بازخوانى چند مفهوم اخلاقى ویژه از زندگانى امام کاظم(ع)
اشاره
پنجرهاى رو به آسمان گشوده شد. برکهاى از نیلوفر، بر سجادهی گستردهی زمین درخشید و بهار بر آن ایستاد. مردى مىآمد تا پرتو آفتاب خدایىاش را بر دیدهها بتاباند و چشمها را از برق شادى پر کند. درخشش عالم آراى آفتاب بندگى و عبودیت، حضرت موسى بن جعفر(ع) بر زمین پرتو افکند و خانهی گلین امام صادق(ع) را عطر شادى و طراوت پر کرد. اکنون بر آن شدیم تا در بهارانهی اخلاق ملکوتى امام مهربانان، امام کاظم(ع)، گلگشتى کنیم و در خجسته زادروز او پاى درسش بنشینیم.
بر مرکب سخن
مُجاب کردن غرضورزان و پاسخ کوبنده در برابر کجاندیشى مخالفان ولایت، از جمله شیوههاى علمى امامان معصوم در برخورد با افرادی بود که عمدتاً دست نشاندگان حکمرانان فاسد بودند و در شمار مزدوران دربار. یکى از این افراد دست نشانده و مزدور، «نفیع انصارى» بود. نوشتهاند: روزى «هارون الرشید عباسى»، امام کاظم(ع) را به حضور طلبید. امام به دربار خلیفه رفت. نفیع پشت در کاخ هارون الرشید منتظر نشسته بود تا او را به درون راه دهند. امام از پیش روى او گذشت و با شکوه و جلالى ویژه به درون رفت. نفیع از عبد العزیز بن عمر که در کنارش بود، پرسید: «این مرد باوقار که بود؟» عبدالعزیز گفت: «او فرزند بزرگوار على بن ابى طالب از آل محمد (ص) است. او موسى بن جعفر(ع) است.» نفیع که از دشمنى بنى عباس با خاندان پیامبر(ص) آگاه بود و خود نیز کینهی آنان را به دل داشت، گفت: «گروهى بدبختتر از اینان (عباسیان) ندیدهام؛ چرا آنان به کسى که اگر قدرت یابد، آنان را سرنگون خواهد کرد، این قدر احترام مىگذارند؟ هم اینک اینجا منتظر مىشوم تا او برگردد تا با برخوردى کوبنده، شخصیتش را درهم بکوبم.» عبدالعزیز با دیدن سخنان کینهتوزانهی نفیع نسبت به امام(ع)، گفت: «بدان که اینان خاندانى هستند که هرکس بخواهد با مرکب سخن به سوى آنها بتازد، خود پشیمان مىشود و داغ خجالت و شرمسارى را تا پایان عمر بر جبین خویش مىزند.» اندکى گذشت و امام(ع) از کاخ بیرون آمد و سوار بر مرکب خویش شد. نفیع با چهرهاى مصمّم جلو آمد، افسار اسب امام را گرفت و مغرورانه پرسید: «آى! تو که هستى؟» امام از بالاى اسب نگاهى عاقل اندر سفیه کرد و با اطمینان فرمود: «اگر نسبم را مىخواهى، من فرزند محمد(ص) دوست خدا، فرزند اسماعیل ذبیحالله و پور ابراهیم خلیلالله هستم. اگر مىخواهى بدانى اهل کجا هستم، اهل همان مکانى که خدا حج و زیارت آن را بر تو و همهی مسلمانان واجب گردانیده است؛ اگر مىخواهى شهرتم را بدانى، از خاندانى هستم که خدا درود فرستادن بر آنان را در هر نماز بر شماها واجب گردانیده است؛ و اما اگر از روى فخر فروشى سؤال کردى، به خدا سوگند! مشرکان قبیلهی من راضى نشدند، مسلمانان قبیلهی تو را در ردیف خود به شمار آورند و به پیامبر(ص) گفتند: «اى محمد! آنان که از قبیلهی خویش همشأن و هممرتبهی ما هستند، نزد ما بفرست. اکنون نیز از جلوى اسب من کنار برو و افسارش را رد کن!» نفیع که همهی شخصیت و غرور خود را در طوفان سهمگین کلام امام(ع) بر باد رفته مىدید، در حالى که دستش مىلرزید و چهرهاش از شرمندگى سرخ شده بود، افسار اسب امام را رها کرد و به کنارى رفت.
عبدالعزیز با پوزخندى زهرناک به شانهی نفیع زد و گفت: «به تو نگفتم که توان رویارویى با او را ندارى!»1
درسى بزرگ
زندگانى سراسر مهر امام کاظم(ع) در بردارندهی نکات بسیار آموزندهی اخلاقى است. از جمله برجستهترین آنها گذشت فوق العادهی ایشان است. نوشتهاند در شهرى که امام(ع) در آن زندگى مىکرد، مردى طرفدار خلفا مىزیست که نسبت به امام(ع) بغض عجیبى داشت. او هر گاه امام کاظم(ع) را مىدید زبان به دشنام مىگشود حتى، گاهى به امیر المؤمنین على(ع)، نیز ناسزا مىگفت. روزى امام به همراه یاران خویش از کنار مزرعهی او مىگذشتند. او مثل همیشه، ناسزا مىداد.
یاران امام(ع) بر آشفتند و از امام(ع) خواستند تا آن مرد بد زبان را مورد تعرض قرار دهند. امام(ع) به شدت با این کار، مخالفت کرد و آنان را از انجام چنین کارى باز داشت. روزى به سراغ مرد رفت تا او را در مزرعهاش ملاقات کند، ولى مرد عرب، از کار زشت خود دست بر نمىداشت و به محض دیدن امام(ع)، ناسزا مىگفت.
امام(ع) نزدیک او رفت و از مرکب خود پیاده شد. به مرد سلام کرد. مرد بر شدت دشنامهاى خود افزود. امام(ع) با خوشرویى به او فرمود: «هزینهی کشت این مزرعه چهقدر شده است؟» مرد پاسخ داد: «یکصد دینار.» امام(ع) پرسید: «امید دارى چه اندازه از آن سود ببرى و برداشت کنى؟» مرد با گستاخى و طعنه پاسخ داد: «من علم غیب ندارم که چه مقدار قرار است عایدم شود.» امام(ع) پرسش خود را تکرار کرد: «من نگفتم چه سودى به تو خواهد رسید. بلکه پرسیدم تو امید دارى چقدر سود عایدت شود؟» او که از پرسشهاى امام(ع) گیج شده بود پاسخ داد: «فکر مىکنم دویست دینار محصول از این مزرعه برداشت کنم.» در این هنگام، امام(ع) کیسهاى به مبلغ سیصد دینار طلا بیرون آورد به مرد داد و فرمود: «این را بگیر و کشت و زرعت نیز براى خودت باشد. امید دارم پروردگار آنچه را امید دارى از کشت و کارت سود ببرى، عاید تو سازد.» مرد سرافکنده و بهتزده، کیسه سکههاى زر را از امام(ع) گرفت و پیشانى امام را بوسید و از رفتار زشت خود، پوزش خواست. امام(ع) با بزرگوارى اشتباه او را بخشید. چند روزى گذشت، تا اینکه یک روز مرد به مسجد آمد و هنگامى که نگاهش به امام کاظم(ع) افتاد گفت: «پروردگار مىداند که رسالت خویش را کجا و بر دوش چه کسى قرار دهد.» سخن او موجب تعجب یاران امام(ع) شد. مىخواستند بدانند چه چیز موجب تغییر رفتار او شده است. از او پرسیدند: «چه شد؟ تو که پیشتر غیر از این مىگفتى؟» مرد عرب سر به زیر انداخت و گفت: «درست شنیدید و همین است که اکنون گفتم و جز این هرگز چیز دیگرى نمىگویم.» آنگاه دست به دعا برداشت و براى امام(ع) دعا کرد. مرد از مسجد خارج شد و امام(ع) نیز به سوى منزل خویش به راه افتاد. در بین راه، رو به دوستان خود کرد و فرمود: «حال بگوئید کدامیک از این دو راه بهتر بود؛ آنچه شما مىخواستید یا آنچه من انجام دادم! مشکل او را با آن مقدار پول که مىدانید، حل کردم و به وسیله آن، خود را از شر او آسوده ساختم.»2
آراستگى و پیراستگى
از جمله عادات پسندیدهی امام(ع) که همواره سبب جذب دیگران به سوى ایشان مىشد، رعایت بهداشت و آراستگى بود. بر خلاف برخى ار مسلمانان که به دلیل افراط در برخى آموزههاى دینى از برخى دیگر غافل مىشوند؛ و رعایت بهداشت و آراستگى نیز از آن دسته است. گذشته از آن، بایستى جنبهی خانوادگى آن را - به ویژه زوجهاى جوان - مد نظر داشت. یکى از دوستداران امام کاظم(ع) خدمت ایشان رسید و با امام(ع) سلام و احوالپرسى کرد. خوب در چهرهی امام(ع) نگاه کرد و دید امام(ع) على رغم سن بالاى خود، محاسن خود را با خضاب سیاه، آراسته و آن را رنگ کرده است، به گونهاى که چهرهی امام(ع) بسیار جوانتر شده بود.
از امام(ع) پرسید: «فدایت شوم، آیا محاسن خود را خضاب نمودهاید؟» امام(ع) پاسخ داد: «آرى! زیرا آراستگى نزد خدا پاداش دارد. از آن گذشته خضاب و آراستگى ظاهرى موجب افزایش حفظ عفت زنان و پاکدامنى همسران مىشود. زنانى بودند که به سبب عدم آراستگى همسران خود، به فساد و گناه و تباهى راه یافتند.»3
کمک به مظلوم، کفارهی گناهان
کمک به محرومان، نیازمندان و ستمدیدگان جامعه، اصل بزرگى در زندگانى امام کاظم(ع) بود و برطرف کردن نیازهاى مادى، معنوى و روحى آنان را مهمترین فعالیتهاى اجتماعى خود به شمار مىآورد. امام(ع)، همواره از وضعیت زندگى دوستان و آشنایان خود و مشکلات آنان با اطلاع بود و تلاش مىکرد هر از چند گاهى با آنان دیدارى تازه کند و از مشکلاتشان آگاهى یابد و تا جایى که در توان دارد معضلات معیشتى آنان را برطرف کند؛ همچنان که در احادیث و سخنان امامان معصوم(ع) نیز رویکرد گستردهاى به این موضوع شده است. ایشان از هر فرصتى براى کمک به مسلمانان بهره مىجست و بزرگترین سفارش او به نزدیکان، در دوران خفقان عباسى، همین اصل بود و کمک به مؤمنان را کفارهی گناهان مىدانست. در این باره نوشتهاند: زیاد بن ابى سلمه از دوستداران امام کاظم(ع) بود، ولى با دستگاه هارون الرشید نیز ارتباط داشت. روزى امام او را دید و از او پرسید: «اى زیاد بن ابى سلمه! شنیدهام تو براى هارون الرشید کار مىکنى و با آنان همکارى دارى؟!» گفت: «بله سرورم!» امام(ع) پرسید: «چرا؟» عرض کرد: «مولاى من! من تهیدستى آبرومندم. مجبورم براى تأمین نیازهاى خانوادهام کار کنم.» امام(ع) با چهرهاى عبوس گفت: «اما اگر من از بلندى بیفتم و قطعه قطعه شوم، برایم بهتر است که عهدهدار کارى از کارهاى ظالمان شوم یا گامى بر روى فرشهاى آنان گذارم مگر در یک صورت. مىدانى آن در چه صورتى است؟» گفت: «نه فدایت شوم!» امام(ع) گفت: «من هرگز با آنان همکارى نمىکنم مگر آن که یا غمى را از دل مؤمنى با حل مشکلش بردارم یا با پرداختن قرض او، ناراحتى را از چهرهاش بزدایم. اى زیاد، بدان پروردگار کمترین کارى که با یاوران ظالمان انجام مىدهد این است که آنان را در تابوتى از آتش قرار مىدهد تا روز حساب باز رسد. اى زیاد! هر گاه عهدهدار شغلى از شغلهاى این ظالمان شدى، به برادرانت نیکى کن و به آنان کمک کن تا کفارهی این کارت باشد. وقتى قدرتى به دست آوردى، بدان، خداى تو نیز در روز قیامت قدرت دارد و بدان که نیکىهاى تو مىگذرد و ممکن است دیگران آن را فراموش کنند، ولى در نزد خدا و براى روز قیامت تو باقى خواهد ماند!»4
از دیگر یاران نزدیک امام(ع) در دستگاه خلافت «على بن یقطین» بود. او بارها نزد مولاى خود امام کاظم(ع) آمده بود تا همکارى خود را با دستگاه حکومتى قطع کند، ولى امام(ع) به او اجازه نمىداد، زیرا مىدانست که او از دوستداران راستین اهل بیت پیامبر اکرم(ص) است. بار دیگر خدمت امام(ع) خویش آمد در حالى که جانش از دیدار امام(ع) به لب آمده بود از امام(ع) اجازه خواست که دیگر به دربار هارون الرشید نرود و استعفا بدهد. امام(ع) با مهربانى به او فرمود:
«این کار را مکن! ما به تو علاقه داریم. اشتغال تو در دربار خلیفه، وسیلهی راحتى برادران دینى توست. امید است که خداوند ناراحتىها را به وسیلهی تو برطرف کند و آتش دشمنى و توطئهی آنان را خاموش سازد.» او که نمىخواست سخن امام(ع) را قطع کند، سراپا گوش شده بود. امام(ع) به او فرمود: «اى على بن یقطین! بدان که کفارهی خدمت در دربار ظالمان، گرفتن حق محرومان است. تو چیزى را براى من ضمانت کن، من در مقابل، سه چیز را ضمانت مىکنم. تو قول بده که هر وقت یکى از مؤمنان به تو مراجعه کرد، هر حاجتى داشت برطرف کنى و حق او را بستانى و با احترام با او برخورد کنى من نیز ضمانت مىکنم که هیچوقت زندانى نشوى، هرگز با شمشیر دشمن کشته نشوى و هیچوقت به فقر و تنگدستى گرفتار نیایى. بدان هرکس حق مظلومى را بگیرد و دل او را شاد کند، اول خدا، دوم پیامبر خدا(ص) و سوم همهی ما امامان را خشنود کرده است.»5
خورشیدى گیتى فروز دانش
امام(ع) به سان خورشیدى گیتى فروز، بر سپهر دانش پرتو افکن بود. اشراف کامل ایشان به مسائل علمى و پاسخ فراگیر، رمز دیگرى از هزاران نکتهی پنهان و آشکار موقعیت علمى امام کاظم(ع) بود. که بریهه دانشمند بزرگ مسیحی بود. و مسیحیان به سبب وجود او، بر خود مىبالیدند، ولى به تازگى در کارش، زمزمههایى از مردم شنیده مىشد. چندى بود که او نسبت به عقاید خود دچار تردید شده، در جستوجوى رسیدن به حقیقت، از هیچ تلاشى خسته نمىشد.
گهگاه با مسلمانان دربارهی پرسشهایى که در ذهنش ایجاد مىشد بحث مىکرد، ولى هنوز فکر مىکرد به هدف خود دست نیافته است و آنچه را مىخواهد بایستى جاى دیگر جستوجو کند.
روزى از روى اتفاق، شیعیان او را به یکى از شاگردان امام صادق(ع) به نام «هشام بن حکم» که استادى چیرهدست در مباحث اعتقادى بود، معرفى کردند. هشام در کوفه مغازه داشت. بریهه با چند تن از دوستان مسیحى خود به مغازهی او رفت. هشام در مغازهی خود به چند نفر قرآن یاد مىداد. وارد مغازهی او شد و هدف خود را از حضور در آن جا بیان کرد. بریهه گفت: «من با بسیارى از دانشمندان مسلمان بحث و مناظره کردهام اما به نتیجهاى نرسیدهام. اکنون آمدهام تا دربارهی مسائل اعتقادى با تو گفتوگو کنم.»
هشام با رویى گشاده گفت: «اگر آمدهاید و از من معجزات مسیح(ع) را مىخواهید باید بگویم من قدرتى بر انجام آن ندارم.» شوخ طبعى هشام آغاز خوبى براى شروع گفتوگو میان آنان شد. ابتدا بریهه پرسشهاى خود را دربارهی حقانیت اسلام مطرح کرد و هشام با حوصله و صبر، آن چه در توان داشت براى او بیان کرد. پس نوبت به هشام رسید. هشام چند پرسش دربارهی مسیحیت از بریهه پرسید ولى بریهه درماند و نتوانست پاسخ قانع کنندهاى به آنها بدهد.
فردا دوباره به مغازهی هشام رفت، ولى این بار تنها وارد شد و از هشام پرسید: «آیا تو با این همه دانایى و برازندگى استادى هم دارى؟» هشام پاسخ داد: «البته که دارم!» بریهه پرسید: «او کیست و کجا زندگى مىکند؟ شغلش چیست؟» هشام دست او را گرفت و کنار خودش نشاند و ویژگیهاى اخلاقى و منحصر به فرد امام صادق(ع) را براى او گفت. او از نسب امام، بخشش او، دانش او، شجاعت و عصمت او بسیار سخن گفت. پس به او نزدیک شد و گفت: «اى بریهه! پروردگار هر حجتى را که بر مردم گذشته آشکار کرده است بر مردمى که پس از آنها آمدند نیز آشکار مىسازد و زمین خدا هیچگاه از وجود حجت خالى نمىشود.» بریهه آن روز سراپا گوش شده بود و آنچه را که مىشنید به خاطر مىسپرد او تا آن روز این همه سخن جذاب نشنیده بود. به خانه بازگشت، ولى این بار، با رویى گشاده و چهرهاى که آثار شادى و خرسندى در آن پدیدار بود. همسرش را صدا زد و به او گفت که هر چه سریعتر آمادهی سفر به سوى مدینه شود. فرداى آن روز به سوى مدینه حرکت کردند. هشام نیز در این سفر آنان را همراهى کرد. سفر با همه سختىهایش به شوق دیدن امام(ع) آسان مىنمود. سرانجام به مدینه رسیدند و بىدرنگ به خانهی امام صادق(ع) رفتند. پیش از دیدار، امام(ع)، فرزند ایشان امام کاظم(ع) را دیدند. هشام داستان آشنایى خود با بریهه را براى امام کاظم(ع) تعریف کرد. امام(ع) به او فرمود: «تا چه اندازه با کتاب دینت انجیل آشنایى دارى؟» پاسخ داد: «از آن آگاهم.» امام فرمود: «چقدر اطمینان دارى که معانى آن را درست فهمیدهاى؟» گفت: «بسیار مطمئنم که معناى آن را درست درک کردهام.» امام(ع) برخى کلمات انجیل را از حفظ براى بریهه خواند. شدت اشتیاق بریهه به صحبت با امام(ع) زمان و مکان و خستگى سفر را از یادش برده بود. او آن قدر شیفتهی کلام امام(ع) شد که از اعتقادات باطل خود دست برداشت و به اسلام گروید. هنوز به دیدار امام صادق(ع) شرفیاب نشده بود که به وسیلهی فرزند او مسلمان شد. آنگه گفت: «من پنجاه سال است که در جستوجوى فردى آگاه و دانشمندى راستین و استادى فرهیخته مانند شما مىگردم.»6
پی نوشت
1. بحار الانوار، ج 48، ص 143 ؛ مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 431.
2. شیخ مفید، محمد بن محمد بن النعمان، الارشاد فى معرفة الحجج الله على العباد، برگردان: هاشم سولى محلاتى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ چهارم، 1378 ش، ج 2، ص 327.
3. بحارالأنوار: ج 72، ص 100.
4. بحارالأنوار: ج 48، ص 172.
5. بحارالأنوار: ج 48، ص 136 ؛ ج 75، ص 379 (با اندکى تفاوت).
6. الأصول من الکافى، ج 1، ص 227، ح 1.
)