خانواده، جوان و ازدواج
احمد لقمانى
ازدواج و رسالت اطرافیان درباره نسل جوان
اولیاء، مربیان و مبلغان، رسالتى سخت و سنگین درباره اراده و اقدام جوانان نسبت به ازدواج دارند، زیرا تأثیر مثبت یا منفى این انتخاب و اقدام، گاه بیش از پنجاه سال به طور پیدا و دهها و صدها سال به طور پنهان و ناپیدا احساس مىشود.
مجموعه فعالیتهاى فکرى - فرهنگى و اجتماعى که اطرافیان نسل جوان باید به طور جدى در پى انجام آن باشند، عبارت است از:
1. توجیه «اهمیّت شناخت» و ارائه «راههاى شناخت»
نوجوانان و جوانان ایرانزمین از ویژگىهاى والایى بهرهمندند که از آن میان، عدالتمحورى، دانشدوستى و حق گرایى است. هرگاه مسئولان، والدین و دیگر دستاندرکاران امور جوانان، در جاى خود وظایف خویش را انجام دهند و به ارائه حقایق و بایستهها و شایستهها بپردازند، بى شک نسل جوان ما با جان و دل مىپذیرد و هرگز «سرعت» را برتر از «دقت» و یا «احساس» را حاکم بر «عقل و منطق» نمىنماید.
گام نخست وظایف اطرافیان ارائه دلایلى محکم و متین درباره ارزش مطالعه، شناخت، تحقیق و بررسى درست و دقیق درباره شریک زندگى آینده است، که این امر بسیار مهم، بنیان یک زندگى بالنده و پاینده خواهد بود. بىآنکه «بیراههها» جایگزین «راهها» گردد و آسیبهایى همچون وسواس، افراط، یکسونگرى و یا توقعات خیالى و رؤیایى جایگزین حقایق و واقعیات روز گردند و یا غفلت، احساس و هوس بر عقل و اندیشه ما تسلط یابند که در این مسیر حساس، یک لحظه غفلت، یک عمر پشیمانى به دنبال خواهد داشت:
نقش و نگار هوس، موج سراب است و بس
چند بر آب روان، صنعت روغن برید؟!(1)شیوههاى شناخت همسر
الف) مشورت با افراد فهیم و امین
هر یک از ما با هر قدرت عقلى و وسعت علمى به هر حال «یک نفر» هستیم و صاحب عقل و خردى محدود. مشورت یعنى پیوند عقلهاى دیگران با عقل خود، راههاى تیره و تار را روشن و مسیرهاى دور و دراز را نزدیک مىسازد؛ همان گونه که خلبان با گفتگو با برج مراقبت بهترین گزینه را درمىیابد و به سلامت به مقصد مىرسد و مىرساند.
در این میان یافتن «مشاور»، حساسیّت بسیارى دارد تا ضرر و زیان آن بیش از سود نشود.
«دیانت» یا خداترسى و خدامحورى، «درایت» یا آگاهى و هوشیارى در زندگى، «حرّیت» یا آزادى و آزادگى در ارائه نظرات بىهیچ ترس و مصلحتاندیشى، «دلسوزى و حفظ امانت» نسبت به سخنان مطرح شده، همه و همه جوان را در شناخت همسر آینده مدد مىرساند.
البته کمال و جمال این مشورت آن است که تصمیم نهایى و سخن آخرین از سوى جوان مطرح شود؛ بىآنکه شتابى در تصمیم یا کندى در اراده و تصویب صورت گیرد.
ب) بهرهمندى از واسطه یا معرّف
ناگفته پیداست هرگاه هدف معرّف تنها «پیوند» باشد، خطرات و ضایعات این شیوه بیش از حسنات و برکات آن است، اما اگر «پیوندى حکیمانه و آگاهانه» با توجه به جوانب مختلف افراد و خانوادهها صورت گیرد، «نیّت» و «عمل» هر دو خیر و خوب خواهد بود، بىآنکه «نیّت» خیر باشد و «عمل» شرّ.
ج) تحقیق و بررسى تمامعیار
در راه تحقیق باید جزئیات را بررسى کرد و دادههاى مختلفى به دست آورد، سپس هر یک را کنار هم چید و درباره آنها تفکر و مشورت کرد تا جزئیات امور، انسان را به کلیات و نتیجه نهایى برساند. «بررسى احوال و صفات اقوام ونزدیکان فرد» راهى است مطمئن که ما را به طور نسبى به تصمیمى معقول هدایت مىکند. همان گونه که امام على (ع) به برادر خود عقیل این شیوه را پیشنهاد کرد و پس از تحقیق عقیل «فاطمه کلابیه» یعنى امّالبنین انتخاب گردید.
این معیار، راهنما و راهگشاى خوبى در امر تحقیق است، زیرا شاخ و برگها از ریشهها تغذیه مىشوند و صفات و روحیات فرزندان همانند پدران و مادران و اجداد مىگردد. از اینرو پیشوایان دین گاه امر به ازدواج با گروهى خاص مىکردند و دلیل آن را عفت مردانشان بیان مىنمودند.
در این راه، «تحقیق از دوستان نزدیک فرد»، «معلمان و مدیران» و حتّى «دشمنان» شخص در چینش یکایک اطلاعات و نتیجهگیرى نهایى مفید و مؤثر و گاه حیاتى است.
د) فرستادن پیک
فرستادن نماینده، پیک یا سفیرى که آشنا با معیارهاى ما باشد وبا کمک تجربه، عقل و اندیشه و خیرخواهى و حفظ امانت، نظر خود را منتقل نماید. گامى مهم در
«دیانت» یا خداترسى
و خدامحورى، «درایت»
یا آگاهى و هوشیارى در زندگى
«حرّیت» یا آزادى و آزادگى
در ارائه نظرات بىهیچ ترس
و مصلحتاندیشى
«دلسوزى و حفظ امانت»
نسبت به سخنان مطرح شده
همه و همه جوان را
در شناخت همسر آینده
مدد مىرساند.
شناخت ما محسوب مىشود، بىآنکه دخالتى مستقیم در ارائه نظر نهایى داشته باشد.
ه) نوشتن نامه، ضبط صدا در نوار و یا بیان معیارها در فلیم
نوشتار و گفتار صادقانه، محترمانه و همسو با معیارهاى اخلاقى گامى مؤثر در نزدیک کردن تصمیم نهایى است و علاوه بر به کارگیرى «احساس و عاطفه»، «عقل و اندیشه» انسان را تقویت مىنماید، همان گونه که دیدن «عکس» در شناخت ظاهرى مؤثر است. به شرط آنکه تنها به افزایش شناخت و دستیابى به تصمیم نهایى کمک کند، و هیچ گونه فریب، حیله ویا زیان اخلاقى در آن دیده نشود.
و) گفتگوى مستقیم
تا فرد سخن نگفته باشد
عیب و هنرش نهفته باشد
شیوههاى پیشین شناخت، در جاى خود مفید و حتّى ضرورى است امّا گفتگوى رو در رو، همراه با دیدن سیماى هم و شنیدن سخنان، آرا و ایدههاى معمولى یا مهم همدیگر، نشان دهنده بسیارى از معیارهاى مورد توجه در زندگى مشترک است. چنانکه امیر مؤمنان على (ع) فرمود:
«ما اَضمَراحدٌ شیئاً اِلا ظَهَر فى فلتات لسانه و صفحات وجهه؛(2)
الگو، مدل یا راهنماى عملى
چیزى است که در اثر
«کمال گرایى» انسان
مفهوم مىیابد و آدمى را
از درون به گرایش نسبت به
صفات عالى و ارزشى و گریز از
صفات زشت و زیانبخش فردى
و اجتماعى هدایت مىکند.
انسان هر چه را در دل و درونش پنهان سازد، از لغزشهاى زبان و حالتهاى چهرهاش نمایان مىشود!» این ویژگى روانى با مذاکرات دقیق و زیرکانه و یا با فاصله زمانى بین جلسات به خوبى خود را نشان مىدهد، بخصوص اگر یک سؤال با عبارات مختلف چندین بار مطرح شود، با شگردهاى خاصى، تفاوت یا تناقض پاسخها آشکار مىگردد.
البته گاهى در انجام این گفتگو موانعى همچون مخالفت برخى پدران یا مادارن مشاهده مىشود، که در این هنگام بیان آثار سازنده این شیوه و حفظ حریم اخلاقى و یا شرعى مىتواند گفتگویى همراه با آرامش درون و احساس پاک، به دور از اضطراب و تعصبات بىجا پدید آورد.
«موضوع سخن» طرفین بنا بر میزان اهداف مادى یا آرمانهاى الهى گزینش مىشود، امّا تشریح خط مشى زندگى آینده، بیان صادقانه صفات روحى و اخلاقى، توضیح خواستهها و انتظارات طرفین از یکدیگر و ارائه شیوههاى رفت و آمدهاى فامیلى و دید و بازدیدهاى اجتماعى، بسیارى از تنشها و اختلافات سلیقهاى و رفتارى را کاهش یا تعدیل مىسازد.(3)
ناگفته پیداست که در هفتهها و ماههاى آغازین زندگى مشترک گاه و بىگاه اختلاف نظرها و اصطکاکهایى بین عروس با داماد یا خانواده او و یا بین داماد و خانواده عروس رخ مىدهد که طبیعى و قابل پیشبینى است. نکته پایانى این فراز را به موضوع «نگاه طرفین به همدیگر» اختصاص مىدهیم. نخست آنکه، «دیدن» مقدمه «پسندیدن» است و گاه راهى که نگاه انسان مىپیماید، دهها مشورت، واسطه و گفتگوى مستقیم نخواهد پیمود که:
با صد زبان چگونه شود یک زبان طرف
گفتار لب، به چشم سخنگو نمىرسد(4)
اما میزان و معیار این نگاه به صورت، گیسوان و دستها آن هم به طور معقول و در حد معمول، آن است که «هیچ لذّت و کامجویى در آن وجود نداشته باشد(5) و در حقیقت نگاه، گام پایانى جهت تحقق ازدواج باشد نه جنبه مقایسهاى و ...»2. شناخت، امر دفعى و آنى یا پدیدهاى تدریجى و پویا؟!
آشنا شدن با «واقعیات»، بسیارى از دلمشغولىها و دغهغههاى انسان را کاهش مىدهد. یکى از این واقعیّات آن است که بدانیم انسانها موجوداتى لایه لایه و پیچیده هستند و شناخت هر یک هرگز به صورت آنى یا دفعى و مقطعى نیست، بلکه پدیدهاى پویا است که در گذر زمان شکلى کامل و جامع مىیابد، از اینرو بسیارى از نگاههاى منفى یا گمانهاى نادرست در اثر آشنایى بیشتر دگرگون مىشوند و برخى از بىعلاقگىهاى آغاز، به عشق و محبّت بسیار مىانجامد.
«توجه» به راههاى شناخت که در بخش پیشین بدانها اشاره کردیم، کارى بایسته و شایسته است امّا «توقع» شناختى تمامعیار و جامع، غیر معقول و حتّى غیر ممکن است.3. مراحل شناخت یکدیگر
اطرافیان جوان باید مراحل شناخت طرفین را در سه مرحله توضیح دهند تا هر یک به دور از احساسات زودگذر و یا هیجانات آغازین زندگى، منتظر شناخت بیشتر و آرامش عمیقتر و بهترى باشند.
این مراحل، شناخت قبل از ازدواج (که در بخش اوّل بدان اشاره کردیم)، شناخت در ایّام پر خاطره و شیرین نامزدى و به تعبیر صحیحتر دوران عقد و شناخت پس از ازدواج با تشکیل زندگى است که هر مرحله مکمّل مرحله قبلى خواهد بود، زیرا در گذر ایّام، سنشان بیشتر، تجربیات او افزونتر و حالت «کمال عقل» در وى بهتر مىشود و با فروکش کردن شعله احساسات، حکمت و درایت فرد افزایش مىیابد.4. ارائه الگوهاى موفق و متعالى
خانوادههاى فهیم با ارائه الگوهاى ارزشمند چشماندازهاى ارزندهاى از زوج موفق در مقابل چشمان جوانان خویش مىگشایند تا روزمرّگى و سطحى نگرى یا عوام گونگى گریبان عزیزان آنان را نگیرد و خوشىهاى عادى و هادى زندگى، آیندهنگرى و کمال یابى را از آنان نرباید.
الگو، مدل یا راهنماى عملى چیزى است که در اثر «کمال گرایى» انسان مفهوم مىیابد و آدمى را از درون به گرایش نسبت به صفات عالى و ارزشى و گریز از صفات زشت و زیانبخش فردى و اجتماعى هدایت مىکند تا پس از چندى «همانندسازى»، استعدادهاى را کد را روان، اندیشههاى شایان را تنظیم
و پر توان و زندگى زوج را همراه با تعالى روح و روان و کمال و تکامل گرداند و این رخدادى خجسته و مبارک است که امتیاز زندگى والا و بالا محسوب مىشود و انسان را به این باور مىرساند که:
هزار آیینه حیرت در قفس کرده است طاووست
جهانى چشم گشاید تو گر یک بال بگشایى(6)5. تقویت فرهنگ سادهزیستى
تقویت «فرهنگ سادهزیستى» در اندیشه نسل جوان - به دور از هر گونه شعار، عوامفریبى و یا نفاق فکرى و عملى - تشکیل خانواده را سهل و آسان مىنماید و زنجیرهاى بردگى و بندگى «تجملگرایى»، «تفاخر» و «خودبرتربینى» را مىگشاید.
گاه پدران و مادران با فراموش کردن روزهاى آغازین زندگى خویش و تهیدستى و تنگدستى ایام جوانى، انتظارات و توقعات کمرشکنى از جوانان امروز دارند، غافل از اینکه دل سپردن به این افتخارات موهوم، سیل بنیان کنى خواهد شد که خانوادههاى بسیارى را به پرتگاه فساد و فتنه مىکشاند و عاقبتى جز بىعاقبتى نخواهد داشت!6. طبیعى دانستن تفاوتهاى اخلاقى و فرهنگى
زوجهاى جوان باید از اطرافیان خود بیاموزند که وجود تفاوتهاى فکرى، اخلاقى و فرهنگى میان همسران، امرى طبیعى است، مهم، دستیابى به شیوه برخورد با این تفاوتها یا تعارضهاى خانوادگى و اجتماعى است.
مطالعه و آموزش، مشورت و ایجاد بینش همراه با درایت و کوشش طرفین، این راه به ظاهر سخت و سنگلاخ را سهل و آسان مىسازد. به ویژه آنکه این اصطکاک حاصل دو منطقه جغرافیایى خاص، با آداب و رسومى ویژه باشد که در گذر زمان قابل حل خواهد بود.7. جدّى گرفتن دورههاى آموزش قبل از ازدواج
حضور جدّى و فراگیر در دورههاى آموزش پیش از ازدواج، کمبود دانش و تجربه زوج را جبران مىکند و بسیارى از خامىها، شتابزدگىها و یا تصمیمهاى آنى و لحظهاى را کاهش مىدهد.
افزون بر این، علاقه شورانگیز به فراگیرى شیوهها و اصول همسردارى، زندگى شیرین و دلنشین و اصول برخوردهاى خانوادگى و اجتماعى، هر یک از عروس و داماد را به دانستن و فهمیدن تشویق مىکند و مطالعه آثار ارزشمند و راهگشا، سهمى بسزار در این عرصه خواهد داشت.8. ارائه شیوههاى حل مشکلات زندگى
مقتضیات سن نسل نو اقتضا مىکند که با کمترین لغزش و لرزش، بنبستى سخت مقابل خود احساس کنند و ناامید و مأیوس شوند. پدران، مادران، مربیان و مبلّغان باید
به گونهاى شیوا و زیبا، راههاى برونرفت و گریز از چنین بنبستهایى را با بیان شیوههاى حل مشکلات مطرح سازند تا پس از چندى آنان بىنیاز از دیگران، خود روشى معقول و منطقى بیابند و پیش از آنکه «رخدادها» به «بحران» تبدیل شود، از آنان رهایى پیدا کنند.9. عشق و علاقه همراه با درایت و دانش
به جوانان بیاموزیم که عشق و علاقه براى شروع زندگى مشترک لازم و ضرورى است امّا کافى نیست، بلکه پیوند علاقه با درایت، عشق با دانش، ضامن تداوم و استمرار روابط زوج خواهد بود.
10. نگاه به زندگى از دریچهاى حرکت آفرین و پرنشاط
بسیارى از ویژگىهاى زندگى موفق، اکتسابى و قابل دستیابى است، به گونهاى که در سایه کار و پیشتکار مىتوان به آنها دست یافت. آشنا ساختن نسل جوان به این واقعیت زرّین و زیبا، امیدوارى والایى به آنان مىبخشد تا از دریچهاى مثبت و حرکتآفرین به زندگى بنگرند، همیشه به «داشتهها» بیش از «نداشتهها» بیندیشند و افقهاى «فردا را بهتر از امروز» ارزیابى نمایند که این نوع نگاه طلیعهاى طلایى براى فردا و فرداهاى زندگى مشترک، همراه با شادکامى و خوشبختى فراهم مىسازد.(7)
پىنوشتها: -
1) بیدل دهلوى.
2) نهج البلاغه، صبحى صالح، حکمت 26.
3) با استفاده از کتاب، جوانان و انتخاب همسر، على اکبر مظاهرى.
4) صائب.
5) امام صادق (ع)؛ وسایلالشیعه، شیخ حر عاملى، ج 14، ص 60.
6) بیدل دهلوى.
7) جوان و نیروى چهارم زندگى، دکتر شرفى، ص 43 و 44.
)