پرورش تیزهوشان

ویژگی­های تیزهوشان

دانش­آموزان تیزهوش ابتدا باید دقیق شناسایی شوند و بعد از تشخیص استعدادهای­شان مورد تعلیم و تربیت قرار بگیرند.

«مارتین سون»؛ گزارش می­دهد که معمولاً تیزهوشان خواندن را زودتر از کودکان دیگر شروع می­کنند. در بررسی او 92% از کودکان تیزهوش، در سن پنج سال و ده ماهگی تا شش سالگی  می­توانند بخوانند.

پژوهش­های بسیاری نشان داده است که اکثر شاگردان تیزهوش رابطه­ای خوب و مثبت با دیگران برقرار می­کنند. این گونه دانش­آموزان بیشتر به عنوان رهبران کلاس و مدرسه انتخاب می­شوند و در فعالیت­های خارج از کلاس مانند شرکت در ورزش­های مختلف، روی­دادهای فرهنگی و اجتماعی و کارهای ابتکاری، بیش از سایر دانش­آموزان فعالیت می­کنند.*

البته باید توجه داشت که نبوغ در تمام زمینه­ها وجود ندارد و نباید از یک فرد نابغه انتظار داشت در تمام زمینه­های زندگی فردی و اجتماعی از استعداد شگرفی برخوردار؛ معمولا اکثریت نابغه­ها در زمینه­ی خاصی استعداد شایانی دارند و در جنبه­های دیگر عادی هستند.

به نظر «کاف»1 و «هان»2 افراد سرآمد، دارای ویژگی­هایی به شرح زیر هستند:

1. درس را در مقایسه با همسالان خود زودتر و آسان­تر یاد می­گیرند.

2. دارای حافظه­ای قوی بوده، برای یادگیری مطالب به تکرار و تمرین کمتری نیاز دارند.

3. اطلاعات عمومی آنان از همسالانشان بیشتر است.

4. کارهای دشوار ذهنی را به آسانی انجام می­دهند.

5. روابط بین پدیده­های محیطی را به خوبی درک می­کنند.

6 یک یا دو سال زودتر از هم­سالان خود خواندن را یاد می­گیرند.

7. خزانه­ی لغات آنان غنی است.

8. کنجکاوند و زیاد سؤال می­کنند.

9. دامنه­ی علایق گسترده­ای دارند.

10. در انجام کارها ابتکار و خلاقیت از خود نشان می­دهند.

11. از عهده­ی خواندن و فهمیدن کتاب­هایی برمی­آیند که از سطح توانایی هم­سالانشان بالاتر است.

12. به محیط خود توجه داشته، تغییرات محیطی را به سرعت درک می­کنند.*

البته دانش­آموزان ­تیزهوش با مسائل و مشکلاتی در زندگی اجتماعی خود روبه­رو هستند، اگر آن­ها را مورد مطالعه قرار دهیم و از آن­ها سؤال کنیم که از چه چیزی ناراحتی و شکوه دارند، آن­ها مسائل بیشتری را نسبت به همسالان خود مطرح خواهند کرد. در این زمینه «گالبرایت» در سال 1985 شکایات چهارصد نفر از این دانش­آموزان که طیف سنی بین 7 تا 18 سالگی را در برمی­گرفت بررسی کرد و در شش ایالت با دختران و پسران مصاحبه3 نمود. آن­ها این مسائل را مطرح کردند:

1. بچه­ها ما را به خاطر باهوش بودن مسخره می­کنند.
2. انجام کارها و فعالیت­ها در مدرسه برای ما کسل­کننده است.
3. کسی به ما نمی­گوید که منظور از سرآمدی چیست؟ و آن را در حالت محرمانه نگه می­دارند.
4. همه­ی افراد از والدین گرفته تا معلمان و دوستان، از ما انتظار دارند که بدون عیب و نقص باشیم و دائم تلاش نماییم و بهترین افراد باشیم.
5. در باره­ی مسائل و مشکلات جهانی ناراحتیم و از این بابت که نمی­توانیم کاری را در جهت حل آن­ها انجام دهیم احساس ناامیدی می­کنیم.
6. افراد بسیار کمی ما را درک می­کنند.
7. ما دوست داریم همان طوری که هستیم مردم ما را بپذیرند زیرا احساس بیگانگی می­کنیم.

لازم به تذکر است که این شکایات فقط مختص افراد نابغه نیست دیگران هم چنین افکار و احساساتی را اغلب دارند ولی در نابغه­ها زیاد به چشم می­خورد.

مهم­ترین عوامل در آموزش کودکان پرتوان را می­توان در سه موضوع خلاصه کرد 1-  معلم از نظر انتخاب و تربیت 2-  برنامه­ و برنامه­ریزی­های درسی از نظر تناسب با روح و استعداد این گونه دانش­آموزان 3-  انتخاب صحیح و یک­دست معلمان با استفاده از تست­های صحیح، متناسب و استاندارد شده.

 سایر موارد و موضوعات آموزش تیزهوشان در مرحله­ی بعدی اهمیت قرار دارد.*

برنامه­های آموزشی تیزهوشان

جهت رشد4 و پرورش استعدادهای درخشان می­توان از سه برنامه­ی تعلیماتی استفاده نمود. یکی این­که برنامه­های آموزشی آنان را غنی ساخت و یا این­که از جهش تحصیلی5 سود جست و در نهایت مدارس ویژه برای آنان منظور کرد. حال به شرح ویژگی­ها و خصوصیات هر کدام با توجه به دیدگاه صاحب­نظران می­پردازیم.

الف ) غنی­سازی برنامه­های آموزشی

در این روش، دانش­آموز تیزهوش نمی­تواند سریع کلاس­ها را تمام کند ولی می­توان برنامه­ای در خور او تنظیم نمود و برنامه­ها را غنی ساخت، مثلا فعالیت­هایی را که باعث رشد هوشی و ذهنی و خلاقیت تیزهوشان می­شود به آن اضافه نمود.

بنابراین در طرح درس، به توانایی­ها، نیازها و خواسته­های آنان توجه خاصی می­شود.

براساس نوع سازگاری برنامه­ی آموزش عمومی، معمولاً غنی­سازی به روشی اطلاق می­شود که در آن سرآمدها از همسالان عادی خود جدا نمی­شوند. غنی سازی معمولاً به دو نوع است: افقی و عمودی. غنی­سازی افقی به تهیه و تدارک تمرینات و تجربیات آموزشی بیشتر - در همان سطح از دشواری - می­پردازد، در حالی که غنی­سازی عمودی به تهیه و تدارک فعالیت­هایی در سطح بالاترِ دشواری و پیچیدگی افزاینده اطلاق می­شود. با وجودی که اکثریت شاگردان سرآمدی که از خدمات ویژه استفاده می­کنند مشمول برنامه­های نوع غنی سازی هستند، مدارک کمی برای اثبات کفایت و سودمندی این روش وجود دارد. *

در این روش برنامه­های خاصی با توجه به استعداد تیزهوشان اجرا می­شود تا با برنامه­های غنی بتوان مهارت­های ذهنی آنان را رشد داد، ضمن آن­ که آن­ها در کنار دوستان خود در مدارس عادی هستند و رشد عاطفی آنان متناسب با سن­شان و در جوار هم سالان­شان با مشکلی روبه­رو نخواهد شد.

منظور از بارور ساختن برنامه­های آموزشی، افزودن فعالیت­هایی است که موجب رشد بیشتر مهارت­های ذهنی  و آفرینندگی6 در شاگردان می­شود. برای دست­یافتن به چنین هدفی می­توان موارد زیر را پیشنهاد کرد:

الف؛ تعیین تکلیف­­های خاص آموزشی در جهت گسترش و تکمیل بعضی از مواد آموزشی در داخل و خارج از مدرسه، مانند دوره­های تکمیلی در ریاضیات، فیزیک، شیمی، زبان خارجه و قرآن.

ب؛ گروه­بندی شاگردان متناسب با میزان هوش و استعدادشان و تعیین برنامه­های مفصل­تر و جامع­تر برای شاگردان تیزهوش تا احساس آسایش و پیش­رفت کنند و از درس و مدرسه دل­زده نشوند.

ج؛ تعیین یک معلم ورزیده و با تجربه در مسائل تیزهوشان برای کمک و راهنمایی به معلمان کلاس­های عادی تا فعالیت­های آموزشی را در داخل و خارج از مدرسه برای تیزهوشان هماهنگ و مؤثر سازد.

د؛ به کار گرفتن رسانه­های مختلف – مانند برنامه­های آموزشی و مسابقه­های علمی رادیویی و تلویزیونی- *

ب) جهش تحصیلی

سرعت بخشیدن به برنامه­های تیزهوشان یک برنامه­ی آموزشی دیگری است که دارای محاسنی است از جمله: صرفه­جویی در وقت کودکان تیزهوش، ورود زودتر به دانشگاه، توجه به توانایی­ها و استعدادهای آنان، ایجاد حس رقابت7 بین آنان، ایجاد علاقه و انگیزه و احساس اعتماد به نفس. البته این برنامه دارای معایبی نیز هست، مانند: وارد آمدن فشار بیش از حد به این کودکان و هزینه­های زیاد آموزش؛ زیرا معلمان  امکانات خاصی را می­طلبد. هم­چنین توقع و انتظار زیاد از این کودکان باعث مشکلاتی برای آنان می­گردد. در عین حال باعث احساس خودبزرگ­بینی در آنان می­گردد، در ضمن فاصله­ی سنی زیاد کودک تیزهوش با کودکان – بزرگتر-  عادی ممکن است مشکلاتی از نظر عاطفی برای آنان ایجاد نماید.

با این همه، جهش تحصیلی یکی دیگر از برنامه­های تیزهوشان است که آن­ها با کوتاه­تر شدن طول دوره­ی آموزش مراحل آموزشی را زودتر پشت سر می­گذارند.

در این حالت دانش­آموزان همان مراحل برنامه­ی سنتی را با سرعت بیشتری طی می­کنند و یا این که مدرسه را زودتر شروع می­کند. کودکان سرآمد می­توانند زودتر به مدرسه وارد شده، به صورت جهشی کلاس­ها را طی کنند، به کلاس­های تابستانی بروند، بورس­های تحصیلی را به دست آورند و نظایر آن. به نظر می­رسد تحقیقات به وضوح از جهش تحصیلی حمایت می­کنند، ولی برنامه­هایی از این قبیل با انتقادات و مشکلاتی هم روبه­رو هستند.

ج) مدارس ویژه

این نوع مدارس که مخصوص دانش­آموزان تیزهوش است جهت پروش استعدادهای درخشان با معلمین و امکانات خاص در نظر گرفته می­شود. البته برخی افراد، با این گونه مدارس به دلائل پرهزینه بودن، برنامه­های زیاد و فشرده و سنگین که باعث خستگی 8 تیزهوشان می­گردد و نیز جدایی این گروه از سایر دوستان و همسالانشان مخالف هستند.

1. Kough
2. Haan
3. Interview
4. Development
5. interview
6. Acceleration
7. Creativity
8. competition

*نادری، سیف نراقی، 1366، ص37.

*پاشا شریفی، 1374، ص12.

*پاکزاد، 1376، ص207.

*یاتون، ترجمه­ی رونقی، ص229.

*پارسا، 1375، ص126.

*یاتون، ترجمه­ی رونقی، ص230.

منابع:

-       احمدوند، محمدعلی، روان­شناسی کودکان استثنایی، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول، 1375.

-       پاشا شریفی، حسن، روان­شناسی هوش و سنجش آن، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول، 1374.

-       پارسا، محمد، روان­شناسی تربیتی، تهران، انتشارات سخن، چاپ سوم، 1375.

-       پاکزاد، محمود، کودکان استثنایی، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1376.

-       قائمی، علی، خانواده و کودکان دشوار، تهران، انتشارات امیری، چاپ اول، 1373.

-       کالاگر، جیمز، آموزش کودکان تیزهوش، ترجمه­ی مهدی­زاده، مشهد، آستان قدس، 1372.

-       نادری، عزت­الله، سیف نراقی، مریم، دانش آموزان استثنایی، تهران ، انتشارات امیر کبیر، 1366.

-       یاتون، جمیز، کودکان استثنایی در کانون توجه، ترجمه­ی سیمین رونقی، تهران، انتشارات تکاپو، 1376.