تغذیه زنان و دختران در جمهورى اسلامى ایران‏‏


 

تغذیه زنان و دختران در جمهورى اسلامى ایران‏
دفتر بهبود تغذیه جامعه، وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى‏

[پیشرفت‏هاى جمهورى اسلامى ایران در بخش بهداشت، درمان و تغذیه به ویژه در سال‏هاى اخیر به گونه‏اى بوده است که تحسین و تشویق مجامع بین‏المللى را نیز برانگیخته است. یکى از معیارهاى پیشرفت و توسعه در این بخش، شاخص تغذیه در اقشار مختلف جامعه است که آمارها آینده امیدوار کننده‏اى را نوید مى‏دهند. در این میان تغذیه بانوان و دختران به عنوان آینده‏سازان جامعه و بستر توسعه انسانى از تأثیرات اجتماعى افزون‏ترى برخوردار است که در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.
شاخص‏هاى تغذیه بانوان و دختران پیش و پس انقلاب و وضعیت آن در دو دهه گذشته، اقدامات پیشگیرانه و انجام شده از سوى نهادهاى مرتبط براى بهبود تغذیه، الگوى تغذیه‏اى به چالش‏هاى پیش رو و وضعیت مقایسه‏اى ایران با کشورهاى منطقه در این زمینه، محورهاى اصلى این مقاله است که با عنایت به آمار و اطلاعات مورد بررسى قرار گرفته است.]

اهمیت و ضرورت تغذیه بانوان و دختران

تغذیه مناسب و به عبارتى حق برخوردارى و دسترسى به غذاى سالم و مناسب، از اساسى‏ترین حقوق انسان‏هاست. بدون برخوردارى از تغذیه مناسب، هیچ کس از موهبت سلامت برخوردار نخواهد بود. انسانى که سالم نیست، توانایى و نشاط و پویایى و کارآیى لازم را براى فعالیت‏هاى روزمره ندارد. در دیدگاه گسترده‏تر، چنین انسان‏هایى توانایى مشارکت فعال در جامعه را ندارند، بنابراین توسعه اقتصادى، اجتماعى و عمرانى در جامعه‏اى که افراد آن سالم نیستند اتفاق نخواهد افتاد.
براى دستیابى به توسعه پایدار، توجه به جنبه‏هاى گوناگون سلامت در همه افراد ضرورى است. در این میان، توجه به تغذیه بانوان و دختران به دلیل نیازهاى جسمانى خاص این افراد در دوران مختلف زندگى اهمیت ویژه‏اى دارد. از طرفى دختران امروز، مادران آینده هستند و در صورت توجه به نیازهاى تغذیه‏اى آنان در زمان حال، مادران سالم‏تر و در نتیجه نسل سالم‏تر و کارآمدترى در آینده خواهیم داشت.

شاخص‏هاى تغذیه بانوان و دختران، پیش و پس از پیروزى‏

شاخص‏هاى تن‏سنجى، از مهم‏ترین معیارهاى رشد کودکان است. در سال‏هاى گذشته در بررسى‏هاى مختلف، این شاخص‏ها در نقاط گوناگون کشور به طور پراکنده اندازه‏گیرى شده است ولى در سال 1377 براى نخستین بار، وضعیت رشد کودکان در تمام نقاط کشور بررسى شد. بر پایه این بررسى، 7/4% دختران زیر 5 سال کشور به لاغرى، 9/13% به کوتاه‏قدى تغذیه‏اى و 7/9% به کم‏وزنى مبتلا بودند. در بررسى دیگرى در سال 1380، براى نخستین بار وضعیت کمبود ریزمغذى‏ها در گروههاى سنى مختلف در سراسر کشور سنجیده شد. نتایج این بررسى نشان داد 3/31% دختران 6 ساله در سراسر کشور به کمبود روى و 7/32% به کم‏خونى مبتلا هستند. این ارقام در مورد دختران جوان به ترتیب به 3/29% و 4/18% مى‏رسد. همچنین، 19% زنان میانسال در کشور به کم‏خونى دچارند. به علاوه، 8/42% زنان باردار 5 ماهه و بیشتر در شهرها و 3/30% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامین‏D، 5/38% در شهرها و 42% در روستاها به کمبود روى و 15% در شهرها و 6/13% در روستاها به کمبود شدید و خفیف ویتامین Aمبتلا هستند.
متأسفانه اطلاعاتى از وضعیت تغذیه زنان و دختران در سال‏هاى پیش از انقلاب اسلامى وجود ندارد. اما پس از انقلاب، در مورد برخى از شاخص‏ها مثلاً کم‏خونى اطلاعات موجود بیانگر آن است که شیوع کم‏خونى در دختران نوجوان 19 - 15 ساله در سال 1374، در حدود 31% بوده و در سال 1380، به حدود 18% کاهش یافته، اما همچنان کم‏خونى و کمبود آهن به عنوان یک مشکل عمده مطرح است.

آمارهاى هشداردهنده‏

تمامى شواهد بیانگر آن است که جامعه ایرانى، در گذر شتاب‏زده تغذیه‏اى به سرعت به طرف یک مشکل مضاعف پیش مى‏رود. از یک طرف سوء تغذیه پروتئین انرژى در کودکان زیر 5 سال کشور و کمبود ریزمغذى‏ها (آهن، ید، کلسیم، ویتامین A و D) در سهم بزرگى از جمعیت کشور مشاهده مى‏شود، به طورى که بررسى ANISتوسط این دفتر در سال 1377 نشان داد که به طور کلى 800 هزار کودک زیر 5 سال (4/15%) دچار کوتاه‏قدى تغذیه‏اى متوسط و شدید هستند که نشانگر سوء تغذیه مزمن و طولانى است. 540 هزار کودک (9/10%) از کم‏وزنى متوسط و شدید رنج مى‏برند. کمبود ریزمغذى‏ها به ویژه آهن، روى، ویتامین Aو D از دیگر مشکلات تغذیه‏اى شایع در کشور به شمار مى‏رود که آمار مربوط به آن در بخش پیش ارائه شد.
مطالعه کشورى سال 1368 نیز نشان داده بود که کمبود ید به صورت آندمیک در تمام نقاط کشور وجود دارد. شیوع گواتر در این سال در حدود 68 درصد بوده است. بررسى کشورى سال 1380 نشان داد که به دنبال اقدامات انجام یافته این میزان به 10% کاهش یافته است. آخرین بررسى مصرف مواد غذایى که طى سال‏هاى 80 - 1378 توسط انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایى کشور انجام شد نشان مى‏دهد کمبود دریافت ویتامین A، B2، کلسیم و آهن در کل کشور وجود دارد.
همچنین بر پایه آمار موجود، حدود 36% افراد جامعه دچار پرخورى و دریافت بیشتر از مقدار مورد نیاز انرژى هستند. از طرف دیگر 23% مردم قادر به تأمین انرژى مورد نیاز روزانه خود نیستند. از نظر پروتئین نیز، 14% خانوارها با کمبود و54% خانوارهاى کشور با اضافه دریافت پروتئین روبه‏رویند. اختصاص یارانه به مواد غذایى بیشتر انرژى‏زا و فاقد ریزمغذى‏ها، موجب کمبود دریافت ریزمغذى‏ها و گرسنگى سلولى در درصد بالایى از جمعیت کشور شده است.
آخرین بررسى مصرف مواد غذایى که توسط انستیتو تحقیقات تغذیه‏اى کشور در سال 1380 انجام شده، بیانگر کمبود دریافت کلسیم در حدود 90 درصد خانوارهاى کشور است. این فرآیند در حالى است که فقر کلسیم، افراد جامعه را در معرض خطر پوکى استخوان قرار مى‏دهد. علاوه بر مصرف ناکافى شیر و لبنیات، افزایش مصرف نوشابه‏هاى گازدار که به دلیل املاح فسفات مانع از جذب کلسیم وعده غذایى مى‏شود، از عوامل مؤثر در بروز پوکى استخوان است.
دریافت کافى کلسیم از رژیم غذایى، جایگزینى نوشابه‏هاى گازدار با نوشابه‏هاى سالم مثل دوغ و نوشابه‏هاى پروبیوتیک، تحرک بدنى و ورزش منظم در حفظ سلامت استخوان و کاهش خطر پوکى استخوان (استئوپروز) باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین کمبود دریافت ویتامین B2و آهن در حداقل 75 درصد خانوارهاى کشور وجود دارد.
علاوه بر سوء تغذیه ناشى از فقر، شواهد موجود بیانگر آن است که جامعه ایرانى به سرعت دوران گذر تغذیه‏اى را پشت سر مى‏نهد. نشانه‏هاى هشداردهنده گسترش بیمارى‏هاى متابولیک نظیر قلب و عروق، دیابت، انواع سرطان‏ها و چاقى در شهرها بخصوص شهرهاى بزرگ دیده مى‏شود. بر اساس آمارهاى موجود از 800 مورد مرگ روزانه، 300 مورد مربوط به بیمارى‏هاى قلبى و عروقى است که یکى از علل عمده آن تغییر در الگوى مصرف غذا و افزایش مصرف چربى و روغن و کیفیت نامطلوب روغن‏هاى مصرفى در کشور است. متأسفانه 80 تا 90 درصد روغن مصرفى در کشور از نوع روغن نباتى جامد است که به دلیل بالا بودن میزان اسیدهاى چرب اشباع و ترانس، خطر بروز بیمارى‏هاى قلبى عروقى را افزایش مى‏دهد. مجموع اطلاعات موجود بیانگر آن است که سوءتغذیه و ناامنى غذایى در سطحى قابل توجه در کشور مشاهده مى‏شود.

گام‏هاى امیدوارکننده‏

در سال‏هاى گذشته و نیز در حال حاضر دفتر بهبود تغذیه جامعه با امکانات اندکى که داشته، براى بهبود وضعیت تغذیه اجتماع کوشش بسیار کرده و با تلاش بى‏وقفه به توفیقات ممتازى که در عرصه‏هاى بین‏المللى نیز مطرح است، دست یافته است. برنامه حذف اختلالات ناشى از کمبود ید در ایران از جمله برنامه‏هاى موفقى بود که منجر به انتخاب کشورمان از سوى سازمان جهانى بهداشت به عنوان کشور عارى از اختلالات ناشى از کمبود ید در منطقه مدیترانه شرقى در سال 2000 میلادى شد.
همچنین در راستاى بهبود وضعیت تغذیه و سلامت مردم کشورمان، این دفتر برنامه‏هاى مختلفى را در دست اجرا دارد که به طور خلاصه به آنها اشاره مى‏شود:

أ) برنامه‏هاى بهبود رشد و تغذیه کودکان‏
* برنامه گسترش دانش تغذیه‏اى پزشکان؛
* برنامه مشارکتى براى بهبود تغذیه و کاهش سوء تغذیه کودکان؛
* گسترش استفاده مؤثر از کارت مراقبت کودک؛
* طرح حمایتى تغذیه کودکان مبتلا به اختلال رشد در خانواده‏هاى نیازمند؛
ب) برنامه پیشگیرى و کنترل کمبود ریزمغذى‏ها
* برنامه کنترل و پیشگیرى از اختلالات ناشى از کمبود ید؛
* برنامه پیشگیرى و کنترل کمبود آهن؛
* تدوین برنامه جامعه پیشگیرى و کنترل کم‏خونى ناشى از فقر آهن با تأکید بر آهن یارى روزانه زنان باردار و کودکان زیر دو سال تحت پوشش شبکه‏هاى بهداشتى درمانى کشور؛
* برنامه ارتقاى سلامت دختران دانش‏آموز دبیرستانى از طریق آموزش تغذیه و آهن یارى هفتگى؛
* برنامه‏هاى غنى‏سازى مواد غذایى؛
ج) برنامه‏هاى ارتقاى فرهنگ و سواد تغذیه‏اى
* برنامه بهبود شیوه زندگى؛
* برنامه تهیه راهنماى غذایى کشور؛
* برنامه شیر در مدرسه؛
* برنامه‏هاى آموزش همگانى (اجراى بسیج ملى همراهى براى بهبود تغذیه و رشد کودکان، برگزارى همایش آبزیان و نقش آن در سلامت، برگزارى همایش تخم‏مرغ و نقش آن در برنامه غذایى، آموزش همگانى کاهش ضایعات نان، طراحى برنامه آموزش همگانى شیوه صحیح مصرف روغن با همکارى وزارت بازرگانى و ...)؛
د) برنامه‏هاى بهبود وضعیت تغذیه بالینى در بیمارستان‏هاى کشور
* بازنگرى شرح وظایف کارشناسان تغذیه در بیمارستان‏ها؛
* اصلاح ساختار تشکیلاتى بخش تغذیه در بیمارستان‏ها؛
* طراحى دوره آموزش بالینى فارغ‏التحصیلان رشته تغذیه(RD)؛
ه) تغذیه در اماکن عمومى
و) اقدامات پیشگیرانه‏
به منظور طراحى و تولید غذاهاى همخوان با توصیه‏هاى علمى و پیشگیرى از بیمارى‏هاى متابولیک با همکارى صنایع غذایى کشور اقدامات زیر صورت گرفت:
* بهبود کیفیت روغن با تشویق صنایع روغن به کاهش اسید چرب ترانس و اسیدهاى چرب اشباع؛
* غنى‏سازى روغن‏هاى خوراکى با ویتامین‏هاى D و A؛
تأکید بر غنى‏سازى مارگارین با ویتامین‏هاى D و A؛
* غنى‏سازى آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر و فارس و اقدام به غنى‏سازى آرد در استان‏هاى سیستان و بلوچستان، گلستان و هرمزگان در ماههاى اخیر.
* حمایت از غنى‏سازى ماکارونى با آهن و ویتامین‏هاى گروه B؛
* غنى‏سازى شیر با ویتامین D؛
* تولید کیک و کلوچه غنى شده با ویتامین A و آهن؛
* تشویق صنایع غذایى به تولید محصولات کم‏چرب و کم‏نمک؛
* حمایت از تولید تخم‏مرغ غنى از امگا3؛
* حمایت از تولید محصولات پروبایوتیک؛

الگوى تغذیه

الگوى تغذیه‏اى مناسب عبارت است از رعایت دو اصل تنوع و تعادل در برنامه غذایى روزانه، به عبارتى پیروى از برنامه غذایى متنوع که شامل مجموعه‏اى از هر چهار گروه اصلى مواد غذایى و به میزان توصیه شده و کافى باشد. در این راستا، لازم است افراد جامعه با گروههاى غذایى اصلى، مواد غذایى هر گروه و چگونگى مصرف آنها به خوبى آشنا باشند و از برنامه غذایى مناسب بسته به سن، جنس، وزن، وضعیت اقتصادى و میزان فعالیت خود پیروى کنند؛ به طورى که به میزان متعادلى از گروههاى اصلى: 1- نان و غلات؛ 2- گوشت، حبوبات، تخم‏مرغ و مغزها؛ 3- شیر و لبنیات؛ 4- میوه‏ها و سبزى‏ها استفاده کنند تا انواع مواد مغذى مورد نیاز بدن از جمله ویتامین‏ها، املاح معدنى، پروتئین، فیبر، مواد انرژى‏زا و به طور کلى مواد مغذى و مقوى در دسترس بدن‏شان قرار گیرد. اگر الگوى مصرف غذا از الگوى بیان شده پیروى کند، مى‏توان گفت الگوى تغذیه مناسبى دارد.

کشور سال مطالعه درصد سوء تغذیه درکودکان ( قد برای سن)
بنگلادش 1992،1997 2/64,6/54
پاکستان 1991،1994 6/49,3/36
فیلیپین 1992،1993 7/34 , 7/32
تایلند 1987،1993 6/21 , 16
ترکیه 1993،1998 5/20 , 16
سری لانکا 1993،1995 8/23, 4/20
ایران 1995،1998 9/18 , 4/15
مصر 4993،1998 0/26 , 9/24
مکزیک 1989،1996 1/33 , 9/33
کویت 1984،1995 2/12 , 7/10

چالش‏هاى پیش‏رو در جامعه امروز

مسئولیت همگانى براى بهبود سلامت در بدنه ادارى دیگر سازمان‏هاى مرتبط با این مهم کمرنگ است. در حالى که سوء تغذیه یک مشکل اجتماعى - اقتصادى است ولى پیامد آن به بخش بهداشت کشور تحمیل مى‏شود، به طورى که هر مشکلى در بخش‏هاى دیگر روى دهد عوارض آن به وزارت بهداشت (به صورت بیمارى) برمى‏گردد.
سوء تغذیه، یک بیمارى اجتماعى است که ندارى و نادانى مهم‏ترین ریشه‏هاى آن هستند. بخش بهداشت و درمان از نظر تخصص، مهارت و امکانات عملى نمى‏تواند در زمینه کاهش فقر، افزایش آگاهى و تغییر رفتار نقش راهبرى داشته باشد. به عبارت دیگر، نبود متولیان فقرزدایى، فرهنگ‏سازى، آگاهى‏رسانى و هدایت رفتار از مهم‏ترین تنگناهاست و اینها را لزوماً نمى‏توان تنها در بخش بهداشت به وجود آورد. هر چند براى فرهنگ‏سازى و رشد آگاهى مردم، دفتر بهبود تغذیه جامعه با امکانات محدود تلاش‏هاى بسیار کرده است، ولى تا زمانى که سایر بخش‏هاى درگیر، مشکل را چالش خودشان ندانند و با این تلاش‏ها همراه نشوند، دستیابى به نتیجه مطلوب بسیار مشکل خواهد بود. تبلیغات گسترده رادیو و تلویزیون براى مصرف غذاهایى که سلامت انسان را به خطر مى‏اندازد نظیر انواع غلات حجیم‏شده (پفک)، انواع نوشابه، روغن، سس و ... مثال بارزى است بر این مدعا.
بهبود وضعیت تغذیه در کشور نیاز به حمایت و توجه خاص سیاستگذاران و توجه آنها به اهمیت تأثیر تغذیه سالم و مناسب در توسعه اجتماعى، اقتصادى و عمرانى کشور دارد. توجه به این نکته ضرورى است که اثربخشى برنامه‏هاى تغذیه‏اى در طولانى‏مدت خود را نشان مى‏دهد. به طور مثال توجه به تغذیه کودکان در زمان حال موجب رشد جسمى و فکرى بهتر آنان مى‏شود. چنین کودکانى در سنین بزرگسالى، افرادى سالم‏تر، شاداب‏تر و کارآمدتر خواهند بود. این مهم واقعیتى است که در 20 سال اخیر در ژاپن تجربه شده است. ژاپنى‏هایى که امروز مى‏بینیم در مقایسه با اجدادشان نه تنها بلند قامت‏تر که باهوش‏تر و کارآمدترند.

به سوى جایگاه مطلوب‏

همان طور که گفته شد، سوء تغذیه گستره وسیعى دارد و شامل ناطرازى‏هاى تغذیه‏اى در بزرگسالان و انواع سوء تغذیه در کودکان است. به همین دلیل بعضى معیارها براى طبقه‏بندى سوء تغذیه در نظر گرفته مى‏شود. وضعیت تغذیه کودکان یک کشور یکى از این معیارها است. بر این اساس مقایسه کشورمان با دیگر مناطق آسیا، نیز برخى کشورهاى دیگر، نشان‏دهنده جایگاه به نسبت مطلوب ایران در این زمینه است. این امر نشان‏دهنده نقش مهم و مؤثر اجراى برنامه‏هاى بهداشتى در چند سال اخیر در کشورمان است، ولى کافى نیست و تا دستیابى به نتیجه مطلوب راه درازى در پیش داریم. از آنجا که آمار سایر کشورها به تفکیک جنس در دست نیست، به آمار کلى در تعدادى از کشورها به طور نمونه اشاره مى‏شود:
نباید از یاد برد سوء تغذیه در کودکان زیر پنج سال کشور همچنان به عنوان یک مشکل عمده و درخور توجه مطرح است.