نویسنده

 

همه چیز در باره زنان؛ اینجا را کلیک کنید
گفتگو با مسئولان تنها کتابخانه تخصصى زنان کشور

فریبا ابتهاج‏

شاید تصاویر ذهنى یا واقعى از کتابخانه‏ها را بتوان قدیمى‏ترین نهادهاى آگاهى و علم در جامعه بشرى دانست؛ همان طور که در بسیارى از متون تاریخى، گواه تعالى اقوام بشرى، وجود کتابخانه‏هاى بزرگ و شاهد ویرانگرى برخى اقوام سوزاندن و تخریب کتابخانه‏ها توسط آنان بوده است.
اساساً ماهیت کتابخانه در هر جامعه‏اى، ذخیره‏گاه منابع فکرى و علمى آن است و بهره‏مندان از آن نیز اقشار طالب علم، تحقیق، دانایى و آگاهى هستند. توجه به کتاب و کتابخانه نیز که روزگارى تا همین دهه‏هاى گذشته مهم‏ترین مرجع اطلاعات و دانش بشرى به شمار آمده‏اند، از همین‏رو است.
این پدیده در بستر تاریخى خود متناسب با تحولات علمى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى تکامل یافته و به شیوه‏هاى نو براى گردآورى منابع اطلاعاتى سازماندهى و ارائه اطلاعات آراسته شده است.
ایجاد کتابخانه‏هاى تخصصى نیز پیامد این روند بوده و با گسترش رشته‏هاى مختلف علمى و تعدد موضوعات این نوع کتابخانه‏ها پا گرفته و متأثر از رویکردهاى غالب در جوامع مختلف مورد استقبال قرار گرفته‏اند.
از سوى دیگر افزایش سریع اطلاعات در دهه‏هاى اخیر، جهانیان را نیازمند نظام‏هاى اطلاعاتى و ارتباطى پیشرفته‏اى ساخته است که همگام با توزیع دانش و اطلاعات، پردازش و بازیابى آنها را با سرعت و دقتى بیش از نظام‏هاى دستى انجام داده و در اختیار متقاضیان قرار مى‏دهند. در واقع کتابخانه‏هاى پیشرفته همان مراکز اطلاع‏رسانى فعال هستند که با بهره‏مندى از فناورى‏هاى نو براى تهیه و ارائه اطلاعات و مطالب تخصصى به مراجعان خود سرویس‏هاى ویژه‏اى ارائه مى‏دهند.
در این میان موضوع زنان و توجهى که جامعه ایرانى در سال‏هاى پس از جنگ تحمیلى به آن داشت، زمینه تأسیس کتابخانه‏اى تخصصى در دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهورى وقت را از سال 1374 فراهم آورد که در بهمن‏ماه 1376 به اراده مسئولان مرکز امور مشارکت زنان (عنوانى که از نیمه سال 76 بر روى تشکیلات زنان در نهاد ریاست جمهورى گذاشته شد) به بهره‏بردارى اولیه رسید. این مسئولان هدف از ایجاد کتابخانه تخصصى زنان را گردآورى، سازماندهى، اشاعه و روزآمد کردن اطلاعات مرتبط با امور زنان با به کارگیرى فناورى‏هاى نوین کتابدارى و اطلاع‏رسانى، امکان ارائه خدمات جامع و سریع به متقاضیان و فراهم کردن زمینه‏هاى مناسب مربوطه براى رشد و تسریع پیشرفت بانوان و دختران کشور عنوان کردند.
این روزها هشت سال از آن تاریخ مى‏گذرد و کتابخانه تخصصى زنان، مراجعان متعدد و تجارب مختلفى در این دوران داشته است. در سالگرد تأسیس این کتابخانه از کسانى سراغ گرفتیم که طى این سال‏ها شاهد مراجعات و صاحب تجارب اولین کتابخانه تخصصى زنان کشور بوده‏اند. خانم‏ها «فرحناز بشیرى» مسئول کتابخانه مرکز امور زنان و خانواده و «لیلا احمدآبادى‏پور» مسئول بانک‏هاى اطلاعاتى آن مرکز در گفتگو با مجله پیام زن مطالب و نکاتى را بیان کرده‏اند که مى‏تواند براى علاقه‏مندان به پیشرفت‏هاى علمى و اجتماعى جامعه زنان ایران خواندنى باشد.

* *

با تشکر از فرصتى که در اختیار مجله قرار دادید اجازه دهید ابتدا از معرفى خودتان شروع کنیم.
خانم بشیرى: بسم‏اللَّه الرحمن الرحیم. من فرحناز بشیرى، فوق لیسانس کتابدارى و اطلاع‏رسانى هستم.

از چه تاریخى در مرکز کار مى‏کنید؟

خانم بشیرى: از سال 76 و از بدو افتتاح کتابخانه تخصصى زنان.

در زمینه این کار سوابقى هم داشتید؟

خانم بشیرى: پایان‏نامه فوق لیسانسم در مورد توسعه و تجهیز کتابخانه تخصصى زنان بود. همچنین در طرح‏هاى مختلفى از جمله توسعه کتابخانه‏ها در 28 استان و استانداردهاى کتابخانه تخصصى زنان همکارى داشتم که همین طرح را تا حدى که فضا و امکانات اجازه مى‏داد در کتابخانه تخصصى زنان پیاده کردیم.

یعنى تلاش کردید نتایج کارهاى علمى خود را اینجا پیاده کنید؟

خانم بشیرى: بله، از نظر علمى تقریباً مى‏شود گفت کتابخانه مرکز از جنبه سازماندهى و بازیابى اطلاعات، استانداردهاى لازم را داراست.
بسیار خوب، ان شاءاللَّه به تشریح این استانداردها هم مى‏رسیم. اما شما هم خودتان را معرفى کنید.
خانم احمدآبادى: به نام خدا. لیلا احمدآبادى هستم با فوق لیسانس کتابدارى و اطلاع‏رسانى.

و سوابق کارى؟

خانم احمدآبادى: من هم از سال 76 در مرکز مشغول به کار شدم. ولى ابتدا در قسمت دایرةالمعارف زن ایرانى کار مى‏کردم و پس از اینکه پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعاتى مرکز را دادم، خودم هم مأمور اجراى آن شدم.

این بانک اطلاعاتى بعداً به کتابخانه متصل شد؟

خانم بشیرى: ببینید، با توجه به منابع بسیار متعدد و کمبود فضاى کتابخانه تخصصى، تصمیم گرفته شد یک مرکز اطلاع‏رسانى به کتابخانه اضافه شود. یعنى پس از آن، ما در دو قسمت خدمات را به مراجعان ارائه کرده‏ایم. یکى در بخش اسنادى که با استفاده از منابع موجود در کتابخانه ارائه شده و دیگرى در بخش ارجاعى که پایگاه اطلاع‏رسانى منابع مورد نیاز را یافته و مراجعه‏کننده را به آن ارجاع مى‏دهد.
مثلاً در مورد خشونت ممکن است ده پژوهش انجام شده باشد که سه پژوهش در تبریز، دو پژوهش در تهران و پنج پژوهش در شیراز است. این پایگاه اطلاع‏رسانى که در دل کتابخانه وجود دارد و نرم‏افزار آن با کتابخانه یکى است، مراجعه‏کننده را به این پژوهش‏ها ارجاع مى‏دهد و به آنها مى‏گوید که در کجا مى‏توانید مطالب مورد نظر خود را بیابید.
در واقع مى‏شود گفت که با توجه به فناورى‏هاى جدید، این هم بخشى از کتابخانه‏هاى امروز است. قبلاً ارجاع به صورت دستى و فقط در حد منابع موجود در کتابخانه‏ها بود، اما امروز مى‏توان به سایر منابع در سایر مکان‏ها ارجاع داد و مراجعه‏کننده را از وجود آنها مطلع کرد و یا از طریق شبکه‏هاى الکترونیکى آنها را در اختیار مراجعان قرار داد.
خانم احمدآبادى: بله، قبلاً همه چیز به صورت دستى بوده و نگهدارى اطلاعات به صورت مکتوب و کاغذى انجام مى‏شد. ولى الان همان کارها به صورت الکترونیکى انجام مى‏شود؛ چه بازیابى، چه ذخیره‏سازى اطلاعات و چه ارجاع آن که از طریق اینترنت صورت مى‏گیرد.

بخش اطلاع‏رسانى از چه زمانى راه‏اندازى شد؟

خانم احمدآبادى: از سال 79.
پس اجازه دهید به سال 76 بازگردیم و ببینیم کتابخانه با چه ظرفیتى آغاز به کار کرد تا پایگاه اطلاع‏رسانى هم به آن اضافه شد.
خانم بشیرى: وقتى کتابخانه افتتاح شد، 1850 عنوان کتاب و تقریباً 2800 جلد کتاب به زبان‏هاى فارسى و عربى در آن موجود بود.

کتاب به زبان انگلیسى نداشتید؟

خانم بشیرى: کتاب به زبان انگلیسى وجود داشت اما به ثبت نرسیده بود. به مرور تا سال 78 کتاب‏هاى لاتین هم فهرست‏نویسى و ثبت شد و در قفسه‏ها قرار گرفت. نشریات زنان را نیز به تدریج وارد و نشریات زنان بعد از انقلاب را به صورت سالانه صحافى کردیم. البته سعى بر این بوده که نشریات علمى مورد استفاده قرار گیرد و مجلات عمومى در موضوع زنان و یا خانواده را نگهدارى نمى‏کنیم به ویژه که فضا نیز به ما این اجازه را نمى‏دهد. از سال 77 هم در بخش رایانه‏اى، CDهاى مختلفى را در موضوع زنان گردآورى کرده‏ایم.

به موضوع فضا و محدودیت مکان زیاد اشاره مى‏کنید.

خانم بشیرى: بله، به خاطر اینکه فضاى ما اصلاً فضاى کتابخانه‏اى نیست. یک مکان کوچک و محدود با وظیفه‏اى سنگین.

مخزن کتاب‏ها کجاست؟

خانم بشیرى: همه در یکجاست؛ در همین فضاى محدود. با این حال سعى شده در همین محدوده بیشترین و مهم‏ترین اطلاعات را گردآورى کرده و در اختیار مراجعان قرار دهیم. گاهى که تعداد مراجعان زیاد شود، حتى جا براى نشستن نداریم؛ بخصوص در سال‏هاى اخیر که کتابخانه شناخته شده و تعداد متقاضیان افزایش یافته است. با این حال خوشحالیم که علاقه‏مندان و متخصصان اکثریت قریب به اتفاق دست خالى باز نمى‏گردند.
خانم احمدآبادى: البته تلاش‏هایى که همواره از روز نخست صورت گرفته جبران مشکلات و کمبودها را کرده است. به عنوان مثال تهیه اساسنامه و آئین‏نامه کتابخانه تا وجین کتاب‏ها. همین طور دقت در نوع انتخاب و خرید منابع. در این کتابخانه فقط کتاب‏هاى راجع به زنان با رویکرد علوم انسانى و بخصوص علوم اجتماعى نگهدارى مى‏شود. در مقوله پزشکى هم مختصرى کتاب هست اما از آنجا که اگر کسى منابع پزشکى بخواهد مى‏تواند به کتابخانه دانشگاه علوم پزشکى مراجعه کند، لزومى ندارد به طور موازى در اینجا هم نگهدارى شود.

پس رویکرد کتابخانه تخصصى زنان از جنبه علوم انسانى و اجتماعى است.

خانم بشیرى: بله، از نظر رده‏بندى هم که سعى کرده‏ایم طبق استانداردها عمل کنیم. رده‏بندى کتابخانه «LC» است.
رده‏بندى «LC» به چه معناست؟
خانم بشیرى: چند رده‏بندى استاندارد براى کتابخانه‏ها وجود دارد که یکى از آنها «LC» یا Library congressاست. این رده‏بندى براى سازماندهى منابع استفاده مى‏شود و یکى از مهم‏ترین رده‏بندى مورد استفاده براى کتابخانه‏هاى تخصصى در سطح بین‏المللى است.

اشاره‏اى به تهیه اساسنامه و آئین‏نامه کتابخانه بعد از افتتاح آن داشتید. چرا قبل از آن تهیه نشده بود؟

خانم احمدآبادى: جالب است بدانید که بحث اساسنامه و آئین‏نامه به جز در چند کتابخانه بزرگ و مهم، کمتر مورد توجه قرار مى‏گیرد.

یعنى تهیه اساسنامه و آئین‏نامه کار جدیدى است؟

خانم احمدآبادى: نه، خیلى جدید هم نیست ولى اغلب انجام نشده است. اما طبیعى است اگر کار به افراد متخصص سپرده شود ترجیح مى‏دهند استانداردها را در زمینه کار خود رعایت کنند و بر آن اساس جلو روند. بعد از اینکه خانم بشیرى اساسنامه و آئین‏نامه را تهیه کرد به راحتى هر شخصى از روند فعالیت‏هاى این کتابخانه آگاهى مى‏یابد چون آئین‏نامه تعیین مى‏کند که چارچوب فعالیت چیست، منابع و خدمات فنى چگونه‏اند، وجین به چه ترتیب و در چه تاریخى باید صورت گیرد و سایر موارد مورد نیاز کتابخانه مشخص و بر آن اساس برنامه‏ریزى مى‏شود.

وجین به چه صورت انجام مى‏گیرد؟

خانم بشیرى: وجین در واقع حذف یکسرى منابع است که به درد کتابخانه نمى‏خورد یا در حوزه موضوع تخصصى آن نیست و یا در مرتبه موازى با سایر کتابخانه‏ها قرار مى‏گیرد. مثلاً در موضوعات سیاسى منابعى داریم که محتویات آن تفکیک جنسیتى نشده‏اند، همین طور در حوزه مدیریت یا کشاورزى. لزومى ندارد که این کتاب‏ها را نگه داریم. همچنین وقتى ویرایش جدید کتاب‏ها مى‏رسند، ویرایش‏هاى قدیمى را جمع مى‏کنیم؛ یا مثلاً وزارت نیرو عملکرد سالانه‏اش را مى‏فرستد. اینها در تاریخ معینى وجین شده و به کتابخانه ملى مى‏رود و از آنجا به کتابخانه‏هاى مربوطه فرستاده مى‏شوند.
خانم احمدآبادى: لازم است در اینجا به موضوعى اشاره کنم. اساسنامه و آئین‏نامه کتابخانه با زحمات خانم بشیرى به سرانجام رسید. این بخشى از پایان‏نامه ایشان بود که بدون هیچ گونه کمکى از سوى مرکز به عنوان یک کار شخصى و فقط بر اساس علاقه و احساس وظیفه فردى ایشان صورت گرفت. چون تا سال 78 منبع معتبرى به فارسى براى تهیه استانداردهاى کتابخانه تخصصى در دسترس متخصصان این رشته نبود و استانداردها را خودِ خانم بشیرى با استفاده از منابع خارجى تهیه کرد، روى آن کار کرد و در این کتابخانه پیاده کرد.

یعنى هیچ منبعى نبود؟

خانم بشیرى: نه، در مورد کتابخانه تخصصى نبود. در واقع در این عرصه مقوله جدیدى محسوب مى‏شد. بعد از چند سال شاید حدود دو سال پیش کتابى را در این مورد خانم «شیرین تعاونى» با همکارى عده‏اى از اساتید فن به چاپ رساندند.
این کتابخانه در حال حاضر به لحاظ سازماندهى منابع و ارائه سرویس‏هاى اطلاعاتى فاصله‏اى با کتابخانه‏هاى تخصصى استاندارد ندارد ولى از نظر مکان و نیروى کار فاصله زیادى داریم.
بنابراین در سال 78 کتابخانه صاحب اساسنامه و آئین‏نامه هم شد.
خانم احمدآبادى: بله و بعد در سال 79 دیدیم که ارائه اطلاعات فقط در شکل کتاب، پاسخگوى نیاز مراجعان نیست. خیلى از مراجعان نیاز به مقاله داشتند، چون اطلاعات مقاله به‏روز و جدیدتر است. مراجعان انتظار داشتند که در همین کتابخانه پاسخ خود را دریافت کنند. بنابراین همان طور که قبلاً اشاره شد پیشنهاد ایجاد بانک اطلاعاتى ارائه و به راه‏اندازى پایگاه اطلاع‏رسانى انجامید.

از سال 79 تاکنون این پایگاه چه روندى را طى کرده است؟

خانم احمدآبادى: یافتن کلید مقالات، پایان‏نامه‏ها و انواع گزارش‏ها در باره زنان در سراسر کشور کار عظیمى است که به تدریج صورت مى‏گیرد. ما ابتدا از گردآورى اطلاعات کتاب‏شناختى شروع کردیم تا بفهمیم اصلاً در کجاى کشور چه منابعى وجود دارد. از حدود دو سال پیش هم گردآورى اصل مقالات را آغاز کردیم و فعلاً بر روى مقالات متمرکز هستیم چون بیشترین نیاز مراجعان را برآورده مى‏کند.
مى‏شود گفت اکثر مقالات همایش‏هاى موضوعى زنان و خانواده را که در کشور انجام شده به صورت کامل تهیه کرده‏ایم.
مراجعان مى‏توانند کلیه اطلاعاتى را که موجود است کاوش و بازیابى کنند و از طریق چاپگر، نسخه‏اى از فایل‏هاى PDFشده را دریافت نمایند.

امتیاز PDF چیست؟

خانم بشیرى: PDF نوعى ذخیره‏سازى اطلاعات است که انواع برنامه‏هاى رایانه‏اى و فونت‏ها را مى‏خواند و مشکلى به لحاظ ضبط و ارسال مطالب پیش نمى‏آید. این توضیح را هم بدهم که در مورد پایان‏نامه‏ها، مرکز اسناد و مدارک علمى ایران متولى نگهدارى آنهاست و ما به لحاظ پرهیز از موازى‏کارى بود که بیشتر بر روى مقالات متمرکز شدیم. البته فهرست پایان‏نامه‏ها یا طرح‏ها و گزارش‏هاى مرکز اسناد و مدارک نزد کتابخانه تخصصى زنان موجود است و ما موارد درخواستى مراجعان را به مراکز متولى آن ارجاع مى‏دهیم. علاوه بر این مى‏توانیم 15، 10 صفحه از آن را از طریق اینترنت دریافت و پرینت آن را به متقاضى ارائه دهیم.
اطلاعات کتاب‏شناسى تمام پایان‏نامه‏ها به صورت نمایه‏سازى‏شده همراه با چکیده‏هاى آن هم موجود است. بنابراین مراجعان مى‏توانند از موضوع، زمان، دانشگاه، استاد مشاور و ... پایان‏نامه‏ها مطلع شوند.
آیا سختى‏ها و مشکلات موجود به لحاظ مکان سبب نشد که موضوع انتقال کتابخانه به مکان دیگرى به میان آید یا ادغام آن در کتابخانه دیگرى مطرح شود؟
خانم احمدآبادى: ریاست مرکز از ابتدا تمایل و توجه بسیار زیادى به توسعه کتابخانه داشتند و به آن خیلى کمک کردند. بعد از اینکه مرکز مطالعات زنان در دانشگاه تهران راه‏اندازى شد، مدتى این بحث که کتابخانه تخصصى زنان به آنجا انتقال یابد یا اصلاً در کتابخانه دانشگاه تهران ادغام شود مطرح شد، اما از آنجا که این کار مى‏توانست امکان دسترسى محققان و علاقه‏مندان را محدود سازد، منتفى شد.

در اینجا مشکلى براى ورود و خروج و محدودیت‏هاى استفاده از کتابخانه ندارید؟

خانم بشیرى: نه، با داشتن یک کارت شناسایى امکان ورود و استفاده از منابع را دارند. اما اگر بخواهند آنها را امانت گرفته و ببرند باید حتماً عضو باشند. براى عضو شدن هم باید معرفى‏نامه‏اى از محل کار یا تحصیل خود ارائه کنند.

الان بعد از گذشت هشت سال چند جلد کتاب دارید؟

خانم بشیرى: از حدود 2800 جلد به حدود 10 هزار جلد رسیده‏ایم. کتاب‏ها به زبان‏هاى فارسى، عربى و لاتین است. البته تعداد کتاب‏هاى عربى کم است به خاطر اینکه مراجعه‏کننده در این مورد کم است و فضا هم اجازه نمى‏دهد. حدود 1400 جلد کتاب هم به زبان لاتین داریم.

از نظر موضوعى، کتابخانه در چه وضعیتى است؟

خانم بشیرى: همان طور که قبلاً گفتم از رده‏بندى LC استفاده کرده‏ایم. این رده‏بندى چون در همه جاى دنیا به صورت استاندارد و یک‏شکل استفاده مى‏شود، مراجعه‏کننده ما هر جا که برود و به هر کتابخانه‏اى در هر کجاى دنیا با این رده‏بندى مراجعه کند کتاب مورد نظر خود را در جاى خاص و مشخصى مى‏یابد. در مورد موضوع هم به نحوى عمل کرده‏ایم که حتى اگر به عنوان مثال در بخش کوچکى از یک کتاب به حجاب پرداخته شده، محقق بتواند در جستجوى خود براى موضوع حجاب به آن کتاب نیز دسترسى داشته باشد. از جمله موضوعاتى که کتاب‏هاى آن در کتابخانه کامل است، مى‏توان به کتاب‏هاى منتشره در مورد حضرت فاطمه زهرا(س) اشاره کرد.
در کل، کتاب‏هایى تهیه و نگهدارى مى‏شود که موضوع آنها زنان و خانواده باشد و اگر فقط نویسنده زن باشد در این کتابخانه نگهدارى نمى‏شود.

موضوعات به چه صورت مطرح و دسته‏بندى شده‏اند؟

خانم احمدآبادى: براى سازماندهى منابع غیر کتابى، سیستم تعیین موضوع آزاد، یعنى نمایه‏سازى Free index است. در این سیستم با کلیه واژه‏هاى مختلف کلیه مطالب پوشش داده مى‏شود تا موضوعات از زاویه‏هاى مختلف براى محقق قابل دسترس باشد. یعنى در یک کتاب ممکن است موضوعات مختلفى مطرح شده باشد؛ در مورد حجاب، خانواده، در مورد ازدواج یا روابط زن و شوهر، در مورد اشتغال زنان و ... براى ما موضوعى که در کتاب اصل است موضوع اول قرار مى‏گیرد و موضوعات بعدى پس از آن. این عمل با استفاده از سرعنوان موضوعى مشخص مى‏شود و کتابخانه ملى آنها را در دو جلد چاپ کرده است. سرعنوان‏هاى موضوعى در همه کتابخانه‏ها یکى است.
به عنوان مثال وقتى افراد به کتابخانه‏ها مراجعه مى‏کنند ممکن است ندانند که براى کلمات زن، زنان، بانو و خانم باید چه کلمه‏اى را جستجو کنند. یا براى شغل، اشتغال یا شاغل. براى این کلمات سرعنوان موضوعى تعیین شده که اگر ذیل یک واژه را بگردند به باقى دست پیدا مى‏کنند.

آیا مى‏توانید رقمى براى تعداد موضوعات موجود در کتابخانه ارائه کنید؟

خانم بشیرى: خیر، هر موضوعى که در باره زنان باشد موجود و قابل دسترسى است و امکان تعیین تعداد موضوعات نیست. بخصوص که دایماً عناوین و موضوعاتى هم اضافه مى‏شود. مثلاً قبلاً موضوع فمینیسم را داشتیم اما حالا فمینیسم لیبرال یا رادیکال هم اضافه شده است یا به عنوان مثال «تعدد نقش‏ها» یک واژه جدید به لحاظ موضوعى براى ماست. هر موضوعى که در حوزه علوم انسانى و اجتماعى در باره زنان یا مرتبط با آنها باشد در کتابخانه موجود است.
در هر حال در این مجموعه بیش از 60 هزار رکورد موجود است که شامل مقالات، پایان‏نامه‏هایى که مرکز، حمایت مالى کرده، طرح‏ها و نشریاتى مثل پیام زن، زن روز یا زنان است که سرى کامل آنها را داریم، همین طور ویژه‏نامه‏هاى زنان.
خانم احمدآبادى، صحبت ما در مورد پایگاه اطلاع‏رسانى در نقطه‏اى متوقف شد تا فاصله بین سال‏هاى 76 تا 79 و کلیات مطلب بیان شد. لطفاً در مورد پایگاه اطلاع‏رسانى توضیحات بیشترى بدهید.
خانم احمدآبادى: در پایگاه اطلاع‏رسانى ابتدا هدف تکمیل نشریاتى بود که پس از انقلاب به چاپ رسیده و مقالات آن مورد نیاز مراجعان است اما بازیابى آنها بسیار سخت بود.
مبنا را بر این گذاشتیم که اطلاعات کتاب‏شناختى مقالات این نشریات را تهیه کنیم تا مثلاً بدانیم چه مقاله‏اى در چه سالى و در چه شماره از کدام نشریه وجود دارد. یعنى قبلاً اگر کسى دنبال موضوع یا مقاله‏اى مى‏گشت باید به کتابخانه مراجعه مى‏کرد و مى‏گفت کدام موضوع را در کدام نشریه مى‏خواهد. ولى الان در این مرکز امکان جستجو براى فرد با استفاده از کامپیوتر و در کمترین زمان وجود دارد. مراجعان مى‏توانند به راحتى مقاله یا موضوع مورد نظر خود را پیدا کنند. این در حالى است که همه‏ساله تعداد مقالات و گزارش‏ها افزایش یافته و به طور کلى مقالات و کتاب‏هاى چاپ شده در موضوع زنان روندى صعودى داشته است.

به لحاظ کیفى چطور؟ آیا از نظر کیفى هم منابع مربوط به زنان رو به رشد بوده است؟

خانم احمدآبادى: از نظر ویژگى‏هاى کار علمى و کیفیت کار تحقیقاتى بر اساس معیارهایى که در رشته ما مطرح است، کارها روند بسیار مطلوب و خوبى را طى کرده است. استنادات علمى و استفاده از مآخذ جدید و به‏روز بسیار بیشتر شده است.

مراجعان چگونه به اصل مقالات مى‏توانند دسترسى داشته باشند؟

خانم احمدآبادى: از حدود دو سال پیش که با افزایش مراجعان مرکز و تقاضا براى استفاده از مقالات، برخى از آنها در نوبت مى‏ماندند، پیشنهادى ارائه کردیم که پشتیبانى بسیار خوب رئیس مرکز از آن سبب شد بتوانیم متن کامل مقالات علمى را نیز به صورت الکترونیکى اسکن کنیم و در قالب فایل‏هاى PDF ذخیره‏سازى کرده و در اختیار مخاطبان قرار دهیم.
امروز مثلاً با کلیک واژه اشتغال بیش از دو هزار رکورد موجود است که براى مخاطب قابل دسترسى است. یعنى دو هزار عنوانى که مى‏تواند شامل مقاله، کتاب یا هر متن علمى قابل استفاده باشد. مراجعه‏کننده مى‏تواند در محل کتابخانه و بلافاصله مقاله را بازیابى کند و ببیند تا چه میزان مورد نیاز او مى‏باشد. مهم‏تر اینکه از حدود یک سال پیش مقالات و اطلاعات کتاب‏شناختى منابع موجود از طریق اینترنت براى مخاطبان خارج از کتابخانه نیز قابل دسترسى است و علاقه‏مندان مى‏توانند با آدرس اینترنتى WWW.womenlib.irبه آن دسترسى داشته باشند.

در صورتى که مشکلى براى دسترسى پیدا کنند، چه مى‏شود؟

خانم احمدآبادى: مى‏توانند با کتابخانه تماس بگیرند و اطلاع دهند که سایت قابل رؤیت نیست تا گروه فنى اقدامات لازم را انجام دهند.
در مورد تعداد اعضا، تعداد مراجعان، میزان تحصیلات مراجعه‏کنندگان و موضوعات مورد توجه بخصوص اگر به تفکیک سال باشد، توضیح دهید. مثلاً جالب است بدانیم در چه سال‏هایى بیشتر به چه موضوعاتى توجه شده است.
خانم بشیرى: تعداد اعضا در سال 76 که کار را آغاز کردیم به 66 نفر رسید و تا سال 84 به حدود 1600 نفر افزایش یافته است. اما تعداد مراجعه‏کنندگان بسیار بیشتر است. کسانى هستند که در مقاطعى با کتابخانه کار دارند و لزومى به عضویت‏شان نیست. اگر چه در میان اینها نیز افرادى هستند که چندین سال است به کتابخانه رفت و آمد دارند و فعال هستند. مثلاً در سال 77 حدود 1800 نفر مراجعه‏کننده داشتیم و تا آخر سال 83 به حدود 20 هزار نفر خدمات ارائه کرده‏ایم. همچنین به طور متوسط در سال 1376 روزانه به هفت نفر خدمات ارائه شده و این آمار در سال 83 به هفده نفر در روز رسیده است. با توجه به راه‏اندازى رشته مطالعات زنان در سال‏هاى اخیر نیز طبیعى است که افراد با تحصیلات تخصصى در مقاطع ارشد بیشتر به کتابخانه مراجعه کنند.
پس تحولات اجتماعى و موضوعات روز بر تقاضاها مؤثر است.
خانم بشیرى: بله، کاملاً. مثلاً وقتى بحث کنوانسیون رفع تبعیض از زنان در سطح جامعه مطرح شد از هر 10 مراجعه‏کننده شاید 7 - 6 نفر تقاضاى منابع مربوطه را داشتند؛ همین طور وقتى موضوع ریاست جمهورى زنان یا عدم آن مطرح شد.

آقایان چقدر به کتابخانه تخصصى زنان مراجعه مى‏کنند؟

خانم بشیرى: زیاد. بسیارى از محققان آقایانى هستند که در مقاطع تحصیلى فوق لیسانس براى پایان‏نامه یا تز دکترا به موضوع زنان پرداخته‏اند. بعضى هم از ابتدا عضو شده‏اند و جالب است بدانید که در بسیارى موارد سیر مطالعاتى مراجعان چه زن و چه مرد رو به بهبود بوده و مثلاً از مطالعه و امانت منابع عمومى و کم‏اهمیتى‏تر به مباحث حقوقى زنان رسیده است.

غیر از مشکل فضا و مکان و کمبود نیروى انسانى، در این سال‏ها با چه مشکلات دیگرى بخصوص از ناحیه مراجعان روبه‏رو بوده‏اید؟

خانم بشیرى: عدم آشنایى مراجعان با رایانه یکى از مشکلات است و متأسفانه ما شاهدیم که حتى گاه دانشجویان دوره دکترا در این مورد مشکل دارند و باید به آنها آموزش داد که چگونه از رایانه براى جستجوى مطالب مورد نظر خود استفاده کنند.
همین طور چون در مورد تهیه کپى، محدودیت داریم گاه با مواردى مواجه مى‏شویم که منبع، مخفیانه از کتابخانه خارج مى‏شود یا پایان‏نامه‏هایى که بخشى از آنها را جدا مى‏کنند و با خود مى‏برند! البته محدودیت تهیه کپى نمى‏تواند توجیه این اعمال باشد.
خانم احمدآبادى: جاى تأسف است که در بسیارى از موارد شاهدیم دانشجویان در مقاطع فوق‏لیسانس و دکترا منابع نایاب را این گونه دچار آسیب کرده‏اند یا در حین بیرون بردن از مرکز از آنها گرفته‏اند. همین طور برخى افراد در رعایت امانت و سلامت کتاب‏هایى که براى استفاده مدتى امانت مى‏گیرند، دقیق نیستند و کتاب‏ها پس از برگشت دچار آسیب شده‏اند.
خانم بشیرى: بخصوص اینکه از سال 79 مخزن را باز کرده‏ایم تا مراجعه‏کننده‏ها بتوانند به آسانى و با فراغت به کتاب‏هاى مورد نیاز دسترسى داشته باشند اما این کار در عین حال احتمال سرقت را بالا برده است!
خانم احمدآبادى: این در حالى است که در کمتر مرکز اطلاع‏رسانى تسهیلات به این شکل در اختیار مراجعان قرار مى‏گیرد. امکان جستجوى رایانه‏اى، امکان استفاده از چاپگر، مخزن باز، دریافت پرینت از اصل مقالات و ... در واقع این مرکز اطلاع‏رسانى کلیه خدمات ممکن را یکجا به مراجعان مى‏دهد اما به رغم بسیارى از افرادى که این تفاوت‏ها و امکانات را درک مى‏کنند متأسفانه شاهد برخوردهاى نامناسب هم هستیم.

مى‏توانید بانک‏هاى موجود در این کتابخانه یا پایگاه اطلاع‏رسانى تخصصى زنان را ذکر کنید؟

خانم احمدآبادى: بله، بانک‏هاى اطلاعاتى موجود در این پایگاه شامل بانک پایان‏نامه‏ها، بانک طرح‏هاى تحقیقاتى و گزارشات، بانک مقالات و بانک مقالات الکترونیکى است. در بانک پایان‏نامه اطلاعات کتاب‏شناختى کلیه پایان‏نامه‏هاى مربوط به زنان در حوزه علوم انسانى گردآورى شده و در حال حاضر با حدود 7000 رکورد اطلاعاتى به صورت یک مرکز ارجاعى ارائه خدمت مى‏کند.
در بانک طرح‏هاى تحقیقاتى و گزارشات، امکان ارائه خدمات ارجاعى حدود بیش از 5000 رکورد اطلاعاتى مقدور است. در بانک مقالات، امکان کاوش کامپیوترى بیش از 40 هزار رکورد اطلاعات کتاب‏شناختى مقالات براى مراجعان فراهم شده است و در بانک مقالات الکترونیکى نیز بیش از 7000 مقاله به صورت تمام متن از طریق اینترنت و به صورت رایگان در دسترس محققان و پژوهشگران قرار دارد.
در مخزن کتابخانه که به صورت باز اداره مى‏شود بیش از 10 هزار نسخه کتاب فارسى، عربى و انگلیسى است و بسیارى از منابع نایاب و کمیاب در موضوع زنان در اختیار مراجعان قرار مى‏گیرد.
در بخش مرجع نیز 800 جلد کتاب از جمله لغت‏نامه‏ها، دایرةالمعارف‏ها، سال‏نامه و سایر موارد وجود دارد.
بخش نشریات ادوارى شامل 50 عنوان نشریه تخصصى فارسى و 20 عنوان نشریه انگلیسى در موضوع زنان و خانواده است. این نشریات شامل نشریات فارسى‏زبان چاپ داخل و خارج از کشور و نیز بایگانى آن دسته از نشریات مربوط به زنان است که پس از انقلاب منتشر شده‏اند. در بخش گزارشات، بیش از 1200 عنوان گزارش فارسى و انگلیسى موجود است که نمایه‏سازى و چکیده‏نویسى شده و به صورت الکترونیکى در کمترین زمان ممکن قابل بازیابى است.
بخش رایانه در کتابخانه تخصصى نیز از طریق اتصال به شبکه جهانى اینترنت، خدمات جستجوى اطلاعات از سایت‏هاى مختلف در موضوعات زنان را ارائه مى‏کند. امکان استفاده از بانک نرم‏افزارى با بیش از 200 دیسک فشرده در زمینه‏هاى مختلف علمى، تاریخى و مسائل مرتبط با زنان از دیگر خدمات این کتابخانه تخصصى است.

شرایط عضویت و امانت منابع در این کتابخانه به چه صورت است؟

خانم بشیرى: در این کتابخانه فقط به دارنده کارت عضویت، کتاب امانت داده مى‏شود. به این شکل که در هر نوبت دو جلد کتاب به مدت حداکثر 15 روز امانت داده شده و در صورت نیاز عضو، این مهلت قابل تمدید است. البته براى اجازه تمدید، ارائه کتاب الزامى است. براى عضویت نیز مى‏بایست دو قطعه عکس به همراه یک برگ رونوشت شناسنامه، معرفى‏نامه از دانشگاه یا سازمان متبوع ارائه و مبلغ 200 تومان به طور سالانه پرداخت شود.

بسیار خوب، اما به عنوان حُسن ختام این گفتگو مایلیم تحلیلى هم از روند و سیر تحولات در دنیاى کتاب و اطلاع‏رسانى زنان داشته باشیم. به هر حال شما به لحاظ شغل، تخصص و علاقه‏تان در این زمینه اطلاعات بیشتر و به‏روزترى را نسبت به سایرین دارید. تغییر و تحولات در زمینه‏هاى مختلف چگونه بوده؟ مثلاً در حوزه رمان شاهد چه سیرى بوده‏ایم یا در حوزه کتاب‏هاى حقوقى و یا مذهبى؟

خانم احمدآبادى: در اینکه حوزه کتاب دچار تحولات و فراز و نشیب‏هاى فراوانى بوده شکى نیست. به عنوان مثال در مورد رمان که به آن اشاره کردید وقتى به دو دهه قبل بازگردیم و حتى به اواخر دهه اول و اوایل دهه دوم، مشاهده مى‏کنیم که رمان‏ها بیشتر داستان‏هایى برآمده از تخیلات نویسنده بدون ویژگى‏ها و گرایش‏هاى خاص تاریخى و اجتماعى هستند. اما در دهه اخیر رمان‏هایى که با موضوع زنان بوده جنبه تاریخى پیدا کرده و به بیان وضعیت زنان مثلاً در دوره قاجار پرداخته است. به نظر مى‏رسد این رمان‏ها با هدف بیان وضعیت سیاسى، اجتماعى عصر خود و شرایط زنان در مقطع زمانى داستان و با نیت به تصویر کشیدن چهره واقعى زن در دوران خاصى نوشته شده است. این رمان‏ها مى‏تواند واقعیات زیادى را در مورد حوزه عمل، توانایى و سرنوشت زن ایرانى روشن کند. اگر چه در اینجا در مقام قضاوت در باره آنها نیستیم.
همین طور در مورد کتاب‏هاى حقوقى، در دهه اول پس از انقلاب، این موضوع کتاب بسیار کم بود ولى سیر رو به رشدى داشته و الان مقاله و کتاب‏هاى زیادى به موضوع حقوق زنان پرداخته است. این اتفاق در حوزه مسائل اجتماعى زنان نیز رخ داده و این موضوع با محوریت زن افزایش قابل توجهى داشته است.
خانم بشیرى: در مورد کتاب‏هاى مذهبى در حالى که کتاب‏هاى باارزشى چون شخصیت و حقوق زن در اسلام از آقاى «مهدى مهریزى» به چاپ رسیده، یک سرى کتاب نیز به صورت کپى از روى یکدیگر به ویژه در مورد ائمه، حضرت خدیجه(س) یا حضرت فاطمه(س) در بازار وجود دارد. حدود 50 عنوان کتاب در مورد حضرت فاطمه(س) وجود دارد که وقتى آنها را ورق بزنید مى‏بینید با یکدیگر هیچ تفاوتى ندارند، مگر در قلم و فونت حروفچینى یا جابجایى صفحات یک سرى کتاب در مورد خطبه حضرت زهرا(س) با همین ویژگى موجود است و به همین خاطر این قبیل کتاب‏ها در فهرست درخواست مراجعان به کتابخانه قرار نمى‏گیرد. اما در مقابل هنوز بیشترین مراجعات در باره حضرت زهرا(س) به کتاب «فاطمه، فاطمه است» مرحوم دکتر «شریعتى» است.
خانم احمدآبادى: موردى که خانم بشیرى به آن اشاره دارد فقط به کتاب‏هاى مذهبى باز نمى‏گردد. در مورد کتاب‏هاى حقوقى هم اخیراً شاهد کپى‏بردارى هستیم. اما نکته مهم و قابل تأسف دیگر اینکه در خیلى از کتاب‏هاى مذهبى کمتر ویژگى‏ها و شرایط علمى نگارش یک کتاب و بهره‏مندى از عوامل تحقیقى و روزآمدى مطالب به کار مى‏رود. به همین علت مایلم در انتهاى این گفتگو به محققان توصیه کنم قبل از انجام تحقیقات یا نگارش مقاله و تألیف کتاب‏ها بازدیدى از منابع ما در این مرکز اطلاع‏رسانى داشته باشند، چه به لحاظ اشراف بر نوع موضوعات و چه به لحاظ نحوه نگارش و توان مقایسه میان آثار ارزشمند در بازار کتاب. جستجو در این کتابخانه براى آنها روشن مى‏کند که بر فرض در مورد یک موضوع خاص چند مقاله یا کتاب در سطح کشور نوشته شده و داراى چه محتوایى است. خوشبختانه بهره‏مندى از فناورى‏هاى نوین این امکان را در اختیار همگان قرار مى‏دهد و در نهایت در وقت مراجعان نیز صرفه‏جویى مى‏شود.
خانم بشیرى: من هم لازم مى‏دانم در خاتمه از زحماتى که همکاران ما خانم «لیلا خزایى» و آقاى «علایى» در کتابخانه و پایگاه اطلاع‏رسانى مرکز مى‏کشند، تشکر کنم.

ان شاءاللَّه همگى موفق باشید.