نویسنده

 

اختلالات خواب‏

دکتر حسین برهانى‏

بى‏خوابى‏

قبلاً در مورد الگوى خواب طبیعى مطالبى بیان شد. واضح است که در جریان خواب، فعالیت عضلانى، فکرى و حرکتى فرد به طور نسبى کاهش پیدا مى‏کند و فرد در یک بى‏حرکتى نسبى است و پاسخ به محرکات خارجى هم تا حدودى کم مى‏شود اما این حالتِ استراحت و بى‏حرکتى براى ادامه زندگى و فعالیت‏هاى فیزیکى و ذهنى در بیدارى کاملاً ضرورى است. اکنون در مورد اختلالات خواب توضیحاتى مى‏دهیم. البته اختلالات خواب زیادند و طیف وسیعى از اختلالات را در بر مى‏گیرند اما شایع‏ترین اختلال خواب، بى‏خوابى یا «Insomnia» مى‏باشد.

بیش از یک سوم افراد جمعیت عمومى در سال به علت بى‏خوابى به پزشک مراجعه مى‏کنند و بسیارى از افراد نیز مراجعه نمى‏کنند زیرا به بى‏خوابى گذرا و ساده مبتلا هستند که بعد از مدتى برطرف مى‏شود. مى‏توان گفت بى‏خوابى شایع‏ترین و شناخته‏شده‏ترین اختلال خواب است. بى‏خوابى گاه اولین علامت یک بیمارى جسمى یا یک اختلال روانپزشکى است، پس شناخت دقیق علت بى‏خوابى به درمان و رفع اختصاصى آن کمک زیادى مى‏کند. عواملى که باعث افزایش شیوع اختلال خواب مى‏شوند شامل جنس مؤنث، وجود بیمارى‏ها و اختلالات طبى و روانى، سوء مصرف مواد (دارو، الکل، مواد مخدر و سیگار) و سن بالا مى‏باشند. البته نیاز به خواب در افراد مختلف متفاوت است. مثلاً بعضى با 6 - 4 ساعت خواب شبانه سرحال و با کفایت‏اند و برخى به 10 - 9 ساعت خواب شبانه نیاز دارند اما به طور متوسط بدن به 8 - 6 ساعت خواب شبانه نیازمند است تا بتواند اعمال فیزیولوژیک و نرمال خود را متعادل کند.

بى‏خوابى ممکن است کوتاه‏مدت یا مداوم و طولانى باشد. بى‏خوابى کوتاه‏مدت اغلب ناشى از اضطراب است. گاهى اوقات بى‏خوابى عارضه‏اى از یک تجربه اضطراب‏برانگیز و یا انتظار چنین تجربه‏اى مى‏باشد. مثلاً کسى که فردا امتحان دارد یا مى‏خواهد در یک مصاحبه شغلى و تحصیلى شرکت کند همین طور واکنش سوگ و فقدان عزیزان فرد و یا سایر استرس‏هاى زندگى مى‏تواند باعث اضطراب و بى‏خوابى شود. این نوع بى‏خوابى‏ها که واکنشى است اغلب ادامه نمى‏یابد و به درمانِ برنامه‏ریزى شده نیاز نیست ولى گاهى تجویز یک داروى آرامبخش و خواب‏آور به طور کوتاه‏مدت لازم مى‏شود.
بى‏خوابى مداوم معمولاً فرد را مجبور به مراجعه به پزشک مى‏کند. بى‏خوابى مداوم طیف وسیع‏ترى از اختلالات را در بر مى‏گیرد. در جریان بى‏خوابى مداوم مشکل بیشتر در شروع خواب است. البته ادامه و دوام خواب هم دچار اشکالاتى مى‏شود. نکته‏اى که باید در نظر داشت این است که اشکال در آغاز خواب بیشتر در کودکان و نوجوانان دیده مى‏شود اما بزرگسالان بیشتر دچار اشکال در ادامه خواب هستند.

علل بى‏خوابى‏

طبق بررسى‏هایى که صورت گرفته تا 80% بى‏خوابى‏ها را مى‏توان تشخیص علت داد که با رفع علت مشکل بى‏خوابى هم برطرف مى‏شود:
1- یکى از علل شایع بى‏خوابى در شیرخواران و کودکان، تغذیه نامناسب و گرسنگى است. همچنین اجابت مزاج و سوختگى ادرار، گرما و سرماى زیاد محل خواب، نور و سر و صداى زیاد، باعث اشکال در شروع خواب مى‏شود.
2- دردهاى ناشى از بیمارى‏هاى جسمى و احساس ناراحتى نیز مى‏تواند باعث بى‏خوابى و اشکال شروع و دوام خواب شود.
3- یکى از علل مهم بى‏خوابى آپنه خواب یا Sleep Apneaمى‏باشد که بیشتر در نوزادان و شیرخواران دیده مى‏شود که در طى خواب مکرراً تنفس قطع مى‏شود و به طور واکنشى باعث بیدار شدن کودک مى‏شود. گاه وقفه تنفسى تا 300 بار هم تکرار مى‏شود و متأسفانه عامل مرگ در گهواره نوزاد یا شیرخوار مى‏شود، بنابراین به مراقبت بیشترى نیاز است.
4- اضطراب به دو صورت ساده و مزمن باعث بى‏خوابى مى‏شود. اضطراب‏هاى ساده بیشتر در سنین کودکى و نوجوانى منجر به بى‏خوابى مى‏شود. مثل اضطراب قبل از امتحان یا موقعیت خاص، تغییر محل خواب، مسافرت و ... در این موارد اغلب مشکل در آغاز خواب است. به ندرت این حالت به صورت مزمن و طولانى در مى‏آید که مداخله دارویى الزامى مى‏شود!

در جریان اضطراب‏هاى مزمن مثل اضطراب جدایى Separated Anexiety، ترس از خواب دیدن و کابوس Nightmare، ترس از مردن و اتفاق ناگوار، افکار مزاحم وسواسى، شب‏ادرارى، اضطراب قبل از مشکلات روانپزشکى ماژور (پره‏سایکوز)، تنش‏هاى عضلانى مزمن نیز افراد دچار بى‏خوابى مى‏شوند به طورى که هم در شروع خواب و هم در ادامه خواب دچار مشکل مى‏شوند و بیدار شدن‏هاى مکرر باعث خستگى مفرط و خواب‏آلودگى در طول روز مى‏شود.
5- افسردگى: یکى از معیارهاى تشخیص افسردگى، بى‏خوابى است. در جریان افسردگى، شروع و ادامه خواب مشکل است.
6- پرکارى تیروئید ممکن است منجر به بى‏خوابى و کاهش خواب شود؛ معمولاً خواب کوتاه و منقطع مى‏شود.
7- بى‏خوابى در خانم‏ها بیشتر دیده مى‏شود و معمولاً با افزایش سن مرتبط است.
8- برخى داروهاى محرک مغز (سمپاتومیمتیک‏ها)، سیگار، الکل، مواد مخدر و آنتى‏بیوتیک‏ها باعث بى‏خوابى مى‏شوند.
9- تقریباً همه اختلالات روانپزشکى و طبى با اختلال خواب از جمله بى‏خوابى همراه هستند.
10- کامپیوتر و تلویزیون به دلیل اثرات محرک بر مغز و سایر تأثیرات مخرب بخصوص دیدن فیلم‏هاى ترسناک و تخیلى و بازى‏هاى کامپیوترى مخرب باعث اشکال در شروع و ادامه خواب مى‏شوند و معمولاً عملکرد مفید افراد کاهش مى‏یابد.

درمان بى‏خوابى‏

اولین اقدام براى درمان بى‏خوابى، ارزیابى دقیق مشکل بى‏خوابى است. گاهى افراد از بى‏خوابى شکایت مى‏کنند اما پس از بررسى و شرح حال دقیق متوجه مى‏شویم که فرد با مشکل بى‏خوابى مواجه نیست این حالت بیشتر در سنین بالا و در سالخوردگى دیده مى‏شود که عمداً یا ناخودآگاه از بى‏خوابى گله‏مند هستند اما با واقعیت منطبق نیست اما شرح حال دقیق مى‏تواند در علت‏یابى بى‏خوابى به ما کمک کند. مثلاً در جریان افسردگى، الگوى کلى خواب به هم مى‏ریزد و بى‏خوابى اتفاق مى‏افتد. طبعاً در چنین حالتى توجه ما بیشتر به درمان علت بى‏خوابى یعنى افسردگى معطوف مى‏شود و پس از مدتى بى‏خوابى نیز مرتفع مى‏گردد. بنابراین مطابق با علت بى‏خوابى و تشخیصى که مطرح مى‏شود، طرح درمانى را تنظیم مى‏کنیم. براى رفع و درمان بى‏خوابى به چند نکته باید توجه نمود:
- برنامه خواب و بیدارى خانواده باید از نظم و هماهنگى برخوردار باشد!
- فقط در صورت خواب رفتن در رختخواب دراز کشیده ولى از رختخواب براى مطالعه و یا فکر کردن استفاده نشود.
- در صورت بروز بى‏خوابى، دوش آب گرم مفید است.
- از خوردن غذاى سنگین و پرچرب در شب خوددارى شود.
- اگر بى‏خوابى طولانى بشود بایستى به پزشک مراجعه شود و بر اساس تشخیص پزشک، داروى تجویزشده مصرف شود.
- از خوددرمانى بخصوص استفاده خودسرانه از داروهاى خواب‏آور اجتناب به عمل آید.
- در موارد محدودى مثل آپنه خواب و چاقى مفرط که منجر به بى‏خوابى مى‏شود، بر اساس تشخیص پزشک لازم است از روش‏هاى جراحى و غیر دارویى استفاده شود.