تغذیه در دوران سالمندى‏

تهیه: مژده حسینى‏

سوء تغذیه یکى از مشکلات شایع در سالمندان است. این علامتى از بیمارى‏هاى قابل درمان است که باید مورد بررسى قرار گیرد. سوء تغذیه همچنین داراى پیامدهاى پزشکى، هم کوتاه‏مدت و هم بلندمدت، از قبیل عامل پوکى استخوان و استئوپنى، به همین ترتیب بسته به سالمند، عامل مرگ و میر مى‏باشد. با توجه به تغذیه در تمام سطوح تصمیم‏گیرى‏هاى پزشکى یعنى، تشخیص، تجویز دارو، جراحى، نوتوانى و ارجاع، مى‏توان کیفیت زندگى را بهبود بخشید.

دریافت مکمل‏هاى حاوى ریزمغذى‏ها، به ویژه در گروههاى سنى بالاتر حائز اهمیت است؛ زیرا سالمندان کم‏غذا هستند و قدرت جذب ریزمغذى‏ها از مواد مصرفى در آنان کاهش مى‏یابد. علاوه بر این، در افراد مسن، حتى کمبودهاى خفیف ریزمغذى‏ها مثل ویتامین B6، ویتامین E و روى، سبب تضعیف سیستم ایمنى مى‏گردد. کمبود ویتامین B21 و ویتامین B1در این گروه سنى شایع است و سبب ضعف حافظه و قدرت تمرکز مى‏شود. افزایش دریافت آنتى‏اکسیدان‏ها با استفاده از مکمل‏هاى ریزمغذى‏ها همراه با یک رژیم غذایى متعادل مى‏تواند به حفظ سلامت فرد در برابر بیمارى‏هاى قلبى، آرتریت، پوکى استخوان و آب‏مروارید کمک کند. استفاده از مکمل‏هاى ریزمغذى‏ها در کنار رژیم غذایى متعادل و فعالیت بدنى مناسب، روش مؤثرى براى حفظ عملکرد طبیعى بدن در دوران سالمندى است.

امید است با رعایت اصول تغذیه‏اى و رژیمى مناسب در تنظیم برنامه غذایى سالمندان، از سوء تغذیه و مشکلات شایع در بین این قشر آسیب‏پذیر پیشگیرى به عمل آید.

تغییرات فیزیولوژیک مربوط به سالخوردگى‏

با افزایش سن، کل آب بدن تقریباً 20 درصد کاهش و چربى بدن افزایش مى‏یابد. با افزایش سن، انرژى متابولیسم پایه )BMR(، به علت کاهش توده غیر چربى بدن و افزایش توده بافت چربى بدن، کاهش مى‏یابد. ورزش ملایم، به حفظ بافت بدون چربى بدن کمک مى‏کند در نتیجه، کاهش توده بدون چربى بدن نشانه‏اى از رخداد فرآیند سالخوردگى است. اما در بین افراد هم‏سن و هم‏جنس، محتواى چرى بدن بیش از توده بدون چربى بدن قابل تغییر است.

کاهش ترشح اسید معده و قدرت حرکتى معده ممکن است منجر به کاهش جذب مواد مغذى مهم مثل فولات، ویتامین B21، ویتامین D و کلسیم شود. کاهش احساس طعم مواد غذایى توسط پرزهاى چشایى زبان و کاهش حس بویاى سبب کاهش توانایى فرد در تشخیص مزه و طعم مواد غذایى مى‏شود که خود بالقوه کاهش دریافت غذا را در پى خواهد داشت. تغییرات سیکل خواب منجر به اختلال در خواب و بى‏خوابى و خواب‏آلودگى در طول روز مى‏شود. بنابراین توان فرد براى تهیه رژیم غذایى سالم نقصان مى‏یابد.

عوامل افزایش‏دهنده خطر سوء تغذیه در سالمندان‏

- انزوا یا تنها زیستن؛
- سطح زندگى زیر خط فقر؛
- سن بالاى 75 سال؛
- از دست دادن ناخواسته وزن؛
- رژیم‏هاى غذایى خرافى، باورهاى نادرست در مورد مواد غذایى و نیاز به آنها؛
- ناتوانى در خرید مواد غذایى یا پختن غذا؛
- کم‏اشتهایى، خشکى دهان، فقدان دندان یا نامناسب بودن دندان‏ها، نقصان حس چشایى و بویایى؛

- مشکلات گوارشى رایج: سوزش معده، سوء هاضمه، اسهال، نفخ، یبوست؛
- داروهایى که در دریافت یا جذب غذا تداخل مى‏کنند؛
- بیمارى‏هاى مزمنى که در مصرف غذا تداخل دارند؛
- زخم‏هایى که ترشح زیاد دارند، مثل زخم بستر؛
- اندوه، بى‏علاقگى، افسردگى، تمایل به خودکشى؛
- الکلیسم؛
- بیمارى‏هاى روحى؛

بیمارى‏هاى مرتبط با تغذیه در دوران پیرى‏

تغذیه در پیشگیرى از بسیارى بیمارى‏هاى دوران سالمندى از جمله آب‏مروارید، التهاب مفاصل، پوکى استخوان وآلزایمر نقش دارد.

آب‏مروارید

بیمارى وابسته به سن مى‏باشد که در آن عدسى‏هاى چشم آسیب مى‏بینند و اگر عدسى‏ها تحت عمل جراحى تعویض نشوند، در نهایت به کورى منجر مى‏شود. البته این بیمارى در اثر قرار گرفتن در معرض نور آفتاب، آسیب اکسیداتیو، عفونت‏هاى ویروسى، مواد سمى و اختلالات ژنتیکى عارض مى‏گردد. مواد مغذى آنتى‏اکسیدانى ممکن است در به حداقل رسانیدن میزان آسیب چشمى کمک کنند.

التهاب مفاصل‏

با افزایش سن، استخوان‏ها شکننده شده و مفاصل بى‏شکل و دردناک شده، حرکت مشکل مى‏گردد. نوعى از التهاب مفاصل، روماتیسم مفصلى مى‏باشد که ارتباط نزدیکى با رژیم غذایى دارد. در این بیمارى سیستم ایمنى به اشتباه به پوشش استخوان‏ها حمله مى‏کند. عملکرد سیستم ایمنى به تغذیه کافى بستگى دارد و رژیم ناکافى ممکن است این نوع التهاب مفاصل را به همراه داشته باشد. این احتمال وجود دارد که در برخى افراد مواد غذایى مشخصى بتواند سیستم ایمنى را تحریک به این حمله نماید.

پوکى استخوان‏

از بیمارى‏هاى شایع دوران سالمندى است که استخوان‏ها به خاطر کاهش میزان املاح، شکننده مى‏گردند. تا کنون عوامل خطر متعددى مانند کمى دریافت کلسیم، دریافت بیش از حد و یا کم پروتئین، مؤنث بودن، یائسگى، افزایش سن، کمى وزن، نژاد، ژنتیک و وجود سابقه خانوادگى این بیمارى، مصرف داروهایى مانند کورتیکو استروئیدها و ابتلا به بیمارى‏هاى کلیوى، کبدى، دیابت، آلزایمر، روماتیسم مفصلى و ... را براى این بیمارى نام برده‏اند.
جهت پیشگیرى از این بیمارى که ناتوانى و کاهش قد و شکستگى‏هاى استخوانى را به دنبال دارد، افزایش تحرک و فعالیت و مصرف رژیم حاوى مقادیر کافى پروتئین و کلسیم توصیه مى‏شود.

جهت تنظیم برنامه‏هاى غذایى براى سالمندان مبتلا به این بیمارى توجه به نکات زیر ضرورى به نظر مى‏رسد:
1- تأمین کالرى کافى جهت حفظ وزن مطلوب و توجه به اختلالاتى مانند بى‏اشتهایى یا پرخورى عصبى؛
2- مصرف روزانه 4 - 3 واحد از گروه لبنیات؛
3- تهیه عصاره کلسیم از استخوان؛
4- توجه به مصرف بادام، فندق، سبزى‏هاى برگ سبز و حبوبات ضرورى به نظر مى‏رسد؛
5 - قرار گرفتن 30 - 15 دقیقه روزانه در معرض نور خورشید بدون پوشش (جهت تأمین ویتامین Dلازم)؛
6- مصرف روغن‏هاى نباتى غیر اشباع مانند آفتابگردان، ذرت، زیتون (کمتر از 30% کالرى)؛
7- مصرف انواع ماهى (بخصوص ساردین، کلیکا به سبب آنکه با استخوان خورده مى‏شود)؛
8- استفاده از آب‏میوه‏هاى طبیعى به جاى استفاده از نوشابه‏هاى کولادار، قهوه و چاى پررنگ؛

آلزایمر

فراموشى و افسردگى حاصل از بیمارى ممکن است به دریافت کم مواد مغذى منجر گردد. از این‏رو جهت جلوگیرى از فراموش کردن یک وعده غذایى، بهتر است در این زمینه به افراد یادآورى شود.
کمبودهاى درازمدت مواد مغذى ممکن است با کاهش حافظه همراه باشد.

چاقى‏

پژوهش‏ها نشان مى‏دهد که داشتن فعالیت بدنى در دوران سالمندى، نه تنها مى‏تواند از تحلیل ماهیچه‏ها و استخوان‏ها بکاهد، بلکه در پیشگیرى از افزایش وزن نیز سودمند است زیرا مى‏دانیم که افزایش وزن زمینه‏ساز بسیارى از بیمارى‏ها مى‏باشد.

برنامه ورزشى زیر البته به شرط مشورت با پزشک مى‏تواند براى حفظ سلامت و پیشگیرى از چاقى مفید واقع شود:
- 60 دقیقه فعالیت بدنى: باغبانى، پیاده‏روى، حرکت‏هاى ساده در هر روز که مى‏تواند پنج دقیقه در هر بار و در مجموع 12 بار در هر روز باشد.
- سه روز در هفته: 30 تا 45 دقیقه فعالیت بدنى مانند شنا و راه رفتن سریع.

سالمندان با چه مشکلات تغذیه‏اى روبه‏رو هستند؟
علل ایجادکننده این مشکلات به دو بخش تقسیم مى‏شوند:
1- علل اولیه‏
2- علل ثانویه‏

علل اولیه عبارتند از:

افسردگى، فراموشى، تنهایى، ناتوانى‏هاى جسمانى، مشکلات اقتصادى، مرگ و میر همسر و ... .
تمام این عوامل مى‏توانند بر وضعیت تغذیه‏اى فرد سالمند اثرات نامطلوبى بگذارند.

علل ثانویه عبارتند از:

بى‏اشتهایى، سوء جذب، تداخل مصرف دارو و غذاها، خرابى دندان‏ها، بیمارى‏هاى مزمن وعادات غذایى که تمامى این عوامل مى‏توانند بر وضعیت تغذیه‏اى و سلامت یک فرد سالمند اثرات بدى داشته باشند.
علاوه بر این، همچنین مشکلات مربوط به غذا خوردن، اختلالات گوارشى از حالت تهوع، ترش کردن، مشکلات روده‏اى بخصوص یبوست، از مهم‏ترین مسائل سالمندان مى‏باشند.

توصیه‏هاى تغذیه‏اى براى سالمندان‏

1- در این سنین رعایت اصل تنوع در برنامه‏ریزى غذایى و در عین حال توجه به عادات غذایى و شیوه زندگى فرد سالمند بسیار اهمیت دارد.
2- رژیم غذایى سالمند باید داراى مواد غذایى غنى از ویتامین‏ها و املاح به ویژه کلسیم و آهن باشد لذا مصرف شیر و لبنیات، غذاهاى گوشتى و سبزى‏ها و میوه‏ها بسیار تأکید مى‏شود.
3- توصیه مى‏شود تعداد وعده‏هاى غذایى سالمندان افزایش داده شود (حداقل 5 وعده در روز) و در هر وعده مقدار غذاى کمترى مصرف شود.
4- تأکید مى‏شود که سالمندان از غذاهاى پرچرب و سرخ‏شده، سس مایونز، سبزى‏هاى نفّاخ مثل کلم، گل کلم، پیاز و ... استفاده نکنند.
5 - با توجه به مشکل یبوست در اکثر سالمندان، مصرف کافى مایعات (8 تا 10 لیوان در روز) و مواد پرفیبر نظیر نان تهیه شده از گندم کامل و میوه‏هایى مثل گلابى رسیده، آلو، آلوزرد و سبزى‏ها اهمیت دارد. همچنین هشدار دادن به سالمند در مورد مصرف بى‏رویه مسهل‏ها مى‏تواند مفید باشد.
6- در سالمندانى که جویدن غذا براى آنها مشکل است، مصرف غذاهاى نرم مثل انواع پوره، گوشت نرم، سوپ، آشى که حبوبات زیاد ندارد و آب میوه توصیه مى‏شود.
7- برخى از سالمندان ممکن است مبتلا به فشارخون بالا باشند. در این مورد رژیم غذایى کم‏سدیم و در صورت نیاز، کاهش وزن پیشنهاد مى‏شود.
8 - براى تنظیم رژیم غذایى براى کاهش وزن در سالمندانى که اضافه وزن دارند، حتماً باید با متخصص تغذیه مشورت شود.
9- براى جلوگیرى از مشکلات عاطفى - احساسى سالمندان، بهتر است به عادات غذایى آنها احترام گذارده شود و هر گونه تغییرى با ملایمت و تفاهم به وجود آید.

نمونه رژیم حاوى 1600 کیلوکالرى انرژى، 174 گرم کربوهیدرات، 75 گرم پروتئین و 50 گرم چربى است.

صبحانه‏

نان 3 برش، پنیر 30 گرم، شیر کم‏چرب نصف لیوان، عسل 1 قاشق غذاخورى‏

میان‏وعده‏

میوه 1 عدد

ناهار

چلوخورش کدو: برنج نرم 12 قاشق غذاخورى، گوشت کم‏چربى 90 گرم، کدو سبز متوسط 2 عدد، روغن مایع 5/2 قاشق غذاخورى، کره 5 گرم‏

عصرانه‏

میوه 1 عدد، نان سوخارى 2 عدد

شام‏

خوراک مرغ: مرغ بخارپز 50 گرم، پوره سیب‏زمینى 2 قاشق غذاخورى، اسفناج پخته نصف لیوان‏

پیش از خواب‏

شیر نصف لیوان‏

منابع: -

- Escott, Stump, S.Nutrition and Diagnosis of Related Care.
- Mahan, L.K, Escott. Stump, S.Krauses Food, Nutrition and Diet Therapy.

- تغذیه پزشکى و بیمارى‏ها، تألیف دکتر گیل موریسون و لیزا هارک.
- اصول تغذیه رابینسون، ترجمه ناهید خلدى.
- تنظیم برنامه غذایى در دوران‏هاى مختلف، تألیف، پروین میرمیران و لیلا آزادبخت.