود، اما به اینکه از ارجان (بهبهان) عبور کرده باشند اشاره‏اى نشده است.(9)
فاصله اهواز تا فارس (شیراز) یازده منزل و به مسافت 57 فرسخ است.(10) فاصله فارس (شیراز) تا یزد نه منزل (حدود 216 کیلومتر) یا 54 فرسخ، و بنا به قولى دیگر 87 فرسنگ مى‏باشد.(11)
کاروان امام چند روز را در یزد توقف کرد(12) و سپس راهش را به سوى نیشابور ادامه داد. حضرت رضا(ع) به قرینه درخواست انگور در غیر فصل آن و نیز تطبیق گاهشمارى هجرى قمرى با هجرى شمسى در اوایل زمستان سال 201ق/195ش به نیشابور وارد شد(13) و مدتى در آنجا ماند.(14)
فاصله یزد تا نیشابور شانزده منزل(15) و فاصله نیشابور تا طوس ده فرسخ (حدود 60 کیلومتر) و فاصله طوس تا سرخس چهار منزل (حدود 100 کیلومتر) و در نتیجه فاصله نیشابور تا سرخس، شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(16)
امام رضا(ع) در سرخس زندانى بود و مدتى در آنجا ماند.(17) فاصله سرخس تا مرو شش منزل (حدود 144 کیلومتر) است.(18) مأمون عباسى در روز دوشنبه هفتم رمضان سال 201ق/14 فروردین 196ش امام رضا(ع) را در مرو ولیعهد خود اعلام کرد.(19) امام به دستور مأمون نماز عید فطر را در روز پنج‏شنبه اول شوال 201ق/7 اردیبهشت 196ش در مرو خواند.(20)

جدول تاریخ زمان ورود حضرت رضا(ع) به شهرهاى مسیر از مدینه تا مرو
201 - 200ق/196 - 195ش‏

- حج تمتع، سه‏شنبه اول تا چهارشنبه 10 ذیحجه/14 تا 23 تیر
- حرکت از مدینه، پنج‏شنبه 15 محرم/27 مرداد
- ورود به بصره، دوشنبه 3 صفر/14 شهریور
- حرکت از بصره، شنبه 8 صفر/19 شهریور
- ورود به اهواز، یکشنبه 16 صفر/27 شهریور
- حرکت از اهواز، دوشنبه 16 ربیع‏الاول/25 مهر
- ورود به فارس (شیراز)، سه‏شنبه 26 ربیع‏الاول/5 آبان‏
- حرکت از فارس (شیراز)، سه‏شنبه 1 ربیع‏الاخر/10 آبان‏
- ورود به یزد، چهارشنبه 15 ربیع‏الاخر/25 آبان‏
- حرکت از یزد، یکشنبه 20 ربیع‏الاخر/29 آبان‏
- ورود به نیشابور، سه‏شنبه 7 جمادى‏الاولى/15 آذر
- حرکت از نیشابور، جمعه 1 جمادى‏الاخر/9 دى‏
- ورود به طوس، یکشنبه 3 جمادى‏الاخر/11 دى‏
- ورود به سرخس، جمعه 8 جمادى‏الاخر/16 دى‏
- حرکت از سرخس، شنبه 23 جمادى‏الاخره/1 بهمن‏
- ورود به مرو، جمعه 29 جمادى‏الاخر/7 بهمن‏
- اعلام ولایتعهدى، دوشنبه 7 رمضان/14 فروردین‏
- نماز عید فطر، پنج‏شنبه اول شوال/7 اردیبهشت‏

پى‏نوشتها:

1) این مطلب عیناً از ماهنامه زائر، نشر آستان قدس رضوى(ع)، ش‏109، دى‏ماه 82، به مناسبت سالروز شهادت حضرت على بن‏موسى‏الرضا(ع) در پایان ماه صفر، نقل مى‏شود.
2) عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏473؛ اثبات الوصیة، ص‏391.
3) همان، ص‏8 - 457؛ همان، ص‏394.
4) بحرالانساب، چاپ سنگى (1268ق).
5) مسالک الممالک، ص‏28؛ الاعلاق النفیسه، ص‏7 - 206، نویسنده کتاب الاعلاق ابوعلى احمد بن‏عمر بن‏رسته (زنده در 290ق) است. این اثر در هفت جلد بود که تنها جزء هفتم آن باقى مانده است. (فرهنگ دهخدا، واژه ابن‏رسته) او نزدیک‏ترین کس به عصر امام رضا(ع) که فواصل بین منازل را بیان مى‏کند. از این‏رو گفتار وى سندى معتبر براى خط سیر حرکت تاریخى امام رضا(ع) از مدینه تا مرو مى‏باشد.
6) بحارالانوار، ج‏12، ص‏6 - 105؛ مسند الامام الرضا، ج‏1، ص‏175؛ الخرائج و الجرائح، ص‏5 - 104؛ گاهشمارى ایرانى، ص‏30؛ تقویم تطبیقى هزار و پانصد ساله ...، ص‏41 - 40.
7) الخرائج و الجرائح، ص‏26.
8) عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏463.
9) همان، ج‏2، ص‏180 - 149؛ الارشاد، ج‏2، ص‏6 - 255؛ اثبات الوصیة، ص‏204؛ اصول کافى، ج‏2، ص‏407 و 402.
10) اشکال العالم، ص‏126.
11) فارسنامه، ص‏232؛ مسالک الممالک، ص‏155.
12) تاریخ یزد، ص‏40.
13) تحفه الرضویه، ص‏190؛ گاهشمارى ایرانى، ص‏30؛ تقویم تطبیقى هزار و پانصد ساله، ص‏41 - 40.
14) عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏5 - 374؛ بحارالانوار، ج‏49، ص‏123؛ الارشاد، ج‏2، ص‏257، و ...
15) مسالک الممالک، ص‏190.
16) البلدان، ص‏55.
17) عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏426.
18) البلدان، ص‏55.
19) ترجمه تاریخ یعقوبى، ج‏2، ص‏465؛ گاهشمارى ایرانى، ص‏30؛ و نیز نگاه شود به: عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏473، 8 - 457 و اثبات الوصیه، ص‏394 - 391 که مى‏گویند هجرت امام رضا از مدینه به مرو در سال 200ق واقع شد. شیخ مفید در «مسارّ الشیعه» بر خلاف نقل مذکور جریان ولیعهدى امام(ع) را در روز اول ماه مبارک رمضان آورده است.
20) اصول کافى، ج‏2، ص‏408 - 407؛ عیون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏379؛ بحارالانوار، ج‏12، ص‏124. در تحریر این مقاله علاوه بر منابع فراوان، از کتاب «جغرافیاى تاریخى هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرد» تألیف جلیل عرفان‏منش استفاده شد.