همایشى از زنان و هنرهاى تجسمى
به انگیزه برگزارى نمایشگاه پیشگامان هنر نوگراى ایران در موزه هنرهاى معاصرمحبوبه پلنگى
همایش سهروزه «زن و هنرهاى تجسمى»، به عنوان بخش جنبى نمایشگاه پیشگامان هنر نوگراى ایران، بهجت صدر و منصوره حسینى، در موزه هنرهاى معاصر تهران افتتاح شد. موزه هنرهاى معاصر تهران به منظور آشکار شدن دامنه تلاشهاى دو نقاش زن پیشگام ایرانى، «منصوره حسینى» و «بهجت صدر» همایشى را با عنوان «زن و هنرهاى تجسمى» برگزار کرد.
به همین مناسبت گفتگوى مبسوطى با خانم منصوره حسینى در همین نمایشگاه داشتیم که در ادامه مىآید؛ پیش از آن به شرحى کوتاه از زندگى خانم بهجت صدر مىپردازیم.
بهجت صدر در 8 خردادماه 1303 در اراک به دنیا آمد. در سال 1327 به دانشکده هنرهاى زیبا دانشگاه تهران راه یافت و در رشته نقاشى به تحصیل پرداخت. در سال 1333 با رتبه اول از این دانشکده فارغالتحصیل شد. دو سال بعد به ایتالیا رفت و نخست در آکادمى «روبرتو ملى» و پس از آن در آکادمى هنرهاى زیباى ناپل به تحصیل پرداخت و از همین زمان به نقاشى انتزاعى و کار بر روى پارچههاى پهنشده بر روى زمین به وسیله رنگ و کاردک روى آورد. در سال 1335 اثرى از بهجت صدر همراه با آثار چند نقاش جوان ایرانى مقیم رم در بىینال جهانى ونیز به تماشا در آمد. سال بعد آثار انتزاعى خود را در گالرى «پینچو» رم به نمایش گذاشت. خانم صدر در سال 1338 پس از برگزارى چند نمایشگاه انفرادى و گروهى در ایتالیا، به ایران بازگشت و از همان زمان به عنوان استاد در دانشکده هنرهاى زیباى دانشگاه تهران مشغول به کار شد.
در سومین بىینال نقاشى تهران (1341ش)، جایزه بزرگ نمایشگاه به آثار او تعلق گرفت و این آثار در سى و یکمین بىینال جهانى ونیز به نمایش در آمد. از این زمان آثار او در نمایشگاههایى در ایران، آمریکا، برزیل، فرانسه و کانادا عرضه شد. در سال 1345، بورس فرصت مطالعات دانشگاهى پاریس را دریافت کرد و در همین ایام در سمت دستیارى «گوستاوسن ژیه» نقاش و استاد بوزار، شیوههاى آموزش هنر را آموخت. در سال 1346، نمایشگاهى از آثار «حرکتى» او در گالرى سیحون برگزار شد. در این نمایشگاه بهجت صدر در تجربهاى تازه به خلق آثارى پرداخت که روى آنها کرکرههاى فلزى که گاه با موتور کوچکى به حرکت در مىآمدند، نصب شده بود.
همزمان با اولین دوسالانه بینالمللى نقاشى جهان اسلام در موزه هنرهاى معاصر تهران، اثرى از صدر به نمایش در آمد. از سال 1381 آثار وى در نمایشگاهى که به منظور معرفى ایران و هنر در گالرى «گرى» در دانشگاه نیویورک برگزار شد، به نمایش در آمد. آثار بهجت صدر در مجموعههاى موزه هنرهاى معاصر ایران، بنیاد هنر معاصر پاریس، بخش فرهنگى شهردارى پاریس، مرکز یونسکو و مجموعههاى خصوصى نگهدارى مىشود.
در اولین روز این همایش سه روزه زن و هنرهاى تجسمى که به عنوان بخش جنبى نمایشگاه خانم صدر و خانم حسینى، پیشگامان هنر نوگراى ایران برگزار گردید، ابتدا فیلم مستند «بهجت صدر» که توسط «فریبا فراهانى» کارگردانى شده و با تدوین «بهمن کیارستمى» در سینما تک موزه هنرهاى معاصر تهران نمایش داده شد. در این فیلم بهجت صدر با استفاده از کاردک و رنگ و روغن بر روى یک تخته شیشهاى نقاشى مىکرد و دوربین، کلیه حرکات دست و کاردک وى را از پشت شیشه ضبط کرده و به این شیوه و روش کار وى براى مخاطبان آشکار مىشد.
پس از نمایش فیلم، «جواد مجابى»، شاعر، نویسنده و منتقد هنرى به بررسى آثار منصوره حسینى پرداخت. وى با اشاره به عدم وجود جریانهاى فرهنگى هنرى قوى در کشور به قدرت و توانایى و نبوغ انفرادى هنرى بهجت صدر اشاره کرد و وى را یک نقاش انقلابى دانست. مجابى در ادامه گفت: بهجت صدر خود را به تجربیات موفق خویش خلاصه نکرده و همواره از چارچوبهاى شناختهشدهاش بیرون تاخته است و این نوجویى مداوم، هنوز او را همان قدر کاشف محیط بیرونى نشان مىدهد که عارف درون.
وى در خاتمه سخنانش گفت: ستودنى است راه و رسم این نقاش پیشکسوت و استاد هنر دانشگاه تهران که در شرایط دشوار پنجاه ساله اخیر از راهگشایان نوآورى در عرصه هنرهاى تجسمى بوده و به هیچ روى و در هیچ وضعیت از نوآورى و کشف گستاخانه عرصههاى جدید باز نایستاده است.
«بهنام کامرانى»، دومین سخنران از اولین روز همایش، با نشان دادن اسلایدهایى از آثار هنرمندان مختلف جهان به بررسى و نمایش رفتار و نحوه کار هنرمندان زن در کشورهاى حاشیهاى پرداخت.
«آیدین آغداشلو»، آخرین سخنران این همایش در روز نخست بود که ضمن تأکید بر این نکته که قصد بررسى و بیان مطالبى پیرامون فمینیسم ندارد به ذکر این موضوع پرداخت که حتى در پیشینه تاریخى هنر ایران نیز زنان در طول تاریخ در حاشیه هنر نگهدارى شدند و هیچ گاه به آنها اجازه داده نشد تا به عنوان یک خالق هنرى عرض اندام کنند. در واقع زنان در هنر نقاشى جهان همواره مدلهایى بودهاند که از آنان به عنوان موضوع اثر هنرى استفاده مىشد. تنها در دوره مدرنیسم بود که به تدریج شخصیت هنرمندان زن به رسمیت شناخته شد.
آغداشلو در ادامه افزود: در تاریخ نگارگرى ایران تا انتهاى دوره قاجار، حتى به نام یک بانوى نگارگر هم برخورد نمىکنیم. البته در میان خوشنویسان، هنرمندانى بودند ولى ما نامى از زنِ نگارگر نمىبینیم. ضمن آنکه بافندگى تنها زمینه استثنایى است که زنان تا 200 سال پیش در این رشته آثار قابل توجهى را پدید آوردند.
در دومین روز از همایش زن و هنرهاى تجسمى، «ناهید عبدى»، با عنوان «حضور زنان در هنرهاى تجسمى ایران» به سخنرانى پرداخت و ضمن اشاره به نامآوران این عرصه، چگونگى روند و شکلگیرى این حرکت را بررسى کرد. همچنین حمید سورى با عنوان «تاریخ هنر و زنان» به بررسى تاریخى هنر در نزد زنان ایران و جهان پرداخت.
در آخرین روز این همایش «زهرا رهنورد»، رئیس دانشگاه الزهرا(س) در مورد «فمینیسم و نگارگرى ایران» به سخنرانى پرداخت. وى در بخشى از سخنانش با نشان دادن اسلایدهاى نگارگرى به بررسى و موقعیت زن در فرهنگ ایرانى پرداخت. وى گفت: در نگارگرى ایرانى، نمود جسمانى زن و مرد از یکدیگر تفکیک نشده است و هر دو لباس یکسان بر تن دارند. زن در این شکل هنرى هرگز مانند هنر غربى و تصورى که از مجسمه ونوس وجود دارد، به شکل یک محمل جنسى نشان داده نمىشوند بلکه هر جا که صحبت از عشق نیز هست، منظور عشق الهى است.
وى با اشاره به اینکه نگارگرى، هنرى سنتى است که با آغاز اسلام به ایران آمده و فمینیسم بحثى معاصر است ارتباط این دو مقوله را سخت، اما ممکن دانسته و عنوان کرد: ممکن است پایگاه نظرى امروزى باشد و سوژه مربوط به گذشته، اما اگر از خاستگاه نظرى وارد شویم، مىتوانیم هر موضوعى را در هر دوره تاریخى مطرح، تحقیق و بررسى کنیم. بنا به تحقیق و مطالعات وى، زن در بخشى از نگارهها به عنوان ستاره یا موجودى پرستیدنى است که هویت او عمدتاً در عشق نمود پیدا مىکند. در بخش دیگرى از نگارهها زن در هیچ مقولهاى جدى و مهم مطرح نمىشود و در جایى دیگر، زن سیاهى لشکر است و در جایى دیگر ساحت شرّ دارد.
دکتر رهنورد تنها ساحت قدسى زن را در نگارههاى ایرانى، ساحت عاشقانه او خواند و گفت: نگارگرى ما روندى را طى مىکند که ناشى از شرایط فرهنگى جامعه آن روز است. اما در جمع مىتوان گفت: یک اسمِ شب براى رسیدن زن به بالا وجود دارد که آن اسم شب عشق است، عشق الهى.
آخرین بخش همایش زن و هنرهاى تجسمى در سومین روز، میزگردى با حضور گروه نقد فرهنگستان هنر، منیژه صبحى، حمیدرضا شعیرى، سهراب هادى، حبیباللَّه درخشانى و مهرداد احمدیان در سالن اجتماعات موزه هنرهاى معاصر تهران بود که به نقد آثار خانم منصوره حسینى پرداخت.
)