همایشى از زنان و هنرهاى تجسمى‏
به انگیزه برگزارى نمایشگاه پیشگامان هنر نوگراى ایران در موزه هنرهاى معاصر

محبوبه پلنگى‏

همایش سه‏روزه «زن و هنرهاى تجسمى»، به عنوان بخش جنبى نمایشگاه پیشگامان هنر نوگراى ایران، بهجت صدر و منصوره حسینى، در موزه هنرهاى معاصر تهران افتتاح شد. موزه هنرهاى معاصر تهران به منظور آشکار شدن دامنه تلاش‏هاى دو نقاش زن پیشگام ایرانى، «منصوره حسینى» و «بهجت صدر» همایشى را با عنوان «زن و هنرهاى تجسمى» برگزار کرد.
به همین مناسبت گفتگوى مبسوطى با خانم منصوره حسینى در همین نمایشگاه داشتیم که در ادامه مى‏آید؛ پیش از آن به شرحى کوتاه از زندگى خانم بهجت صدر مى‏پردازیم.
بهجت صدر در 8 خردادماه 1303 در اراک به دنیا آمد. در سال 1327 به دانشکده هنرهاى زیبا دانشگاه تهران راه یافت و در رشته نقاشى به تحصیل پرداخت. در سال 1333 با رتبه اول از این دانشکده فارغ‏التحصیل شد. دو سال بعد به ایتالیا رفت و نخست در آکادمى «روبرتو ملى» و پس از آن در آکادمى هنرهاى زیباى ناپل به تحصیل پرداخت و از همین زمان به نقاشى انتزاعى و کار بر روى پارچه‏هاى پهن‏شده بر روى زمین به وسیله رنگ و کاردک روى آورد. در سال 1335 اثرى از بهجت صدر همراه با آثار چند نقاش جوان ایرانى مقیم رم در بى‏ینال جهانى ونیز به تماشا در آمد. سال بعد آثار انتزاعى خود را در گالرى «پینچو» رم به نمایش گذاشت. خانم صدر در سال 1338 پس از برگزارى چند نمایشگاه انفرادى و گروهى در ایتالیا، به ایران بازگشت و از همان زمان به عنوان استاد در دانشکده هنرهاى زیباى دانشگاه تهران مشغول به کار شد.
در سومین بى‏ینال نقاشى تهران (1341ش)، جایزه بزرگ نمایشگاه به آثار او تعلق گرفت و این آثار در سى و یکمین بى‏ینال جهانى ونیز به نمایش در آمد. از این زمان آثار او در نمایشگاه‏هایى در ایران، آمریکا، برزیل، فرانسه و کانادا عرضه شد. در سال 1345، بورس فرصت مطالعات دانشگاهى پاریس را دریافت کرد و در همین ایام در سمت دستیارى «گوستاوسن ژیه» نقاش و استاد بوزار، شیوه‏هاى آموزش هنر را آموخت. در سال 1346، نمایشگاهى از آثار «حرکتى» او در گالرى سیحون برگزار شد. در این نمایشگاه بهجت صدر در تجربه‏اى تازه به خلق آثارى پرداخت که روى آنها کرکره‏هاى فلزى که گاه با موتور کوچکى به حرکت در مى‏آمدند، نصب شده بود.
همزمان با اولین دوسالانه بین‏المللى نقاشى جهان اسلام در موزه هنرهاى معاصر تهران، اثرى از صدر به نمایش در آمد. از سال 1381 آثار وى در نمایشگاهى که به منظور معرفى ایران و هنر در گالرى «گرى» در دانشگاه نیویورک برگزار شد، به نمایش در آمد. آثار بهجت صدر در مجموعه‏هاى موزه هنرهاى معاصر ایران، بنیاد هنر معاصر پاریس، بخش فرهنگى شهردارى پاریس، مرکز یونسکو و مجموعه‏هاى خصوصى نگهدارى مى‏شود.
در اولین روز این همایش سه روزه زن و هنرهاى تجسمى که به عنوان بخش جنبى نمایشگاه خانم صدر و خانم حسینى، پیشگامان هنر نوگراى ایران برگزار گردید، ابتدا فیلم مستند «بهجت صدر» که توسط «فریبا فراهانى» کارگردانى شده و با تدوین «بهمن کیارستمى» در سینما تک موزه هنرهاى معاصر تهران نمایش داده شد. در این فیلم بهجت صدر با استفاده از کاردک و رنگ و روغن بر روى یک تخته شیشه‏اى نقاشى مى‏کرد و دوربین، کلیه حرکات دست و کاردک وى را از پشت شیشه ضبط کرده و به این شیوه و روش کار وى براى مخاطبان آشکار مى‏شد.
پس از نمایش فیلم، «جواد مجابى»، شاعر، نویسنده و منتقد هنرى به بررسى آثار منصوره حسینى پرداخت. وى با اشاره به عدم وجود جریان‏هاى فرهنگى هنرى قوى در کشور به قدرت و توانایى و نبوغ انفرادى هنرى بهجت صدر اشاره کرد و وى را یک نقاش انقلابى دانست. مجابى در ادامه گفت: بهجت صدر خود را به تجربیات موفق خویش خلاصه نکرده و همواره از چارچوب‏هاى شناخته‏شده‏اش بیرون تاخته است و این نوجویى مداوم، هنوز او را همان قدر کاشف محیط بیرونى نشان مى‏دهد که عارف درون.
وى در خاتمه سخنانش گفت: ستودنى است راه و رسم این نقاش پیشکسوت و استاد هنر دانشگاه تهران که در شرایط دشوار پنجاه ساله اخیر از راهگشایان نوآورى در عرصه هنرهاى تجسمى بوده و به هیچ روى و در هیچ وضعیت از نوآورى و کشف گستاخانه عرصه‏هاى جدید باز نایستاده است.
«بهنام کامرانى»، دومین سخنران از اولین روز همایش، با نشان دادن اسلایدهایى از آثار هنرمندان مختلف جهان به بررسى و نمایش رفتار و نحوه کار هنرمندان زن در کشورهاى حاشیه‏اى پرداخت.
«آیدین آغداشلو»، آخرین سخنران این همایش در روز نخست بود که ضمن تأکید بر این نکته که قصد بررسى و بیان مطالبى پیرامون فمینیسم ندارد به ذکر این موضوع پرداخت که حتى در پیشینه تاریخى هنر ایران نیز زنان در طول تاریخ در حاشیه هنر نگهدارى شدند و هیچ گاه به آنها اجازه داده نشد تا به عنوان یک خالق هنرى عرض اندام کنند. در واقع زنان در هنر نقاشى جهان همواره مدل‏هایى بوده‏اند که از آنان به عنوان موضوع اثر هنرى استفاده مى‏شد. تنها در دوره مدرنیسم بود که به تدریج شخصیت هنرمندان زن به رسمیت شناخته شد.
آغداشلو در ادامه افزود: در تاریخ نگارگرى ایران تا انتهاى دوره قاجار، حتى به نام یک بانوى نگارگر هم برخورد نمى‏کنیم. البته در میان خوشنویسان، هنرمندانى بودند ولى ما نامى از زنِ نگارگر نمى‏بینیم. ضمن آنکه بافندگى تنها زمینه استثنایى است که زنان تا 200 سال پیش در این رشته آثار قابل توجهى را پدید آوردند.
در دومین روز از همایش زن و هنرهاى تجسمى، «ناهید عبدى»، با عنوان «حضور زنان در هنرهاى تجسمى ایران» به سخنرانى پرداخت و ضمن اشاره به نام‏آوران این عرصه، چگونگى روند و شکل‏گیرى این حرکت را بررسى کرد. همچنین حمید سورى با عنوان «تاریخ هنر و زنان» به بررسى تاریخى هنر در نزد زنان ایران و جهان پرداخت.
در آخرین روز این همایش «زهرا رهنورد»، رئیس دانشگاه الزهرا(س) در مورد «فمینیسم و نگارگرى ایران» به سخنرانى پرداخت. وى در بخشى از سخنانش با نشان دادن اسلایدهاى نگارگرى به بررسى و موقعیت زن در فرهنگ ایرانى پرداخت. وى گفت: در نگارگرى ایرانى، نمود جسمانى زن و مرد از یکدیگر تفکیک نشده است و هر دو لباس یکسان بر تن دارند. زن در این شکل هنرى هرگز مانند هنر غربى و تصورى که از مجسمه ونوس وجود دارد، به شکل یک محمل جنسى نشان داده نمى‏شوند بلکه هر جا که صحبت از عشق نیز هست، منظور عشق الهى است.
وى با اشاره به اینکه نگارگرى، هنرى سنتى است که با آغاز اسلام به ایران آمده و فمینیسم بحثى معاصر است ارتباط این دو مقوله را سخت، اما ممکن دانسته و عنوان کرد: ممکن است پایگاه نظرى امروزى باشد و سوژه مربوط به گذشته، اما اگر از خاستگاه نظرى وارد شویم، مى‏توانیم هر موضوعى را در هر دوره تاریخى مطرح، تحقیق و بررسى کنیم. بنا به تحقیق و مطالعات وى، زن در بخشى از نگاره‏ها به عنوان ستاره یا موجودى پرستیدنى است که هویت او عمدتاً در عشق نمود پیدا مى‏کند. در بخش دیگرى از نگاره‏ها زن در هیچ مقوله‏اى جدى و مهم مطرح نمى‏شود و در جایى دیگر، زن سیاهى لشکر است و در جایى دیگر ساحت شرّ دارد.
دکتر رهنورد تنها ساحت قدسى زن را در نگاره‏هاى ایرانى، ساحت عاشقانه او خواند و گفت: نگارگرى ما روندى را طى مى‏کند که ناشى از شرایط فرهنگى جامعه آن روز است. اما در جمع مى‏توان گفت: یک اسمِ شب براى رسیدن زن به بالا وجود دارد که آن اسم شب عشق است، عشق الهى.
آخرین بخش همایش زن و هنرهاى تجسمى در سومین روز، میزگردى با حضور گروه نقد فرهنگستان هنر، منیژه صبحى، حمیدرضا شعیرى، سهراب هادى، حبیب‏اللَّه درخشانى و مهرداد احمدیان در سالن اجتماعات موزه هنرهاى معاصر تهران بود که به نقد آثار خانم منصوره حسینى پرداخت.