بازىها و اسباببازىهاى مناسب از دیدگاه روانشناسى بازى
«قسمت دوم»محمدرضا مطهرى - نیره پارسا
از 2 تا 3 سالگى (24 تا 36 ماهگى):
* در 5/2 سالگى مداد را با انگشتان مىگیرد و مىتواند خط خطى کند.
- با مکعب پل مىسازد.
- مىتواند توپ را روى زمین لگد بزند و آن را پرتاب کند.
- به علت افزایش قدرت عضلات، کودک وقتى خطى را رسم مىکند با چشم نیز مراقب است که خط از محدوده تعیین شده خارج نگردد.
- مىتواند اشیاء مشابه را روى هم بچیند، ما مىتوانیم از او بخواهیم که قاشقها، چنگالها و سایر چیزها را که شسته شده است روى وسایل مشابه آنها در داخل قفسههاى آشپزخانه بچیند.
- شروع به بازىهایى مىکند که با تخیل همراه است.
- مىتواند مکعبها را روى زمین به دنبال هم قرار داده و قطار درست کند.
- روى سهچرخه مىنشیند، دسته آن را با دست مىچرخاند و هدایت مىکند لیکن هنوز قادر به پا زدن نیست.
- در 2 تا 5/2 سالگى معمولاً دخترها و پسرها اسباببازىهاى مشترکى دارند ولى از این پس بزرگترها به دخترها عروسک و به پسرها ماشین هدیه مىدهند. در این سن پسرها ماشین آتشنشانى و هواپیما را برمىگزینند و دخترها در جستجوى عروسک و مرواریدهاى چوبى که به نخ مىکشند هستند.
* در 5/2 تا 3 سالگى تقلید کردن از والدین کار مورد علاقه کودکان است. پسر از ماشینرانى لذت مىبرد و دختر به آشپزى و خانهدارى علاقهمند است.
- سن تخیل و بازى حرفهاى کودک است. دختر با یک کیف جراحى نقش دکتر و پرستار را بازى مىکند و پس از تزریق آمپول به عروسکش، درجه حرارت بدن او را اندازه مىگیرد و یا نقش یک فروشنده را بازى مىکند.
- هم دختران و هم پسران بازىهاى ساختنى «لگوها» را دوست دارند و از نقاشى کردن لذت مىبرند.
- در 5/2 سالگى به تنهایى از پلهها بالا مىرود و هنگام پایین آمدن دست خود را به نرده یا دیوار مىگیرد. اسباببازىهایى که جداشدنى است و به قطعات گوناگون تقسیم مىشود مانند قطار، ماشین، قطعات چوبى، لگو، مکعبهاى چوبى، انواع پازل مانند دست، پا، آدمک، خانه و مانند آن بخصوص اگر رنگى باشد مورد علاقه کودک است.
- در سال سوم زندگى با توجه به مهارتهاى بیشترى که کودک به دست مىآورد، باید اسباببازىهایى در اختیارش قرار گیرد که متناسب با توانایىهایش باشد. اسباببازىهایى مانند قطار، اتومبیل و مکعبهایى براى ساختن و ... نیز عروسکهایى که بتواند لباسهاى آنها را عوض کند و به آنها غذا بدهد.
- در سه سالگى مداد را مانند بزرگترها در دست مىگیرد، با قیچى به خوبى مىبرد، اشیا را با شست و یا انگشت وسط و شست بلند مىکند، کاغذ را لوله کرده و تا مىزند (سه تا مىزند) با تقلید عکس آدم مىکشد.
- در سه سالگى دایره مىکشد (کودکان ایرانى عموماً در 5/2 سالگى مىتوانند این کار را انجام دهند) و مىتواند دو خط عمودى و افقى را ترکیب نماید.
* در سه سالگى فرصتهاى مناسبى براى بازىهاى سرگرمکننده در خانه و بیرون از خانه براى کودک مهیا کنید (مانند بالا رفتن، دویدن، آهسته رفتن و پریدن) اسباببازىهایى را فراهم کنید تا کودک آنها را از هم جدا کند (مانند مهرهها) البته مهرهها باید به اندازه کافى بزرگ باشند تا بلعیده نشوند. همچنین فرصتهایى براى پر کردن و خالى کردن پیمانهها با شن، آب، برنج و حبوبات براى کودک فراهم شود. مداد شمعى، گچ، رنگ و کاغذ براى نقاشى و نوشتن آماده کنید.
بازى با خمیر بازى، انگشتانه رنگى و کاغذ پاره کردن را براى کودک مهیا کنید. سعى نمایید مهارتهاى زبانى کودک را افزایش دهید. به کودک دلگرمى بدهید تا با شما صحبت کند. در صحبت از ضمایرى مانند من، مرا، شما، آنها و ما استفاده کنید و به کودک بیاموزید از این لغات استفاده کند. با کودک در باره تصاویر صحبت کنید. از او بخواهید به اشیا و یا نام آنها اشاره کند. همیشه براى اشیا نام درست انتخاب کنید.
* در سه سالگى کودک به بازىهاى نمایشى علاقه نشان مىدهد، جلو کودک بایستید و به او بگویید هر کارى که شما مىکنید تکرار کند. عروسک، گارى کوچک، تختخواب عروسک و تلفنهاى اسباببازى براى مکالمه و بازىهاى نمایشى براى کودک مهیا کنید.
* در سه سالگى علاقهمند به مسئله تعادل و اندازه و روشهاى روى هم سوار کردن مکعبها است. براى کودک سه ساله یک مکعب مىتواند یک قطار، یک عروسک یا یک ساختمان باشد.
* کودک سه ساله قادر است از گلولههاى رنگى به ترتیب رنگهاى قرمز، زرد - قرمز و زرد را درست کند. او رنگها و فرمها را طبقهبندى مىکند مثلاً دکمهها را طبق رنگ و اندازه مرتب مىکند و مىتواند تا سه رنگ را نام ببرد. مىتواند به مدت نیم ساعت روى یک بازى تمرکز داشته باشد و اگر به هدف و مقصودش برسد راضى و خرسند مىشود.
* کودکان سه ساله معمولاً مکعبها را به طور افقى قرار مىدهند، به ندرت در این سن، کودک شخصاً به ساختن چیزى مبادرت مىورزد.
* کودک سه ساله در بازى با لگوها شروع به ساختن شکل معیّن و سادهاى مىکند.
* بازى دومینو را مىتوان از حدود سه سالگى (بسته به توانایى ذهنى کودک) شروع کرد.
* لوتوها را مىتوان از حدود سه سالگى به کودکان آموزش داد.
* کودک در حدود سه سالگى دوست دارد با موادى بازى کند که بتواند به آنها ضربه بزند، فشار بدهد، تکه تکه کند و روى هم بگذارد. خرد کردن و فشار دادن مواد به کودک آرامش مىدهد. گل و خمیر بازى این نیاز را برطرف مىکند و کودک هنگام بازى با آنها آرامش مىیابد. در این دوره وسایل نقاشى براى بازى کردن بسیار مناسب است و علاقه به مداد رنگى و ماژیک دارد. قطعات چوبى که بتوان از بین آنها نخ یا ریسمانى رد و آنها را ردیف کرد نیز کودک را سرگرم مىکند، در پارکها مىتوان از تاب، الاکلنگ، سرسره و نردبان با رعایت نکات ایمنى استفاده کرد.
* در سه سالگى کودک قادر به راه رفتن است و دستهاى او قدرت انجام دادن حرکتهاى پیچیدهترى دارند، بنابراین مىتوان اسباببازىهایى از قبیل سهچرخه پلاستیکى کوچک، گارى، کامیون و توپ برایش تهیه کرد.
* آویزها و فرفرهها از جمله وسایل و ابزار بازى هستند که کودکان به هنگام سه سالگى مىتوانند در ساختن آنها همکارى کنند.
* پازلهایى که از قطعات کمتر (چهار - پنج) تشکیل شدهاند براى کودکان سنین پایین (دو تا سه سالگى) مناسب هستند.
* در سه سالگى مىتواند کاغذ را قیچى کند.
* براى بازى با کودکان سه ساله که مشغول توپبازى هستند ما نیز به عنوان بزرگسال مىتوانیم وارد شده و هر گاه توپ به طرف ما مىآید آن را گرفته و به سوى یکى از کودکان بیندازیم. در این سن غالب کودکان بدین گونه بازىها علاقهمندند.
* کودک در 5/2 تا 3 سالگى بیشتر در کنار کودکان به بازى مشغول مىشود ولى با خود آنها بازى نمىکند.
* کودکان سه ساله اولین تلاشها را براى انجام بازى مشترک با دو تا سه همبازى شروع مىکنند. کودک در دستههاى سه نفرى در بازىها و فعالیتهاى دیگر کودکان شرکت مىکند و به تدریج آمادگى پیدا مىکند حقوق دیگران را درک کند. در این سن بیش از هر موقع دیگر براى تصاحب اسباببازى زد و خورد مىکند. بازىهاى گروهى که در این سن حداکثر با سه نفر شکل مىگیرد، ناپایدار بوده و به زودى از هم پاشیده مىشوند زیرا کودکان در این سن مىتوانند در آن واحد فقط با یک نفر بازى کنند.
* در سه سالگى بالانس، پرشهاى گوناگون، بازى با صندوق و جعبه و آجر و تخته، جست و خیز با طناب را دوست دارد و مىتواند سوار سهچرخه شود و رکاب بزند.اسباببازىهاى مناسب براى دو تا سه سال سالگى:
لوازم نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ، قلممو، مداد رنگى)، خمیر بازى و گل رُس، توپ، سهچرخه، الاکلنگ، سرسره و تاب کوچک، انواع پازل تا 4 یا 5 قطعه مانند پازل آدمک، خانه و ...، مرواریدهاى چوبى درشت، لگو، مکعبهاى چوبى رنگى، قطار، ماشین قطعات چوبى، عروسک و وسایل آن مثل تختخواب عروسک، لباس عروسک ...، قیچى و کاغذ باطله جهت برش، تلفن اسباببازى، طناب، گارى، کامیون، لوتو، دومینو و تخته سیاه کوچک.
از سه تا چهار سالگى
* در چهار سالگى کودک کنجکاو است که اشیا چرا و چگونه به وجود مىآیند. موضوعاتى را فراهم کنید که کنجکاوى بچهها را تحریک کند. به سؤالات به سادگى و صداقت پاسخ دهید و از کتابهاى مرجع براى پیدا کردن پاسخ به همراه کودکان استفاده کنید. فعالیتهاى علمى سادهاى انجام دهید مثل اینکه آهنربا چه چیزهایى را مىرباید، یخ زدن آب، بذر گیاهان و به پرواز در آوردن بادبادک در یک روز بادى.
* از این سن درک مفاهیم عددى شروع مىشود. معمولاً مفاهیم یک، دو و سه را مىتوانند درک کنند. شاید بتوانند چند شماره را پشت سر هم بشمارند. اما ممکن است چند تایى را حذف کنند. موضوعات مورد علاقه آنها را مثل شیرینى، فنجان، عروسک و ... را بشمارید. به بچهها اجازه شمارش آنها را بدهید. اعداد را در اتاق به بچهها نمایش دهید و براى این کار از تقویم، نمودار، ترازو و خطکش استفاده کنید.
* مهارتهاى زبان و لغات را افزایش دهید. هر روز فرصتهایى براى خواندن داستان به طور گروهى یا انفرادى براى کودکان فراهم کنید. کودکان را تشویق کنید که قصه بگویند، قصههایشان را روى نوار ضبط کنید و تشویق کنید تا در باره موضوع مورد علاقه خود صحبت کنند.
* کودکان را به فعالیتهاى هنرى مانند کار با رنگ، مداد شمعى، گچ، مداد رنگى، گِل و خمیر بازى تشویق کنید.
* فرصتهایى براى بازى با آجرهایى در اندازهها و شکلهاى مختلف براى کودکان ایجاد کنید.
* در این سن کودکان از موسیقى لذت مىبرند و قادرند آهنگى را زمزمه کنند. فعالیتهاى موسیقى روزانه مانند آوازخوانى و ابداع آهنگ را براى کودک فراهم کنید. کودکان را به خواندن تشویق و صداى آنها را ضبط کنید و دوباره بگذارید تا بچهها به همراه آن بخوانند.
* از دو تا چهار سالگى مکعبهایى که رنگهاى متفاوت داشته و هر ضلع آنها 5 تا 7 سانتىمتر باشد براى کودکان مناسب است. کودک با این مکعبها مىتواند اشکال هندسى گوناگون بسازد و با در کنار هم قرار دادن رنگهاى گوناگون فکر و اندیشه و نیروى سازندگى و تشخیص خود را پرورش دهد.
* در سه تا چهار سالگى کودک قادر به سوار شدن سهچرخه، به حرکت در آوردن وسایل مختلف (واگن)، بالا رفتن از نردبانهاى مخصوص ژیمناستیک است. ترسیم خطوط در سه سالگى هنوز به صورت مخدوش است ولى در یک جهت بوده و از تکرار جلوگیرى مىشود.
* در سه تا 5/4 سالگى بازىهاى مورد نظر دختران برش، طراحى و شیرینىپزى، بازى در آشپزخانه، بازى با عروسک و لباس مخصوص پوشیدن است. بازىهاى مورد نظر پسران، عملیات ساختمانى با بلوکها،
نجارى و چوبکارى، بازى با وسایل و اسباببازىهاى حمل و نقل، سهچرخهسوارى، بازى در کوچه و خیابان با گل و شن مىباشد.
* در این سن مىتوانند به طور یکنواخت و مستقیم دوندگى نمایند و به آسانى دویدن خود را متوقف سازند، به دور خود بچرخند، بالا روند و جهش نمایند.
* از توانایى برقرارى تعادل برخوردارند و مىتوانند روى یک نرده یا میز پهن راه رفته و تعادل بدن و حرکات خود را حفظ نمایند.
* توانایى آنها در پرتاب توپ در حال پیشرفت است و مىتوانند توپى را تا حدى در بالاى سر خود پرتاب نمایند.
* با رشد عضلات ظریف و افزایش کنترل روى آنها علاقهمندى کودکان به رنگآمیزى، نقاشى، تا زدن کاغذ و ساختن اسباببازىها بیشتر مىشود.
*براى کودکان چهار ساله که معمولاً از بازى روى پلکان لذت مىبرند مىتوانیم پیشنهاد کنیم به نوبت ابتدا از یک پله و بعد دو پله و سپس سه پله شروع به پریدن کنند. باید به خاطر داشت بازى در پلکان بدون ترتیب قبلى احتمال خطر زیاد دارد اما در صورتى که زیر نظر یک فرد بزرگسال و با توجه به قابلیتهاى حسى و حرکتى کودکان باشد موجب آن خواهد شد که هر یک از کودکان فعالیتى متناسب با میزان مهارت خویش انجام دهد.
* در چهار سالگى سعى مىکند از رنگها به نوبت استفاده نماید مثلاً ابتدا شىء قرمزرنگ، سپس آبى و دوباره قرمز و بعد آبى و همین طور تا آخر به کار مىبرد.
* در چهار سالگى به سرعت دوچرخه مىراند و با مهارت دور مىزند و مىتواند روى یک پا لى لى کند. در این سن دخترها و پسرها دوچرخهسوارى و توپبازى را دوست دارند و تا حدودى مهارت پیدا کردهاند. همچنین از بازىهایى که صبر و حوصله مىخواهد مثل «پازل» و مجموعه اسباببازىهاى فکرى و دقیقتر لذت مىبرند. دختر در این سن مىتواند عروسکش را حمام کند و بعد در حالى که لالایى مىگوید او را بخواباند.
* از چهار سالگى از بریدن قطعات کاغذ رنگى و چسباندن آنها روى مقوا لذت مىبرد. سهچرخه، هواپیما، کشتى، اتومبیل و انواع عروسکها و جعبههاى بزرگ که بچه با آن هزار و یک کار مىتواند بکند، نیز طناب و وسایل ورزشى، بازیچههاى مطلوب او هستند.
* بازىهاى باقاعده از حدود چهار سالگى شروع مىشود.
* در چهار سالگى کودک رفتارش دقیق و ظریفتر مىشود، مىتواند لباس خود را بپوشد و بند کفش خود را ببندد. کودکان را تشویق کنید خودشان لباس بپوشند، خودشان لباس خود را در بیاورند، غذاى خود را بکشند، سفره را بچینند و گیاهان را آبیارى کنند. نیز به هنگام رفتن به توالت لباسشان را در آورده و بپوشند، دستشان را بشویند و خشک کنند.
* اکثر کودکان چهار ساله در مجسمهسازى، اشیا مشخصى مىسازند، و درست کردن و اضافه کردن را به خراب کردن و دوبارهسازى ترجیح مىدهند.
* در این سنین با مکعبها طرحهاى خام و مارپیچ درست مىکند که با سستى روى هم سوار هستند.
* در 5/3 سالگى خط مایل و در چهار سالگى مربع مىکشد.
* در چهار سالگى به بازى با بیشتر از دو سه نفر از همسالان خود اظهار علاقه مىنماید ولى مدت زیادى نمىتواند به شرکت در این بازىهاى دستهجمعى ادامه بدهد. کودک مىآموزد که شرکت در بازىهاى جمعى، مستلزم این است که او و دیگران به نوبت از اسباببازى استفاده کنند.
* در چهار سالگى کودک مکعبهاى بازى را در کنار هم چیده، سپس با لگد آنها را به هم مىزند تا ببیند چه اتفاقى مىافتد.
* حرکات ظریف آنان رشد بهترى کرده و مىتوانند با مکعبهاى اسباببازى برجهاى بلندى را بسازند.فهرست اسباببازىهاى مناسب براى کودکان از سه تا چهار سالگى
نردبان، وسایل نجارى (چکش، میخ و ...)، وسایل آشپزى (ظرفهاى کوچک غذاخورى و ...)، وسایل و اسباببازىهاى حمل و نقل مثل واگن، گارى دستى، کامیون، تراکتور، جرثقیل، قایق، هواپیما، کشتى، اتومبیل، انواع عروسک، قطعات کاغذ رنگى، مکعبهاى چوبى، آهنربا، قطعات آهن، جارو، تختخواب عروسک، خانه عروسک، حیوانات گوناگون، ماشین آتشنشانى، الاکلنگ، سرسره، تاب، تلفن، سهچرخه، خمیر بازى، گل رُس، ماسه، سهچرخه، انواع پازل، وسایل نقاشى (مداد شمعى، گچ، آبرنگ و قلممو). ادامه دارد.
)