خواب، نیازى حیاتى
دکتر حسین برهانى
خواب، یک حالت منظم و مکرر است که در جریان آن بدن دچار یک حالت بىحرکتى نسبى مىشود. تنفس و ضربان قالب آرامتر مىشود و تغییراتى در قوام عضلات و درجه حرارت بدن و ترشحات هورمونى و فشار خون روى مىدهد. در رابطه با تشخیص بیمارىهاى مختلف بخصوص اختلالات اعصاب و روان، خواب علامت بسیار مهمى است. اختلال در خواب شبانه در اغلب موارد نشانه شروع یک اختلال روانى است. این اختلال مىتواند از یک اضطراب متوسط تا یک اختلال روانى شدید را در بر گیرد.
در جریان خواب طبیعى دو اتفاق مىافتد: 1- حرکات سریع چشم؛ 2- حرکات غیر سریع چشم. در مرحله خواب، با حرکات غیر سریع چشم، چهار مرحله وجود دارد که در جریان این چهار مرحله، اکثر اعمال طبیعى بدن نسبت به حالت بیدارى کاهش قابل توجهى پیدا مىکنند. اما در جریان خواب با حرکات سریع چشم فعالیت مغز و سایر فعالیتهاى طبیعى بدن مثل حالت بیدارى و گاهى فعالتر از حالت بیدارى است که منجر به خستگى بعد از خواب مىشود. بعد از شروع خواب، ابتدا مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم شروع مىشود و حدود 90 دقیقه پس از شروع خواب است که خواب با حرکات سریع جایگزین مرحله قبل مىشود. کوتاه شدن این زمان 90 دقیقهاى در اختلال افسردگى و حمله خواب دیده مىشود.
در افراد سالم و طبیعى، خواب با حرکات غیر سریع چشم که معروف به NREMاست در مقایسه با حالت بیدارى با آرامش خاصى همراه است. ضربان قالب مشخصاً 10 - 5 ضربه در دقیقه کمتر از حالت استراحت در بیدارى است و این ضربان ریتمیک و منظم است، تنفس فرد هم آرامتر مىشود، همین طور فشار خون کاهش مىیابد، جریان خون هم در اکثر اعضاى بدن مختصرى کاهش مىیابد.
عمیقترین بخش خواب با حرکات غیر سریع چشم ]NREM[مرحله 3 و 4 مىباشد. در این مرحله اگر فرد بیدار شود ممکن است دچار اختلال جهتیابى شود. آشفتگى در موقع بیدار شدن در مرحله 3 و 4 خواب ممکن است باعث بروز مشکلاتى نظیر شبادرارى و خوابگردى و یا کابوس شبانه شود. همان طور که گفتیم در انسان در جریان خواب REM نبض و تنفس و فشار خون در جریان خواب REM بیشتر از مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم یا (NREM) مىباشد و حتى گاهى بالاتر از حالت بیدارى است. پس هر چقدر زمان خواب REMطولانى شود، ممکن است فرد دچار خستگى فیزیکى و روانى بیشترى شود. در جریان خواب REM میزان مصرف اکسیژن مغز هم افزایش مىیابد ولى پاسخ تهویهاى کافى نیست و میزان CO2ممکن است افزایش یابد؛ ولى در جریان خواب REMعضلات اسکلتى بىحرکت خواهند بود اما در جریان خواب REMرؤیاها زیاد دیده مىشود.
رؤیاها و خوابهاى مربوط به خواب REMمعمولاً انتزاعى و فرا واقعى یا «سورئال» است. دوره خواب REMدر خواب شبانه تقریباً هر 90 تا 100 دقیقه یک بار تکرار مىشود. اولین دوره خواب REMمعمولاً کوتاهترین دوره یعنى حدود 10 دقیقه است؛ ولى دورههاى بعدى آن ممکن است بین 15 تا 45 دقیقه طول بکشند. دورههاى خواب REM اکثراً در ثلث آخر شب روى مىدهند اما بیشتر مرحله خواب NREMبخصوص مرحله 4 خواب در ثلث اول شب اتفاق مىافتد. الگوى خواب در سنین مختلف و در طول عمر متفاوت است و تغییر مىکند. مثلاً در دوره نوزادى، خواب REMبیش از 50 درصد کل زمان خواب را شامل مىشود. یک نوزاد مىتواند شبانهروز 16 ساعت و گاه تا 20 ساعت بخوابد و به تدریج تا 4 ماهگى،
درصد خواب REM به کمتر از 40% مىرسد. در دوره جوانى درصد مراحل خواب تغییر مىکند و تا سنین پیرى این الگو به صورتى نسبتاً ثابت ادامه مىیابد. در دوره جوانى درصد خواب REM به 25% مىرسد و درصد خواب NREM به 75% مىرسد.
اعتقاد بر این است که براى خواب یک مرکز ساده و خاص وجود ندارد بلکه چندین مرکز مرتبط با هم وجود دارند که عمدتاً در ساقه مغز واقع شدهاند و به صورت متقابل باعث تحریک یا مهار همدیگر مىشوند. برخى مطالعات هم به این نتیجه رسیدهاند که یک واسطه شیمیایى عصبى به نام «سروتونین» در تنظیم خواب مؤثر است. یعنى اگر سروتونین به هر علت در سیستم مغز و اعصاب ساخته نشود، سبب کاهش خواب خواهد شد. مصرف مواد غذایى حاوى مقادیر زیاد «اِل - تریپتوفان» مىتواند باعث کاهش زمان نهفته خواب و بیدارىهاى شبانه شود. «اِل تریپتوفان» پیشساز «سروتونین» است.
واسطه شیمیایى دیگرى به نام «نورآدرنالین» هم در کنترل الگوى طبیعى خواب نقش مهمى دارد به این صورت که مواد یا داروهایى که باعث افزایش فعالیت و شلیک نورونهاى حاوى «نوراپىنفرین» مىشوند، مىتوانند خواب REMرا به طور قابل ملاحظهاى کاهش دهند و بیدارى را افزایش مىدهند.
واسطه شیمیایى عصبى دیگرى به نام «استیلکولین» نیز در ایجاد خواب REMدخیل است و داروهاى مقلد آن مىتوانند حالت بیدارى را به خواب تبدیل کنند. در جریان «آلزایمر» همه بیماران با نقصان یا فقدان استیلکولین مواجه شده و خواب REM کاهش مىیابد که ناشى از کاهش نورونهاى «کولیزدریک» ناقل «استیلکولین» مىباشد. معتقدند در جریان خواب شبانه، مادهاى به نام «ملاتونین» ترشح مىشود که باعث بهبود و کیفیت خواب مىشود. این ماده در اثر نور خورشید و در طول روز و تا حدودى در مواجهه با نور مصنوعى کاهش قابل ملاحظهاى پیدا مىکند.
واسطه عصبى - شیمیایى دیگرى به نام «دوپامین» هم تأثیر هوشیارکننده دارد؛ بنابراین بیمارىها و داروهایى که باعث افزایش دوپامین مغز مىشوند، باعث افزایش بیدارى خواهند شد.نیاز افراد به خواب، متفاوت است
بعضى از افراد طبیعتاً خواب کمترى دارند و براى اینکه بتوانند عملکرد مثبت و باکفایتى داشته باشند، در طول شبانهروز کمتر از 6 ساعت مىخوابند. در مقابل عدهاى نیز هستند که براى عملکرد کافى نیاز به بیش از 9 ساعت خواب دارند که به این گروه، افراد پرخواب مىگویند. این گروه نسبت به افراد کمخواب، دورههاى خواب REMبیشترى دارند و در هر دوره خواب REM حرکات چشم آنها سریعتر است که اصطلاحاً مىگویند دچار تراکم خواب REM هستند. اینها معمولاً با افزایش رؤیا مواجه مىشوند. اگر چه گاهى کاهش خواب با افسردگى همراه است، اما معمولاً افراد پرخواب، افسرده و مضطرب هستند و از جنبه اجتماعى منزوى و گوشهگیرند، زود خسته مىشوند و در مقابل افراد کمخواب، معمولاً جاهطلب و باکفایت و از نظر اجتماعى مسلط هستند. البته بایستى به این نکته نیز توجه داشت که در جریان کار جسمى و فیزیکى، ورزش، بیمارىهاى مزمن، استرس و فشار روانى، حاملگى و همچنین در جریان افزایش فعالیت ذهنى نیاز به خواب افزایش پیدا مىکند. اما با وجود تفاوتهاى فردى به طور معمول هر فرد بین 7 الى 8 ساعت در شبانهروز نیاز به خواب دارد. در ادامه به اختلالات خواب مىپردازیم.
ادامه دارد.
)