نویسنده

 

سفر به ترکمنستان‏

«به بهانه برگزارى نمایشگاه آثار نگارگرى اساتید مجید مهرگان و جزى‏زاده در هفته فرهنگى عشق‏آباد - ترکمنستان»

محبوبه پلنگى‏

نمایشگاه صنایع دستى، نقاشى، عکس و خوشنویسى ایران در تاریخ 7 فوریه برابر با 18/11/82 در کتابخانه ملى صفرمراد ترکمنباشى در عشق‏آباد با حضور سفیر جمهورى اسلامى ایران و رئیس فرهنگستان ترکمنستان افتتاح گردید.
این نمایشگاه که از سوى فرهنگ و اطلاع‏رسانى ترکمنستان و رایزنى فرهنگى سفارت جمهورى اسلامى ایران در ترکمنستان سازماندهى شده بود، آغازگر هفته فرهنگى کشور ایران در ترکمنستان بود.
بنا به گفته رایزنى فرهنگى ایران این برنامه به مناسبت پیروزى انقلاب اسلامى ایران و جشن پرچم و روز تولد رئیس‏جمهور ترکمنستان صفرمراد ترکمنباشى برگزار گردید. در این نمایشگاه، بیش از 50 اثر نگارشى متعلق به استاد مجید مهرگان و استاد جزى‏زاده در معرض دید علاقه‏مندان قرار گرفت.
فرش‏هاى دست‏بافت استان گلستان که بخش اعظم این استان را ترکمنان تشکیل مى‏دهند در این نمایشگاه به معرض دید گذاشته شده بود و قسمتى دیگر از نمایشگاه صنایع دستى را به خود اختصاص داده بود.
آثار زیباى مینیاتور ایرانى با موضوع آثار شعراى ایرانى و همچنین آثار خوشنویسى قسمت‏هاى دیگرى از نمایشگاه را جلوه‏گر کرده بود.
در قسمتى دیگر از نمایشگاه بخش عکس که با موضوع طبیعت اجتماعى و آداب و سنن و فرهنگ ایران‏زمین دایر بود جاذبه‏هاى توریستى در استان‏هاى مختلف کشور ایران را به نمایش گذاشت. بخش رایانه این نمایشگاه، مکمل همه گونه اطلاعات گسترده در مورد تمامى هنرها و آثار باستانى و طبیعت و آداب و رسوم ایرانى مى‏توانست در اختیار بیننده قرار دهد.
برگزارى این نمایشگاه که با استقبال بى‏نظیرى از سوى ساکنان شهر عشق‏آباد قرار گرفت 6 روز به طول انجامید و در طول برگزارى نمایشگاه ریشه‏هاى فرهنگى، تاریخى مشترک دو کشور ایران و ترکمنستان، بازدیدکنندگان را مجذوب مى‏کرد. بازدید معاونت ریاست جمهورى ترکمنستان و سفراى کشورهاى مختلف و مقامات کشور ترکمنستان نیز از جمله دلایل جاذبه نمایشگاه و هفته فرهنگى ایران در ترکمنستان بود.

تاریخچه ترکمن‏ها و ترکمنستان‏

ترکمن‏ها از 6 هزار سال پیش در منتهاالیه منطقه شمالى سواحل دریاچه رشیق‏گل در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشته‏اند. محدوده ترکمنستان کنونى که از دیرباز مسکونى بوده است همواره جزئى از حکومت‏هاى ایران یاکوشانیان سعدى (حکام آسیاى مرکزى و بخشى از افغانستان فعلى) بوده و از وجود حکومت محلى اطلاعى در دسترس نمى‏باشد. گذشته فرهنگى ترکمن‏ها که در ابتدا به نام «اغوز» شناخته شده‏اند وجود رابطه به تعالیم «قورقوت آتا» یا «دده قورقوت» را به ثبوت مى‏رساند.
«قورقوت آتا» بنا به قولى با الهام از تعالیم دین مبین اسلام، قوم خود را به پذیرش آئین دین اسلام دعوت مى‏کنند. از آن پس ساختار فرهنگى، اجتماعى ترکمن‏ها بر مبناى آموزش‏هاى اسلامى شکل مى‏گیرد. این‏آموزش‏ها با گذشت اعصار به عنوان اعتقادات و باورهاى جدایى‏ناپذیر در احیاى فرهنگى ترکمن‏ها محسوب مى‏شود.

تاریخچه کشور ترکمنستان‏

کشور ترکمنستان در شمال شرقى کشور ایران قرار دارد که در سال 1991 رسماً به استقلال دست یافت. این جمهورى با 488 هزار و 100 کیلومتر مربع مساحت در آسیاى میانه و در کنار دریاى خزر قرار دارد. این کشور از سمت جنوب با جمهورى اسلامى ایران، از سمت شرق به افغانستان، از شمال شرقى با ازبکستان و از شمال غربى با قزاقستان هم‏مرز است. طول ساحلى ترکمنستان با دریاى خزر در قسمت غربى به 1768 کیلومتر مى‏رسد.

ترکمنستان و ترکیب قومى‏

ترکمنستان کم‏جمعیت‏ترین کشور آسیاى مرکزى است. با وجود جمعیت اندک کشور ترکمنستان که طبق آخرین آمار رسمى سال 1995 نزدیک به 5/4 میلیون نفر است، ترکمنستان از کشورهاى چندملیتى به شمار مى‏آید که گروههاى قومى و ملى بر اساس قانون اساسى از حقوق مساوى برخوردارند. بر اساس برخى آمارها، نمایندگان بیش از یکصد ملیت و قومیت در ترکمنستان سکونت دارند. از جمعیت ترکمنستان تعداد 77% ترکمن و بقیه به ترتیب روس، ازبک، آذرى، بلوچ، ارمنى، تاتار، قزاق و اوکراینى هستند. همچنین گروههایى از ایرانیان، کردها، کره‏اى‏ها، دونگان‏ها، خزرها و یهودى‏ها و سایر قومیت‏ها نیز در ترکیب قومى ترکمنستان وجود دارند.

باقى‏مانده‏هاى جاده ابریشم و آثار تاریخى‏

ترکمنستان داراى آثار تاریخى بسیارى است. جاده ابریشم که در گذشته دور، نقشى بسیار مهم در برقرارى ارتباطات بازرگانى شرق و غرب داشته، در قسمتى از مسیر طولانى خود از آسیاى مرکزى و بالطبع از ترکمنستان گذشته و به بنادر شرقى دریاى مدیترانه منتهى مى‏شده است. هم‏اکنون خرابه‏ها و آثار برجاى مانده از دوره فعالیت این جاده گویاى اهمیت آن در حیات اقتصادى و فرهنگى مردم آن دوران است.

سرخس، یکى از نقاط مهم در مسیر جاده ابریشم و بین شهرهاى نیشابور و مرو بوده است. استادان معمار و بنّاى سرخس با ساختن بناهاى تاریخى و ماندگار در ایران و آسیاى میانه، نام خود و سرخس را در تاریخ، ابدى کردند.
«آنو» یکى از شهرهاى قرون وسطایى است که در 12 کیلومترى جنوب شرقى عشق‏آباد پایتخت ترکمنستان قرار دارد. وسعت این شهر تقریباً70 هکتار است. در این شهر روزگارى مسجدى قرون‏وسطایى به نام «مسجد سیدجمال‏الدین» وجود داشته است. بقایاى مسجد مذکور در جریان زمین‏لرزه سال 1948 عشق‏آباد کاملاً از بین رفته است.
قلعه «نسا» نیز قلعه‏اى قدیمى است که در 15 کیلومترى غرب عشق‏آباد قرار دارد و در هزاره سوم پیش از میلاد ساخته شده است. نسا، پایتخت دولت پارت‏ها بوده و قصرهاى پادشاهى و معابد و گنجینه جواهرات پادشاهان پارت در این قلعه قرار داده شده است. در کاوش‏هاى باستان‏شناسى در قلعه نسا معابد مدور و برجى‏شکل کشف شده است.
یکى دیگر از آثار باستانى زیبا و منحصر به‏فرد در 500 کیلومترى شهر عشق‏آباد آرامگاه «توره‏بگ‏خانم» است که به شکل دوازده ضلعى است که از سمت جنوب به سردرى بلند منتهى مى‏شود.

دیدارى چندروزه از عشق‏آباد

بر اساس کشفیات باستان‏شناسى سکونت در عشق‏آباد از اواخر سده اول قبل از میلاد آغاز شده است ولى در اراضى شهر عشق‏آباد کنونى از آثار معمارى آن دوره چیزى باقى نمانده است.
در قرن نوزدهم میلادى عشق‏آباد به شهر تبدیل شد. در ساعت 1 و 17 دقیقه بامداد روز 6 اکتبر سال 1948، زمین‏لرزه‏اى به شدت 9 تا 10 ریشتر در عشق‏آباد به وقوع پیوست که در نتیجه آن، شهر تقریباً با خاک یکسان شد. از جمله قربانیان این زمین‏لرزه خانواده رئیس‏جمهورى کنونى ترکمنستان آقاى «صفرمراد نیازف» بود. آقاى «نیازف» در آن زمان کودکى 8 ساله بود و تنها فردى از اعضاى خانواده بود که از زمین‏لرزه جان سالم به‏در برد. پس از زمین‏لرزه، شهر به تدریج بازسازى شد. در سال‏هاى دهه‏هاى 50 و 60 قرن بیستم میلادى در این شهر آکادمى‏هاى علوم، دانشگاه دولتى و پژوهشکده‏هاى علمى و تحقیقاتى و تئاتر و موزه تأسیس گردید. اما در عشق‏آباد کنونى شتاب و سرعت توسعه بسیار چشمگیر است. مرکز جدید عشق‏آباد بر گرداگرد بناى یادبود بیطرفى ترکمنستان و موزه یادبود قربانیان زمین‏لرزه عشق‏آباد که در سال 1999 ساخته شده شکل مى‏گیرد.
بر اساس آمار رسمى جمعیت شهر عشق‏آباد هم‏اکنون 604700 نفر و وسعت آن تقریباً 30 هزار هکتار است.

در عشق‏آباد بیش از هر چیز، مسجدهاى زیبا به چشم مى‏خورد

«مسجدالاقصى»، در عشق‏آباد مرکز اصلى تجمع مسلمانان است. از مساجد دیگر، مسجد «عمر» و مسجد «عثمان» است. مسجد عمر، مسجد بزرگى است که در کنار مسجد شیعیان قرار دارد. دولت قطر نیز اقدام به ساختن مسجد بسیار بزرگ و مدرنى به نام «آزادى» کرده است که داراى کلیه امکانات فرهنگى و تبلیغى بود و در یکى از بهترین نقاط عشق‏آباد قرار دارد.
مسجد امام رضا(ع) در عشق‏آباد، مرکز تجمع شیعیان است که به همت چند نفر آذرى احداث شده است. در حال حاضر در ترکمنستان 107 مسجد وجود دارد که بیشتر آنها پس از استقلال تأسیس شده است.
شمار شیعیان در ترکمنستان به درستى معلوم نیست اما عده‏اى تعداد آنها را حدود 50 هزار نفر تخمین زده‏اند که اکثر آنها ایرانى‏الاصل هستند که در بیشتر نواحى مرزى به سر مى‏برند. جالب است بدانید سنت‏هاى اسلامى در مراحل مختلف زندگى مسلمانان این سرزمین متجلى است. روسرى سنتى، خواندن دعاى سفره، برپایى اعیاد اسلامى از جمله سننى است که مسلمانان رعایت مى‏کنند. یکى دیگر از دیدنى‏هاى عشق‏آباد، موزه‏هاى متعدد آن است که معروف‏ترین آنها موزه ملى ترکمنستان و موزه فرش ترکمن است. در موزه ملى، تقریباً انواع صنایع دستى و همچنین اشیاء کشف شده در حفارى‏هاى باستان‏شناسى در خاک ترکمنستان به اضافه آثار هنرى غربى و همچنین برخى از هدایاى خارجیان به رئیس‏جمهورى ترکمنستان به نمایش گذاشته شده است.
«گوگ تپه»، کاخ جدید ریاست‏جمهورى و فرهنگسراى «روحیت»، کاخ عدالت (محل استقرار وزارت دادگسترى، دادستانى، دیوان عالى کشور)، کاخ وزارت دفاع و عمارت نوساز مجلس ترکمنستان، پارک استقلال و بناى یادبود استقلال نیز از دیدنى‏ها و ساختمان‏هاى زیباى عشق‏آباد به شمار مى‏روند. از دیگر مناظرى که جلب توجه هر سیاح و گردشگرى را به خود فرا مى‏خواند، پوشش محلى زنان ترکمنى است. تلفیقى زیبا از تنوع رنگ‏ها، چشم هر بیننده‏اى را به خود جلب مى‏کند.
لباس زنان ترکمن سرشار از تنوع و زیبایى است و براى هر دوره سنى نوعى متفاوت از پوشش را در فرهنگ خود دارد که دستاورد دست‏هاى زنان و مردان ترکمنى است. در ترکمنستان با استفاده از هنر ابریشم‏بافى، پارچه‏هاى ظریف ابریشمى با رنگ‏هاى گوناگون به نام «تینى»، «دارایى»، «سوسانى» و «چُب بتف»، «آلاچا»، «گودرى» و «قالبیرى» تولید مى‏گردد که از آن در پوشش و لباس زنان ترکمن بهره مى‏گیرند.
روسرى‏هاى دست‏بافت از پشم شتر و گوسفند بر سر زنان ترکمن جلوه‏اى زیبا دارد که با نام‏هاى «قینگاج» و «دویپلى» تولید مى‏شود.
از هنر گلدوزى در این سرزمین، در لباس‏هاى زنان و مردان ترکمن نظیر «کورتر»، «چابیت» و کلاه سنتى «تاخیا» مى‏توان نام برد. «تاخیا» یا «تاخیه» کلاهى است که دختران در ترکمنستان بر سر مى‏گذارند. روى این کلاه که گرد مى‏باشد برجستگى وجود دارد. این کلاه با پولک تزئین مى‏شود. دختران موهاى خود را به صورت چهار رشته بافته و دو رشته از جلو و دو رشته به عقب مى‏اندازند. در عشق‏آباد خانه‏هایى که کارگاه شده‏اند و کارگاههاى بزرگى که به ساختن مجسمه‏هاى عظیم چوبى، سفالى و گچى در حومه شهر کم نیست که در آن نقاشان و هنرمندان به خلق آثار مى‏پردازند. اوستاخانه در مرکز انجمن نقاشان ترکمنى، یکى از این مراکز است که از آن بازدید شد.
از دیگر مراکز دیدنى شهر، بازارهاى آن است که معروف‏ترین آنها تکه‏بازار، روسکى‏بازار و تالکوحکا (بازار هفتگى خارج از شهر) مى‏باشد. اکثر بازارهاى عشق‏آباد در محلات مسکونى شهر قرار دارند و تقریباً هر محله یا بخش شهر یک مجتمع بازارى مخصوص به خود دارد که معمولاً به صورت چهارضلعى ساخته شده است که مرکز آن روى سکوهاى سنگى یا بتونى مواد غذایى عرضه مى‏شود و در طول اضلاع هم فروشگاههاى مختلف البسه و مواد مصرف همگانى و لوازم خانگى قرار مى‏گیرد. در نقاط مختلف حاشیه‏اى عشق‏آباد هم چند بازار عمده‏فروشى دایر است.
یکى از جالب‏ترین یافته‏هاى هر بازدیدکننده‏اى از ترکمنستان، با دقت و توجه نسبت به ساختار ادارى، سیاسى و فرهنگى، اجتماعى این کشور نقش و حضور زنان است که به عنوان نمونه به چند نمونه و نقش کلیدى ایشان با توجه به پُست و جایگاه ایشان که فرصت آشنایى در مدت‏زمان کمى مقدور شد اشاره مى‏شود:
- خانم گزل نور علیوا؛ معاون رئیس‏جمهور و وزیر فرهنگ ترکمنستان.
- خانم آنیا کارایو؛ مسئول امور بین‏الملل وزارت فرهنگ ترکمنستان.
- خانم مارال جومایوا؛ رئیس کتابخانه ترکمنستان.
- خانم مایا ملایوما؛ رئیس آرشیو دولتى ترکمنستان.
- خانم لنا کان؛ خبرنگار ترکمن‏پرس.
- خانم گلرخ برلکوا؛ خبرنگار ترکمن‏پرس.
- خانم اغول جردن حاجیوا؛ کارمند انستیتو میراث فرهنگى شرق و ترکمنستان.
- خانم کومش آمان‏گلدیوا؛ استاد زبان فارسى دانشگاه مختوم‏قلى.
- خانم تاتیتا نامردوا؛ رئیس هنرستان موسیقى عشق‏آباد.