گفت­وگو با خانم طیبه اکبری راد

«یکی از واژگانی که برای معرفی کارهای نیک در قرآن کریم به کار رفته است، واژه­ی «معروف» است. «معروف» در لغت اسم است و برای هر فعلی که نیک بودنش به وسیله­ی عقل یا شرع شناخته شود، به کار می­رود. بیش از 20 مورد از موارد کاربرد واژه­ی «معروف» مربوط به بخش­های حقوقی قرآن است، به ویژه در مواردی که مقررات مربوط به وظایف و فرائض اخلاقی در روابط خانوادگی و اجتماعی باشد، مانند: رابطه­ی میان زن و شوهر، پدر و مادر و فرزندان، خویشاوندان نزدیک و ... . در این میان بیش از پنجاه درصد از موارد حقوقی مربوط به حقوق زن است. بنابراین معنای «معروف»، شناخته شده، نیکو و منطبق بر طبیعت انسان و شرع و عرف است. خداوند برای بیان حقوق زن در قرآن کریم از این واژه استفاده کرده است ...»

خانم دکتر «طیبه اکبری راد»، دارای درجه­ی دکترای علوم قرآن و حدیث، یکی دیگر از زنان فرهیخته­ی ایرانی است که با حفظ تقدم خانواده، در جا­یگاه استادیار دانشگاه و محقق، به تدریس و پژوهش می­پردازد. از آن جایی که وی تا به ­حال تحقیقات بسیاری روی علوم قرآنی داشته و جایگاه زن را در این میان تبیین کرده است، گفت­­وگویی با ایشان خواهیم داشت تا از برخی پژوهش­های­شان برای ما بگویند. آن­چه که در مقدمه بیان شد نیم­نوشتاری کوتاه از تحقیق مبسوط دکتر «اکبری راد» به نام «معناشناسی «معروف» و رابطه­ی آن با حقوق زن در قرآن کریم» است.

• خانم دکتر اکبری لطفاً در مورد مصادیق واژه­ی معروف در قرآن نمونه­ای بیان کنید؟

در برخی آیات مثل آیه­ی 228 بقره، حقوق زنان در زندگی مشترک به صورت کلی و مطلق با این واژه نشان داده شده است: «ولهن مثل الذی علیهن بالمعروف» این آیه می­تواند در برگیرنده­ی کلیه­ی حقوق زنان (حقوقی چون تأمین نیازهای اقتصادی، رفع نیازهای جنسی، نیک رفتاری و ...) باشد. در بعضی آیات دیگر، تأمین نیازهای اقتصادی زنان یا مهریه­ی ایشان همراه با این واژه بیان شده است: «و علی المولود له رزقهن و کسوتهن بالمعروف.» (بقره /233) «و اتوهن اجورهن بالمعروف» (نساء/ 25)  این امر حتی در هنگام طلاق نیز لحاظ شده است: «و للمطلقات متاع بالمعروف» (بقره/ 241) در بعضی از آیات رفتار، برخورد و معاشرت نیک با زنان با این واژه ذکر شده است: «و عاشروهن بالمعروف» (نساء/ 19) و در آیاتی چند بیان تداوم زندگی با زنان و حتی جدایی مقید به قید «معروف» شده است: «فامساک بمعروف او سرحوهن بمعروف.» (بقره/232)

• کاربرد واژه­ی معروف در آن­چه بیان شد بیانگر چه مطلبی است؟

ببینید، قرآن کریم - به گفته­ی دوست و دشمن - احیاء کننده­ی حقوق زن است. مخالفان لااقل این اندازه اعتراف می­کنند که قرآن در عصر نزولش گام­های بلندی به سود زن و حقوق انسانی او برداشت ولی قرآن هرگز به نام احیای زن به عنوان «انسان» و شریک مرد در انسانیت و حقوق انسانی، زن بودن زن و مرد بودن مرد را به فراموشی نسپرد. به عبارت دیگر قرآن زن را همان­گونه دیدکه در طبیعت هست. از این رو هماهنگی کامل میان فرمان­های قرآن و فرمان­های طبیعت برقرار است. زن در قرآن همان زن در طبیعت است لذا قید معروف در این آیات بیانگر این مطلب است که کلیه­ی حقوق زن در نظام خانواده باید شناخته شده از سوی طبع و عرف و شرع باشد. از آن­جایی که عرف در جوامع و طبقات مختلف متفاوت است، نوع رفتارها و برخوردها نیز براین اساس باید تغییر کند و برخوردی شناخته شده و پذیرفته شده از سوی جامعه باشد در صورتی که چنین ملاحظاتی در تعامل با زنان از سوی مردان و به طور کلی خانواده­ها، اعمال گردد، شاهد  بی عدالتی­ها و آمار روزافزون طلاق نخواهیم بود.

• خانم دکتر یکی دیگر از تحقیقات شما پیرامون «معناشناسی حق در قرآن کریم» است، علت پرداختن به این موضوع چه بوده، لطفاً برای­مان توضیح دهید.

از جمله مسائلی که با گسترش مدرنیته به دست فراموشی سپرده شده، توجه به حقوق دیگران است و این امر در همه جا مشهود است. عدم توجه به رعایت حقوق دیگران از هسته­ی مرکزی جامعه یعنی خانواده با بی­توجهی به همسر، فرزند، والدین و سپس خویشان نزدیک آغاز شده، بعد در همه­ی زوایای جامعه نمایان می­شود. تداوم این امر موجب افزایش نگرانی، اضطراب، دلهره، ناامنی روحی - روانی و احساس تنهایی و سلب اعتماد خواهد شد. تاکنون به صورت اختصاصی در مورد حقوق پدر و مادر، فرزندان، زوجین و حقوق زن تحقیقاتی انجام  شده است اما تفاوت این تحقیق با تحقیقات قبلی در روش و محدوده­ی آن است، به طوری که سعی شده با استفاده از بعضی روش­های معنی­شناسی، واژه­ی حق در قرآن کریم معنا شده، سپس حقوق انسان­ها که بخشی از حقوق خداوند است، تبیین گردد.

همان طور که می­دانید کلمه­ی حقوق جمع «حق» بوده، و واژه­ی حق نیز در 243 مورد به صورت اسم ذکر شده است. معنای اولیه­ی حق در قرآن کریم، راست، درست و واقعیتی است که همراه با پایداری و ثبات است. اصطلاح حق به معنای نصیب و بهره هم علاوه بر قرآن کریم، بارها در سخنان ائمه­ی اطهار(ع) به کار رفته است. در نظام هستی بیشترین حق از آن خداست و در برابر هر نعمتی خدا حقی دارد و طبق سخنان علی(ع) هر اندازه نعمت­های خدا بیشتر در اختیار کسی باشد، حقوق الهی بیشتر می­شود. از جمله حقوق الهی بر بندگان، اطاعت و تقوای الهی است.

بخشی از حقوق خداوند، حقوق متقابلی است که در روابط اجتماعی انسان­ها وجود دارد. پس از خداوند بیشترین حق از آن پدر و مادر است. طبق آیات قرآن کریم از جمله حقوق پدر و مادر، احسان فرزندان است. طریقه­ی احسان نیز به وسیله­ی سخاوت داشتن، پرهیز از سخنان رنجش­آور، نیکو و پسندیده و همراه با احترام سخن گفتن، معاشرت و گفت­وگوی متواضعانه و دعا کردن برای پدر و مادر، ذکر شده است. یکی دیگر از موارد حقوقی که ذکر شده، حقوق مربوط به فرزندان است. طبق آیات 151 انعام و 31 اسراء پذیرش فرزندان به هر وضع و صورتی (دختر و پسر)، و همچنین برقراری امنیت جسمی و روانی فرزندان و پرداخت نفقه از حقوق مسلم آنان است. حقوق فرزند از نظر تربیت، ادب، احترام و محبت بسیار زیاد است چرا که زندگی فرزند بسیار مهم است و نیک و بد او مرتبط با انسان است.

در مورد حقوق زن هم که صحبت شد. در قرآن بر حقوق خویشاوندان هم تأکید زیادی شده است. قرآن برای بیان اهمیت حقوق خویشاوندان از شیوه­های مختلف استفاده کرده است. صله­ی رحم نشانه­ی خردمندان و کسانی که از خدا می­ترسند، ذکر شده و نسبت به قاطعان رحم تعبیرات شدیدی وارد شده است. قرآن قطع رحم را از نشانه­های افراد فاسق می­داند که موجب دوری از رحمت خدا شده، سختی حساب را در قیامت به دنبال خواهد داشت. طریقه­ی نیکی به خویشان در صورت نداشتن تمکن مالی، «زبان خوش» ذکر شده است.

حقوق مردم نسبت به یک­دیگر نیز در قرآن کریم حائز اهمیت است. این حقوق گاهی در بعد اقتصادی زمانی و گاهی در بعد اجتماعی و رفتاری تبیین شده است و خلاصه آن که طبق بیانات قرآن و روایات معصومین(ع) انسان در مقابل کل آفرینش (از طبیعت و حیوانات و ...) مسئول است و بهترین راه شناخت حقوق، توجه به قرآن کریم و روایات اسلامی است.

• خانم دکتر، شما تحقیقاتی در مورد محیط زیست داشته­اید و از دیدگاه قرآن و روایات به مسئله­ی حفظ محیط زیست پرداخته­اید. لطفاً در این مورد هم برای خوانندگان ما صحبت کنید.

در واقع امروز مسئله­ی محیط زیست، درد مشترک همه­ی بشریت است و این بحران مشکل اصلی و دغدغه­ی خاطر بشریت امروز را تشکیل می­دهد. جالب این جاست که قرآن کریم به این مسئله به طور مبسوط پرداخته و روایات بسیاری نیز در این باب وجود دارد. رفتار انسان - از جمله مواجهه­ی خشن و بی­رحمانه با طبیعت - در قرون اخیر ناشی از انگیزه­ی توسعه طلبی، فزون خواهی و بهره­وری بی­رویه از منابع اولیه است. آلوده کردن دریاها، سوختن جنگل­ها، گرم شدن آب و هوای کره­ی زمین و یا پاره شدن لایه­ی اوزون سرانجام انسان را از خواب غفلت بیدار کرده است تا  به پیامدهای این حیات نامعقول و زندگی سلطه­جویانه و انحصارگرایانه توجه کند و برای حل آن اندیشه­ای بیابد. می­توان گفت راه­کار نهایی این بحران که منجر به ایجاد روحیه­ی مسئولیت­پذیری برای حفاظت از محیط زیست خواهد شد، توجه به تعالیم دینی و ره­نمودهای اسلامی است.

از منظر قرآن کریم مالک و خالق یگانه­ی طبیعت و مخلوقات، خداست. انسان خلیفه­ی خدا بر روی زمین است. خلیفه و نماینده بودن انسان به طور طبیعی اقتضا می­کند که تصرف او در زمین همانند تصرف  امانت­دار در امانت باشد. زمین از آن خدا و مردم همه بندگان او هستند بنابراین برای هیچ­کس مالکیت دائمی قرار داده نشده است. طبیعت در همه­ی ابعاد خود ملک خاص هیچ­یک از نسل­های بشری نیست، تا هر طور که خواست در آن تصرف کند. محیط و طبیعت میراث همه­ی بشر و پشتوانه و اعتبار دائمی همه­ی انسان­هاست که از نسلی به نسل دیگر به ارث می­رسد. هیچ نسلی اجازه ندارد از طبیعت به نفع خود استفاده­هایی بی­جا کرده، آن را فرسوده، ضایع و آلوده کند. چنین رفتاری به طور حتم مغایر با آن چیزی است که خدا از ما خواسته است. لازمه­ی امانت­داری این است که همچنان که ما این محیط را پاک و سالم از نسل­های پیش تحویل گرفته­ایم، پاک و سالم به نسل بعد از خود بسپاریم.

مهم­ترین وظیفه­ی انسان در قبال طبیعت، اصلاح در زمین و اجتناب از فساد در آن است. یکی از وجوه اصلاح زمین، عمران و آبادی است. منظور از عمارت زمین، تأمین اصول زیست­محیطی برای حیات انسانی است. احکام اسلام درباره­ی محیط زیست فراوان و متنوع است.

انسان به موجب این احکام نه تنها مؤظف است به انسان­های دیگر کمک کند بلکه مؤظف است از آلوده کردن آب، خاک و هوا پرهیز نماید و با حیوانات با رأفت و مهربانی برخورد کرده، از آنان حمایت کند.

• دکتر اکبری راد، دوست داریم در مورد پژوهش­های قرآنی­تان بیشتر بدانیم.

در قرآن کریم برای بیان مقررات مربوط به وظایف و فرایض اخلاقی در نظام خانوادگی از واژه­های مختلفی استفاده شده، لذا سعی کردم در مقاله­ای تحت عنوان «معنا­شناسی واژگان اخلاقی خانواده در قرآن کریم» اهم این واژگان را از نظر معناشناسی معرفی کنم. از بررسی مفاهیم قرآنی صالحات، اصلاح، معروف و احسان می­توان گفت که قرآن تأکید فراوانی به رعایت اصول اخلاقی دارد و خانواده محل اصلی­ تمرین و ممارست این اصول است. در قرآن کریم زن و مرد به مدارا و عفو، رعایت حقوق یک­دیگر و حفظ خانواده توصیه شده­اند. از این نظر سلسله مراتبی در خانواده میان زن و مرد وجود ندارد و هر کدام براساس طبیعتِ خود از حقوقی برخوردار هستند. همچنین به دنبال بررسی مفاهیم قرآنی کاملاً مشهود می­گردد که محور نظام خانواده، زوجین هستند نه فرد (زن یا مرد).

در قرآن بر رعایت ارزش­های اخلاقی نیز توجه خاصی شده، از جمله­ی آن­ها مفاهیم ارزشمند اخلاقی همچون پاکی، طهارت، رشد و بالندگی انسان­ها است که در قرآن برای تبیین این مفاهیم از واژگان مختلفی استفاده شده، لذا سعی کردم در تحقیقی تحت عنوان «معناشناسی مفاهیم پاکی و پاک­دامنی، رشد وتعالی در قرآن» به توضیح اهم این واژگان از جمله استعفاف، حصن، زکاء، طه و طیّب بپردازم. در یک نتیجه­گیری کلی باید گفت: «اسلام دین پاکی و طهارت است و مصادیق آن همه­ی ابعاد زندگی انسان را در بر می­گیرد. گاه طهارت و پاکی از نجاسات و آلودگی­ها، زمانی در استفاده از غذاهای طیب و در مواردی برقراری روابط سالم اقتصادی، اجتماعی، جنسی و اخلاقی است. سرانجام این­که نتیجه­ی این پاکی و طهارت، انسان را به منزلتی می­رساند که جز خدا و اسماء و صفات خدا هیچ نمی­بیند.»

• خانم دکتر، حال که بیشتر با تحقیقات و کارهای شما آشنا شدیم، بفرمایید انگیزه­تان از پژوهش و فعالیت­های قرآنی چه بوده؟

برای پاسخ  به این سؤال باید به عقب برگردم و از سال­های قبل صحبت کنم. من قبل از ورود به دانشگاه، 3 یا 4 سال دروس حوزوی می­خواندم و بدین ترتیب زمینه­ی آشنایی با قرآن و احادیث پیدا کردم اما ادامه­ی تحصیل به صورت دانشگاهی، مربوط به سال­های پس از ازدواج می­شود. در واقع من در 27 سالگی با دو فرزند شروع به درس خواندن کردم و تصمیم گرفتم درسم را ادامه دهم. اما این­ که چرا رشته­ی علوم قرآنی را انتخاب کردم، باید بگویم فقط به خاطر نورانیتی که قرآن دارد و امید به این­ که این سعادت و نورانیت نصیبم گردد و این­که بیشتر روی خودم کار کرده باشم. ملاک و ارزش من این بود که به آن ­چه خدا می­خواهد، نزدیک­تر شوم. در این باره با اساتید مختلفی مشورت کردم از جمله آقای دکتر میرباقری که در سفارش خود به انتخاب رشته­ی قرآن و حدیث، تأکید داشتند حداقل تحصیل در این رشته این است که با وضو باشی و همین امر موجب نورانیت می­گردد.

• آیا بچه­داری و خانه­داری و کار بیرون برای­تان مشکلی به وجود نیاورده و این ­که آیا همسرتان با شما همراهی می­کنند؟

سعی می­کنم برنامه­ی تدریس در دانشگاه را طوری انتخاب کنم که زمان مدرسه بودن بچه­ها بیرون از خانه باشم و تا جای ممکن وقتی آن­ها در خانه­اند، من هم در کنارشان باشم. همسرم هم در طی این سال­ها همراه بوده، البته هیچ وقت با کار زیاد من موافق نبوده و نظرشان این بوده که اصل، رسیدگی به بچه­ها و تربیت آن­هاست. من هم، چون رضایت همسرم برایم مهم بوده، نهایت سعی­ام را کرده­ام؛ البته ادعایی ندارم که حتماً مادر خوبی بوده­ام اما تلاش خودم را کردم.

گاهی نیز از نظرات و همکاری شوهرم استفاده کرده­ام. به هر حال سعی می­کنم همواره اقتدار و حرمت او به عنوان همسر و پدر خانواده حفظ شود. نکته­ای که این­جا دوست دارم با خانم­ها مطرح کنم این است که خانم­ها باید در هر شغل و سطح علمی که هستند از همسرشان تمکین داشته باشند. مسئله حفظ اقتدار مرد در خانواده مسئله بسیار مهمی است و خیلی روی تربیت بچه­ها تأثیر می­گذارد. به نظرم زن نقش محوری دارد و وقتی مادر خانواده حفظ حرمت و اقتدار مرد را می­پذیرد، فرزندان هم خواه ناخواه قانونمند می­شوند و حتی خود مرد هم قانونمند خواهد شد. پیامد این شیوه­ی تعامل در خانواده، ایجاد آرامش و صمیمیتی است که برای پیش­رفت و تعالی تک­تک اعضای خانواده مؤثر است و در این راه، مادر برای فرزندان الگو است. به هر حال اگر یک زن بخواهد سنگر خانواده را به خوبی حفظ کند، در رابطه با همسر و بچه­ها، زنی خوب و مادری تأثیرگذار باشد و از طرف دیگر، دنبال علم و فعالیت­های اجتماعی باشد، باید پذیرای مشکلات و مسئولیتی بسیار سنگین و در عین حال ارزشمند باشد. واقعاً اگر نخواهد خدایی حرکت کند، توانش را ندارد و اگر عنایت و لطف خدا نباشد، این امر اصلاً محقق نمی­شود.

• خانم دکتر، به نظرتان در رشته­ی علوم قرآنی به کفایت در مورد زنان کار شده و اگر نشده در چه زمینه­هایی جای بحث بیشتر وجود دارد؟

قرآن اقیانوسی بی­انتهاست که هر چه بیشتر در آن جست­ وجو کنی به شگفتی­های بیشتری می­رسی. به نظر من در مورد بحث زنان در جامعه­ی اسلامی، آن طور که باید حق مطلب ادا نشده و جای کار بسیار دارد. هنوز در مورد حقوق زن و اهمیتی که قرآن به زنان و مادران داده، بحث­های زیادی وجود دارد که بهتر است اساتید و علما به خصوص خود خانم­های صاحب­نظر و اندیشمند در این زمینه کار کنند؛ البته زحمات انجام شده در این حوزه را نباید نادیده گرفت و مهم­تر این است که خود زنان جایگاه واقعی خود را بشناسند.

• در رشته­ی شما، چگونه می­توان برای جوانان کار کرد و مباحث قرآنی را پیش برد؟

فکر می­کنم اگر در این حوزه، از علوم میان­رشته­ای استفاده کنیم، موفق­تر می­شویم؛ منظور این است که بحث­های مربوط به جوانان مانند بحث حجاب، اذن خروج از منزل، شناخت ویژگی­های روحی و روانی زن و مرد و موارد بی­شمار دیگر را به صورت همه­جانبه و تنگاتنگ با بحث­های روان­شناسی، حقوق، علوم تربیتی و غیره پیش ببریم.

• خانم دکتر اکبری راد، در پایان و با تشکر از شما اگر صحبتی با خوانندگان مجله­ی پیام زن دارید بفرمایید.
• به نظرم زن، موقعیت و جایگاه بسیار والایی در جهان آفرینش دارد لذا هر زنی شایسته است موقعیت خود را بشناسد و به آن برسد و در جایگاه اصلی خود قرار گیرد. به نظرم می­رسد متأسفانه هم اکنون نیز در جامعه­ی ما، برخی زنان منزلت و جایگاه اصلی خود را فراموش کرده­اند و به این نقطه رسیده­اند که تنها به ظاهر خود بپردازند و این خطایی عظیم است که پیامدهای جبران­ناپذیری به صورت فردی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت. چه بهتر که سعی کنیم ارزش­های وجودی، امتیازات و ظرفیت­های الهی را که در وجودمان قرار داده شده، بشناسیم و در جهت تعالی و رو به جلو گام برداریم.

،