گذرى بر اوضاع فرهنگى جامعه

 دوران امامت على النقى(ع) به دلیل گسترش فرهنگى در گرایش‏هاى اعتقادى و بحث‏هاى علمى -که از برخورد میان مکتب‏هاى کلامى و تحولات فرهنگى مختلف ناشى شده بود -  از ویژگى خاصى برخوردار است. در این دوران، مکتب‏هاى عقیدتى گوناگونى چون معتزله و اشاعره گسترش یافته و پراکندگى آراى فراوانى در سطح فرهنگى جامعه پدید آمده بود. مباحثى کلان چون جبر و تفویض، ممکن یا ناممکن بودن رؤیت خداوند، تجسیم و مباحثى از این قبیل، افکار عمومى جامعه را دست‏خوش تاخت و تازهاى فکرى کرده بود. سرچشمه­­ی این تحولات فکرى، در روی­کرد دولت عباسى به مسائل علمى و فرهنگى و نیز هجوم فلسفه و کلام دیگر ملل به سوى جامعه­­ی مسلمانان خلاصه مى‏شود. دستگاه حکومتى، کتاب‏هاى علمى دانشمندان ملل دیگر را به عربى ترجمه مى‏کرد و در اختیار مسلمانان مى‏گذاشت. این روند از زمان مأمون آغاز شد و به تدریج ادامه یافت و به اوج خود رسید. او تلاش فراوانى در ترجمه­ی کتاب‏هاى دیگر ملل، بویژه یونان داشت و بودجه­ی بسیارى را در این راه هزینه کرد.

 «جرجى زیدان» در این باره مى‏نویسد: «مأمون» هم‏وزن کتاب‏هاى ترجمه شده طلا مى‏داد و به قدرى به ترجمه کتاب­ها توجه داشت که روى هر کتابى که به نام او ترجمه مى‏شد، از خود علامتى مى‏گذاشت و مردم را به خواندن و فرا گرفتن آن علوم تشویق مى‏کرد. با دانشمندان خلوت مى‏نمود و از معاشرت با آنان لذت مى‏برد.»¹

 پس از آن، این روند تا آن­جا ادامه یافت که ثروتمندان و بزرگان دوره­ی عباسى نیز به این کار مبادرت ورزیدند و دانشمندان را گرامى داشتند. رفته­رفته تعداد کتاب فروشان و کاغذ فروشان در بغداد فزونى مى‏یافت و انجمن‏هاى علمى و ادبى تشکیل مى‏شد و مردم بیش از هر کار به مباحثات علمى و مطالعه مى‏پرداختند. این رویه همچنان در دوره­ی عباسى رو به رشد نهاد و کتاب‏هاى بسیارى از زبان‏هاى یونانى، سریانى، هندى، نبطى و لاتین ترجمه گردید. عباسیان لحظه‏اى دانشمندان غیرمسلمان را از خود دور نمى‏کردند.²

 «متوکل» و «مهتدى»، دانشمندان را بر تخت مى‏نشاندند و با آنان شراب مى‏نوشیدند و امیران و وزیران خود را در برابر آن­ها ایستاده نگه مى‏داشتند، به گونه‏اى که هیچ بزرگى در مقابل آن­ها حق نشستن نداشت.³ نزدیکى بیش از حد خلفا با غیر­مسلمانان و احترام بیش از اندازه به آن­ها، عقاید شوم و ضد اسلامى آن­ها را به روشنى بر ملا مى‏ساخت. به خوبى آشکار است که این احترام و صرف آن همه بودجه‏هاى هنگفت، صرفاً جهت دانش­پرورى و علم­دوستى نبوده است. آنان با جمع آورى کتاب‏هاى علمى گوناگون جایگاهى مناسب را در گسترش مناظره‏هاى علمى فراهم آوردند که اهداف مشخص و از پیش تعیین شده‏اى را در این موضوع دنبال مى‏کرد.

 البته آنچه از بررسى زندگى علمى امام هادى(ع) در مناظره‏هاى علمى به دست مى‏آید، برترى مبانى اعتقادى شیعه را در این برهه از زمان آشکار مى‏سازد. گذشته از این مطالب، پیدایش این همه آرا و نظرات گوناگون، سبب آشفتگى در اوضاع فرهنگى و اجتماعى گردیده و حاصل این آشفتگى، در پیدایش گروه‏هاى گوناگونى چون: غلات، واقفیه، صوفیه، مجسمه و... نمود یافت. حاکمیت نیز از این آشفتگى فرهنگى، براى دست‏یابى به اهداف خود بهره مى‏جست. عباسیان مى‏خواستند از این جریان‏ها به عنوان حربه‏اى براى تضعیف مبانى فکرى و اعتقادى مسلمانان بهره­بردارى کنند.

 در این میان، تیز­بینى امام در شناخت خط توطئه و استحاله­ی فرهنگى، نقشه‏هاى دین­ستیزانه­ی آنان را آشکار مى‏ساخت. اگر چه مراقبت شدید از ایشان، اندکى آنان را در رسیدن به هدف ننگین‏شان یارى مى‏داد و عدم دست­رسى به امام، مشکلات جامعه­ی اسلامى را افزون‏تر مى‏کرد، ولى امام با نهایت درایت، در خنثى کردن این توطئه‏هاى فرهنگى مى‏کوشید.

 تلاش‏هاى گسترده­ی امام در زمینه‏هاى فرهنگى

 یکى از پر دامنه‏ترین تلاش‏هاى امام در دوران زندگى‏شان، فعالیت‏هاى ایشان در زمینه‏هاى فرهنگى بود که برخى از مهمترین آن­ها در قالب‏هاى ذیل انجام مى‏پذیرفت؛

 مبارزه­ی فرهنگى با گروه‏هاى منحرف عقیدتى

 همان گونه که گفته شد، دوران امام هادى(ع)، اوج پیدایش مکتب‏هاى گوناگون عقیدتى بود که بستر آن با ایجاد فضاى فکرى از سوى حکومت عباسى فراهم شده بود. گردانندگان و نظریه­پردازان این حرکت‏ها را نیز مشتى عناصر فریب­خورده، فرصت­طلب و سودجو تشکیل مى‏دادند. این گروه‏ها عبارت بودند از:

 الف) غلات

 غلات، انسان‏هایى تندرو، افراطى و بى‏منطق بودند که درباره­ی امامت، مبالغه­ی بیش از اندازه نموده، امام را تا سر حد الوهیت و پرستش بالا مى‏بردند و با بهره‏گیرى از عقاید انحرافى خویش، بسیارى از واجبات الهى را حرام و بسیارى از گناهان کبیره را بر خود حلال شمرده بودند.

 گاه خود را از سوى امام- که خدا قلمداد شده بود- پیامبر معرفى کرده و بسیارى از موجبات بدنامى شیعه را در عصر گسترش فرهنگ‏ها فراهم مى‏آوردند. آنان سعى داشتند تا وجوهاتى را که مردم ساده و بى‏آلایش به امام مى‏پرداختند، به چنگ آورند و با تشریع بدعت‏هاى مختلف در دین، به امیال نفسانى خود رنگ شرعى و دینى بدهند اما امام به سختى با آنان مبارزه کرده، آنان را طرد مى‏کرد.

 سران این فرقه عبارت بودند از: على بن حسکه­ی قمى؛ فارس بن حاتم؛ حسن بن محمد مشهور به ابن بابا­ی قمى؛ قاسم یقطینى یا قاسم بن یقطین و محمد بن نصیر نمیرى یا فهرى؛ که هر کدام از این افراد، به گونه‏اى در تشریعات این گروه سهیم بودند.⁴ به عنوان نمونه على بن حسکه­ی قمى، امام هادى(ع) را پروردگار جهانیان مى‏دانست و خود را از سوى ایشان پیامبر هدایت انسان­ها معرفى کرده بود. او تمامى واجبات و فروع دینى، مانند زکات، حج، روزه و... را به شدت زیر سؤال برد. محمد بن نصیر نمیرى، بر بدعت‏هاى على بن حسکه، جواز ازدواج با محارم (مادر، خواهر، دختر)، حلال بودن لواط و اعتقاد به تناسخ (حلول ارواح مردگان در کالبدى غیر از بدن مادى خود فرد) را افزود.⁵

 امام با موضعى صریح و جدى، ضمن برائت و دورى جستن از آنان، حتى دستور قتل یکى از آنان را صادر کرد. ایشان براى نمایاندن چهره­ی کریه آنان، در پاسخ شیعیانى که از عقاید منحرف على بن حسکه پرسیده بودند، چنین نگاشت:

 ابن حسکه - که نفرین خدا بر او باد - دروغ‏گویى بیش نیست و من او را در شمار دوستان و شیعیان خود نمى‏پندارم. خدا او را لعنت کند. به خدا سوگند، پروردگار جهانیان، محمد(ص) و پیامبران پیشین او را مگر به آیین یکتا پرستى و دستور به بر پا داشتن نماز و پرداخت زکات و انجام حج و دوستى و ولایت بر خلق نفرستاد. او نیز مردم را جز به سوى پرستش خداوند دعوت نکرده است. ما جانشینان پیامبر(ص) و بندگان خدا هستیم که هرگز به او شرک نخواهیم ورزید. اگر اطاعتش کنیم، رحمت او شامل حال­مان شده و اگر از فرمان او سرپیچى کنیم، گرفتار عذاب دردناک او خواهیم شد. ما نمى‏توانیم براى خدا نشانه‏اى بیاوریم، ولى خدا براى ما و همه­ی آفریدگانش، نشانه و دلیل فرو فرستاده است. من از کسى که چنین سخنانى مى‏گوید، بیزارى مى‏جویم و از چنین گفته‏هایى به خدا پناه مى‏برم. شما نیز از آنان برائت و بیزارى جویید و آنان را در فشار قرار دهید.

 در ادامه، امام، دستور قتل آنان را صادر مى‏کند. گفتنى است امام به قتل «فارس بن حاتم»⁶ که از سران غلات بود نیز فرمان داد⁷ که به محض صدور این فرمان یکى از شیعیان امام، او را از صحنه­ی روزگار محو و دل امام را شاد کرد.

 ب) صوفیه

 از دیگر اندیشه‏هاى منحرفى که با رخنه در جامعه­ی اسلامى، سبب بدنامى شیعه و تشویش افکار عمومى جامعه مسلمانان شده بود، تصوف بود. پیروان این مکتب، با نمایاندن چهره‏اى زاهد، عارف، خدا پرست، بى­میل به دنیا و پاک و منزه از پستى‏ها و آلایش‏هاى دنیایى، مردم را گم­راه مى‏کردند. آن­ها نیز چون غلات، از همگى این عنوان‏ها در راستاى اهداف سودجویانه­ی خود در زمینه‏هاى گونه­گون بهره‏مند مى‏شدند. آن­ها در اماکن مقدسى چون مسجد پیامبر(ع) گرد هم مى‏آمدند و به تلقین اذکار و اوراد با حالتى خاص مى‏پرداختند، به گونه‏اى که مردم با دیدن حالت آن­ها مى‏پنداشتند با پرهیزکارترین افراد رو­به­رو هستند و تحت تأثیر رفتارهاى عوام­فریبانه آنان قرار مى‏گرفتند. امام هادى(ع) نیز با واکنش‏هایى سریع و به­هنگام، این توطئه­ی عقیدتى را کشف و خنثى ساخت.

 نگاشته‏اند روزى آن حضرت با گروهى از یاران صمیمى خود در مسجد مقدس پیامبر اکرم(ص) نشسته بودند. گروهى از صوفیه وارد مسجد النبى(ص) شده و گوشه‏اى از مسجد را برگزیده، دور هم حلقه مى‏زنند و با حالتى ویژه، مشغول تهلیل مى‏شوند. امام با دیدن اعمال فریب‏کارانه­ی آن­ها، به یاران خود فرمود:

 به این جماعت حیله‏گر و دو رو توجهى نکنید. اینان هم‏نشینان شیاطین و ویران­کنندگان پایه‏هاى استوار دینند. براى رسیدن به اهداف تن­پرورانه و رفاه­طلبانه­ی خود، چهره‏اى زاهدانه از خود نشان مى‏دهند و براى به دام انداختن مردم ساده­دل، شب­زنده­دارى مى‏کنند. به­راستى که اینان مدتى را به گرسنگى سر مى‏کنند تا براى زین کردن، استرى بیابند. این­ها لا اله الا اللّه نمى‏گویند، مگر این که مردم را گول بزنند و کم نمى‏خورند مگر این که بتوانند کاسه‏هاى بزرگ خود را پر سازند و دل‏هاى ابلهان را به سوى خود جذب کنند. با مردم از دیدگاه و سلیقه­ی خود درباره دوستى خدا سخن مى‏گویند و آنان را رفته­رفته و نهانى، در چاه گم­راهى [که خود کنده‏اند] مى‏اندازند. همه­ی این وردهای­شان، سماع و کف زدن­شان و ذکرهایى که مى‏خوانند، آوازخوانى است و جز ابلهان و نابخردان، کسى از آنان پیروى نمى‏کند و به سوى آنان گرایش نمى‏یابد. هر کس به دیدار آن­ها برود، چه در زمان زندگانى او و چه پس از مرگ او، گویى به زیارت شیطان و همه­ی بت پرستان رفته است و هر کس هم به آنان کمک کند، مانند این است که به پلیدانى چون یزید و معاویه و ابوسفیان یارى رسانده است.

 وقتى سخنان امام به این­جا رسید، یکى از حاضران با انگیزه‏اى که امام از آن آگاهى داشت، پرسشى مطرح کرد که سبب ناراحتى ایشان شد. او پرسید: «آیا این گفته‏ها در حالى است که آنان به حقوق شما اقرار داشته باشند؟»

 امام با تندى به او نگریست و فرمود:

 دست بردار از این پرسش! بدان که هر کس به حقوق ما اعتراف داشته باشد، هرگز این چنین مشمول نفرین و طعن و لعن ما نمى‏شود. [آنان که این اعمال را انجام مى‏دهند و به حقوق ما نیز اعتراف دارند] پست‏ترین طایفه صوفیانند؛ چرا که تمامى صوفیان با ما مخالفند و راه­شان نیز از ما جداست. آن­ها یهودیان و نصرانیان امت اسلامند. همین‏ها هستند که سعى در خاموش کردن نور الهى دارند، ولى خداوند نورش را بر همگان به طور کامل خواهد تاباند هر چند که کافران ناخشنود باشند.⁸

 ج) واقفیه

 واقفیه از دیگر فرقه‏هاى دوران امامت امام هادى(ع) بودند که امامت على بن موسى الرضا(ع) را نپذیرفته و پس از شهادت پدر گرامى ایشان، امام موسى بن جعفر (ع)، متوقف در ولایت پذیرى ائمه شده و در امامت و رهبرى جامعه، دچار ایستایى شدند. آنان با انکار امامان، پس از امام کاظم(ع) و موضع‏گیرى در مقابل امامان، حتى مردم را از پیروى ایشان منع کردند. امام هادى(ع) نیز براى اثبات جایگاه امامت و پیشوایى خود، با آنان دست به رویارویى فرهنگى زد و آنان را نیز به سان غلات و صوفیان، مشمول لعن و نفرین خود کرد تا آنان را به مردم بشناساند. در این باره «ابراهیم بن عقبة» در نامه‏اى به امام هادى(ع) مى‏نویسد: «فدایت شوم! من مى‏دانم که ممطوره (واقفیه) از حق و حقیقت دورى مى‏کنند، آیا اجازه دارم در قنوت نمازهایم آنان را نفرین کنم؟» امام با صراحت تمام پاسخ مثبت داد⁹ و این گونه بر اندیشه‏هاى گم­راه کننده­ی آنان خط بطلان کشید. سرکردگى این گروه را «على بن ابى حمزه بطائنى» بر عهده داشت که از زمان امامت على بن موسى الرضا(ع) از پرداخت مالیات‏هاى اسلامى به امام خوددارى کرده، به نشانه­ی مخالفت و رد صلاحیت ایشان، به رفتارهایى از این قبیل دست مى‏زد. آن­ها رویّه­ی خود را هم چنان تا عصر امام هادى(ع) ادامه دادند. روزى امام یکى از آنان، به نام «ابوالحسن بصرى» را دید و چون او را قابل هدایت و بیدارى یافت، به او رو کرد و فقط در یک جمله به او فرمود: «آیا زمان آن نرسیده که به خود آیى؟ سخن روح فزاى ایشان در وى اثرى ژرف بر جاى نهاد و سبب تغییر رویه و بیدارى او گردید».¹⁰

 د) مجسمیّه

 این گروه مى‏پنداشتند خداوند جسم است. آنان برداشت‏هایى بسیار سطحى و ابتدایى از دین داشتند و از درک مجرّدات و چیزهایى که از سیطره­ی جسم و ماده خارج است، بسیار ناتوان بودند. از این رو، همواره بسیارى از حقایق هستى را که خارج از دایره­ی ماده بود، انکار مى‏کردند یا آن را تا عالم مادّه پایین مى‏کشیدند. کم کم آن­ها و اندیشه‏هاى بدوى و یک­سویه‏شان در بین شیعیان رسوخ کرد و عقاید آنان را نیز تحت تأثیر سطحى نگرى و کوته‏بینى خود قرار داد. خبر به امام هادى(ع) رسید و شیعیان از امام کسب تکلیف کردند. «ابراهیم بن همدانى» در نامه‏اى، عقاید منحرف آنان را به عرض امام رساند و از ایشان راهنمایى خواست. او به امام نوشت که در بین شیعیان و دوست­داران اهل‏بیت(ع) افرادى پیدا شده‏اند که تحت تأثیر این عقاید پوچ قرار گرفته‏اند و مى‏پندارند که خداوند جسم است. امام در پاسخ او براى روشن شدن پیام مکتب ناب اهل بیت(ع) در این زمینه نگاشت: «پاک و منزه است آن خدایى که هیچ حد و مرزى ندارد! هرگز این گونه توصیف نمى‏شود، هیچ مثل و مانندى ندارد و او شنواى داناست. ¹¹

 هـ) باورمندان به رؤیت

 اشاعره گروهى بودند که مى‏پنداشتند خداوند را در روز رستاخیز خواهند دید. حتى آن­ها بر این عقیده بودند که خداوند با همین چشم مادى قابل دیدن است. شیعیان درباره­ی این گروه به امام نامه نوشته و توضیح خواستند. امام در پاسخ نوشت:

 پای­بندى به این نظریه به هیچ وجه جایز نیست. مگر نه این است که باید بین چشم شما و شى‏ء انعکاسى صورت گیرد که حامل نور باشد و دیدن صورت پذیرد؟ حال اگر انعکاسى و نورى در میان نباشد و این ارتباط برقرار نشود، چگونه امکان دیدن آن شى‏ء وجود دارد؟ در این نظریه اشتباهى بزرگ وجود دارد زیرا بیننده چیزى را مى‏تواند با چشم خود ببیند که در جسم بودن، با خود او مساوى باشد و در صورت دیده شدن، هر دو به­سان هم [جسم] خواهند بود و لازمه­ی آن، جسم دانستن خداست؛ چرا که علت‏ها با معلول‏هاى خود رابطه‏اى جدایى ناپذیر دارند. ¹² بدین ترتیب، امام تفکر مخدوش و منحرف این گروه را نیز باطل اعلام کرد.

پی نوشت ها

1. جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، تهران، مؤسسه­ی مطبوعاتى امیرکبیر، 1333 ش، ج 3، ص 216.
2. همان
3. همان، ص 237.
4. باقر شریف قرشى، حیاة الامام على الهادى‏(ع)، بیروت، دار الاضواء، چاپ اول، 1408 ق،  ص 468.
5. حیاه الامام على الهادى (ع) ، ص 469؛ ابا جعفر محمد بن حسن الطوسى، رجال کشى، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348 ش، ص 520.
6. محمد بن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى تا، ج 18، ص 555.
7. رجال کشى، ص 518.
8. شیخ عباس قمى، سفینه البحار، ج 2، ص 58.
9. رجال کشى، ص 460.
10. سید ابوالقاسم خویى، معجم رجال الحدیث فى طبقات الرواه، منشورات آیه الله الخویى، بیروت، چاپ سوم، 1403 ق، ج 1، ص 259.
11. شیخ صدوق، التوحید، تهران، مکتبه الصدوق، 1378 ه’.ق، باب تجسیم و صوره، ص 100.
12. احمد بن على بن ابى طالب الطبرسى، الاحتجاج، قم، انتشارات اسوه، چاپ دوم، 1416 ق، ج 2، ص 486.